-ЗУРГААН ХЭЛ ДЭЭР ДЭЛХИЙ ДАЯАР НЭВТРҮҮЛГЭЭ ЦАЦДАГ БАЙЛАА-
Монголын Үндэсний Олон Нийтийн Радиогийн 85 жил, гадаад нэвтрүүлэг-Монголын дуу хоолой радиогийн 55 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Монгол орныг олон улсад танилцуулах энэ албаны ахмад сэтгүүлчдийн нэг Б.Нарантуяатай ярилцлаа. Тэрбээр үндэсний бөхийн их аваргуудын нэг Говь-Алтай аймгийн харьяат Ш.Батсуурийн төрсөн охин юм.
-Та сэтгүүлч мэргэжлийг яагаад сонгох болсон тухайгаа эхлээд ярихгүй юу?
-Би арван жилд байхдаа тооны хичээлдээ гайгүй байсан. Төгсөх жилээ математикийн улсын олимпиадад оролцож сургуулиа математикийн шалгалт өгөхгүйгээр төгсөхөд багш нар маань тооны чиглэлээр сурсан нь дээр гэж зөвлөж байсан юм. гэхдээ би өөрөө нийгмийн ухааны чиглэлээр сурна гэж бодож байснаас сэтгүүлч болъё гэж нэг их хүсч зориод байгаагүй. Харин арван жилээ онц төгссөн болохоор М.В.ломоносовын нэрэмжит Москвагийн их сургуулийн сэтгүүлчийн ангид сурах боломж олдсон юм. Миний хувьд тэр том, нэртэй сургуульд сурах болсондоо их л баяртай байсан. энэ маань буруудаагүй гэж боддог.
-Сэтгүүлч мэргэжил эзэмшээд хаана ямар ямар ажил алба эрхэлж байв?
-Сургуулиа төгсөөд Монголын радиогийн гадаад нэвтрүүлгийн редакцид сурвалжлагчаар орсон. ингэж анх гадаад нэвтрүүлгийн редакцийн босго алхсанаас хойш эндээс хаашаа ч хөдлөхгүй байсаар тэтгэвэрт гарсан даа (инээв). Өөр байгууллагад ажиллах, ямар нэг хэмжээгээр албан тушаал ахих боломж гарч байсан ч энд сэтгэл хоргодсоор 38 жил өнгөрсөн байна. Би арав гаруй жил сурвалжлагчаар ажиллаад утга зохиолын нарийн бичгийн дарга, ерөнхий редактораар ажиллах болсон. дунд нь Москвагийн Олон улсын радиод орчуулагч редактораар, бас Хятадын олон улсын радиод мэргэжилтнээр ажилласан.
Дархан аварга Ш.Батсуурь эхнэр, охины хамт
-Та Монголын Радиод 40 шахам жил ажиллажээ.Таныг ажилд орох үед Монголын радио ямар байсан бэ?
-Би 1974 онд Монголын радиод ажилд ороход Радиогийн 40 жилийн ой болж байсан. Тухайн цаг үед улс орон даяараа Монголын радиог сонсдог, хүмүүс Радиогоос гол мэдээллээ авдаг байв. Тийм болохоор тэр үеийг радиогүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. Одоо бол телевизийн олон суваг нээгдчихсэн, мэдээлэлийн олон сайтууд, богино долгионы олон радио ажиллаж байгаа учраас радио сонсох нь бага болсон нь ажиглагддаг.
1970-1980-аад оны үед радиогийн сэтгүүлч, сурвалжлагч нар Монголынхоо бүх аймаг сумдаар явж нэвтрүүлэг бэлтгэдэг, тэднийг хүмүүс дуу хоолойгоор нь таньдаг байлаа. Жишээ нь, би нэг удаа ХАА-н редакцийн Цэдэндамба,Чимэддорж хоёртой хөдөөгийн малчдаар явсан юм. Тэгээд айлд ороход нөгөө хоёрыг маань малчид дуугаар нь таниад л ах дүү нь ирсэн юм шиг сүйд болж байсан. Сайн ч бичдэг, шилдэг сэтгүүлчид хожим нь хоёулаа МУСГавьяат зүтгэлтэн цолоор шагнагдсан. Би тэр үед радиогийн сурвалжлагч болсны хувьд Монголынхоо бараг л бүх аймгаар явж газар үзэж, хүмүүстэй уулзаж байсны завшаанд их зүйлийг мэдэж, сурсан гэж боддог.
-Радиогийн гадаад нэвтрүүлгийн талаар ярихгүй юу?
-Өнөөдөр Монгол Улс олон улсад нээлттэй болсон байна. гадаадын жуулчид их ирж байгаа. Монголчууд ч өөрсдөө гадаадад олноороо ажиллаж, аялж байна. 1990-ээд он хүртэл Монгол орон тодорхой хэмжээгээр гадаад ертөнцөөс хаалттай байсан. Тийм болохоор Монголын тухай гадаадын иргэдийн мэдлэг хомс. Мэдээлэл авах гол суваг нь Монголын Радиогийн гадаад нэвтрүүлэг, МОнЦАМэ-гийн мэдээ мэдээлэл л байсан гэхэд нэг их хилсдэхгүй байх. 1964-онд Монголын Үндэсний радиод Гадаад нэвтрүүлгийн алба байгуулагдсан. энэ жил 55 жилийн ой нь болох гэж байна. Би гадаад нэвтрүүлгийн алба байгуулагдаад арван жил болж байхад нь анх орж ажилласан. Тэр үед гадаад нэвтрүүлгийн үүрэг, зорилго нь одоогийнхоос өөр байлаа. нэвтрүүлгийн маань гол зорилго бол социалист нийгмийн улс төр, эдийн засгийн ололт амжилтыг сурталчлахад чиглэдэг байлаа. Энэ үүднээс Монголынхоо нийгэм эдийн засаг,соёлын хөгжлийг,ололттой талаас нь л ярьдаг байлаа. Ингэхдээ хөрөнгөт ертөнц капитализмын сөрөг талыг гаргаж шүүмжилдэг, энэ нь нэвтрүүлгийн тодорхой хувийг эзэлдэг байсан. Харин 1990-ээд оны үеэс улс төрийн сөрөг нэвтрүүлэг хийхээ больж зөвхөн Монголын улс төр,эдийн засаг, соёл урлаг, өвөрмөц зан заншил, уламжлал, байгаль гээд Монголын гэсэн бүхнийг элдэв хачиргүйгээр байгаа байдлаар нь гадаад улс оронд танилцуулахад чиглэх болсон. радиогийн гадаад нэвтрүүлэг 1970-аад оны эхэнд таван тивийн цөөн тооны орны сонсогчдоос захиа авдаг байсан. Жил тутам сонсогчдын тоо нэмэгдсээр жилд хэдэн мянган захидал ирдэг болсон доо. Одоо бол манай гадаад нэвтрүүлгийн сайтад долоо хоногтоо хэдэн мянган хүн орж үздэг болсон.
Монголын Үндэсний Олон Нийтийн Радиогийн ахмад сэтгүүлчид
-Ямар утгатай захиа ирдэг байсан бол?
-Танай тэдний өдрийн тэр нэвтрүүлгийг сонслоо гээд тухайн нэвтрүүлгийн талаар санал бодлоо бичдэг, өөр юу мэдэх,сонсох хүсэлтэй байгаагаа голчлон бичдэг байлаа. Жишээ нь, танайд театр байдаг уу,монголчууд морь, тэмээ л унадаг гэж сонссон. Монголд галт тэрэг явдаг уу гэх мэт зүйл ч асуусан захидал ирдэг. Монголын цаг уурын онцлог, дуу хөгжим, зан заншил,үндэсний хувцас гээд сонирхож асуух сэдэв их байдаг байсан. Асуулт бүрийн хариуд нэвтрүүлэг бэлтгэдэг. Одоо бол гадаад нэвтрүүлэг долгионоор болон интернэтээр цацагдаж байгаа болохоор сонсогчдын хүрээ тэлж,ирэх захидлын утга агуулага ч өөр болжээ.
-Гадаадын хэдэн хэлээр нэвтрүүлгээ цацдаг байсан юм бол?
-1964-өөс 1990 он хүртэл монгол, орос, хятад, казах, англи, франц гэсэн зургаан хэл дээр нэвтрүүлгээ цацдаг байсан. Франц хэлний нэвтрүүлэгт захиа ерөөсөө ирдэггүй байсан учраас 1980-аад оны сүүлээр хаагдсан юм. Харин манай англи хэлний нэвтрүүлгийг Японы сонсогчид их сонсдог, захидал олон ирэх болсон учраас япон хэлний нэвтрүүлэг нээгдсэн. Казах хэлний нэвтрүүлгийг бэлдээд Баян-Өлгий рүү явуулдаг. Баян-Өлгий аймаг дахь манай казах хэлний редакц цааш нь цацдаг зохион байгуулалттай байлаа. Сүүлд казах хэл дээрх нэвтрүүлгийг эндээс бэлтгэхээ больж тэндээ бэлтгэж нэвтрүүлдэг болсон.
-Монголын Радиогийн гадаад нэвтрүүлгийн үр дүнгийн талаар та ярихгүй юу?
-Гадаад нэвтрүүлгийн үр дүн, ач холбогдол гэвэл их ээ. МҮОнр-гийн гадаад нэвтрүүлгийг сонссоноор Монголын тухай, монголчуудын тухай ойлголт мэдлэгийг дэлхийн олон орны олон хүмүүс ямар нэг хэмжээгээр олж авсан,авч байгаа гэдэгт итгэлтэй байна. Бодит жишээ гэвэл, Америкаас хүүгээ дагуулаад ирсэн жуулчин манай редакцийг сурсаар бидэнтэй ирж уулзахдаа,танай нэвтрүүлгийг байнга сонссоор байгаад Монголыг үзье гээд зорьж ирлээ гэж байсан юм.
2006 онд манай оронд их түймэр гараад унтраах гэж удсан юм. энэ тухай манай нэвтрүүлгийг сонссон сонсочид маань тусламж ирүүлж байлаа. Жишээ нь, Японы Осака хот дахь Монголын радио сонсогчдын клубийнхан санаачилгаараа мөнгө хуримтлуулаад, түймэрт нэрвэгдсэн нутгийнханд зориулаад хоёр контейнер гутал хувцаснаас эхлээд түймэр унтраах багаж ирүүлж байлаа. энэ бол манай нэвтрүүлэг гадаадын хүмүүст хүрдэг нэг нотолгоо юм.
Хятадын Бээжин, Тяньжин, энэхэгийн дели, Японы Осака хотуудад Монголын радиогийн гадаад нэвтрүүлгийн сонсогчдын клуб ажилладаг. Сонсогчид хоорондоо мэдээллээ солилцдог. Токио хотын сонсогчдын клубийнхан 1980-аад онд манай нэвтрүүлгийн материалаар Монголын тухай товхимол хүртэл бэлтгэж гаргадаг байлаа. Энэ нь Монголыг сурталчилахад багагүй хувь нэмэр болсон нь лавтай.
Сонирхолтой тохиолдол гэвэл Бээжин, Тяньжин хотын сонсогчдын клубийнхан 2000 оны эхээр хоорондоо манай нэвтрүүлгийн талаар мэдээлэл солилцож захидлаар харилцдаг байж л дээ. Тэгж анх танилцаад гэр бүл болсон тухайгаа залуу хосууд бидэнд бичиж байлаа.
Энэ дашрамд хэлэхэд манай гадаад нэвтрүүлэг сэдвийн сонголт, ур хийц, сонсогчдын сонирхол татах талаараа олон улсын хэмжээнд байнга үнэлэгдэж ирсэн. Ази, номхон далайн орнуудын гадаад нэвтрүүлгийн уралдаанд япон хэлний нэвтрүүлэг гран При шагнал, мөн нэг удаа гуравдугаар байрын шагнал хүртэж байлаа.
Манай гадаад нэвтрүүлгийн хамт олон сонсогчдоо татах, нэвтрүүлгийн хүрээгээ тэлэхийн тулд олон ажил санаачлан хийж ирсэн. Тухайлбал,1995 оноос эхлэн гадаадын сонсогчдын дунд “Монголыг хэн сайн мэдэх вэ” уралдааныг явуулах болсон. эхний таван жилийн уралдааны дүнг харахад 30 гаруй орны 1600 орчим хүн оролцсон байсан. Мөн Монголынхоо иргэдэд гадаад орон, олон үндэстнүүдийг танилцуулах санаачилга гарган гХЯ-тай хамтраад дэлхийн 40 шахам орны тухай нэвтрүүлэг бэлтгэн радио өргөн нэвтрүүлгээр явуулж байлаа. Орос улсын “Оросын Дуу Хоолой” болон Хятад улсын Олон улсын радиотой нэвтрүүлэг солилцдог, хамтарсан нэвтрүүлэг бэлтгэж ирсэн. Японы эйн Эйч Кэй компанитай хамтран 1998 онд анх удаа Монголоос 16 цагийн шууд нэвтрүүлгийг Японы сонсогчдод зориулан явуулсан. 2010 онд Шанхайн ЭКСПО яармагийн үеэр Хятадын Олон улсын Радиотой хамтран Монголын тухай 10 цагийн шууд нэвтрүүлэг бэлтгэн гурван сувгаар дэлхий дахинд цацсан. энэ бүхэн бол Монгол орныг, монголчуудыг олон улс оронд танилцуулах, сурталчилах зорилгоор Монголын Радиогийн, тэр дундаа гадаад нэвтрүүлгийн хамт олны хийж ирсэн ажлууд юм.
-Тухайн үеийн Монголын радиогийн болон сонин хэвлэлийн мэдээлэл, нийтлэлийг одоо үетэй харьцуулахад ямар ялгаа харагдаж байна?
-Сэтгүүлчдийн хариуцлага, мэдлэг, мэргэжлийн хувьд ялгаа байна гэж боддог. 2000 оноос өмнө хэвлэл мэдээлэлд тавих хяналт нэлээн хатуу байж. Агуулга, чанараас эхлээд найруулга зүй, үг хэллэг, үсгийн алдаа тэр бүрийг хэдэн давхар хянадаг байсан болохоор бичиж байгаа хүн их хичээдэг, хариуцлагатай ханддаг байсан .
Одоогийн ололт гэвэл хүмүүс дотоод, гадаадын олон сувгаар мэдээлэл авах боломж асар их нэмэгджээ. Гэхдээ бичиж байгаа хүмүүсийн хариуцлага зарим талаар сул байна. Мэдээллийн нэг сайт нээгээд харахад л үг, үсгийн алдаанаас эхлээд найруулгын алдаатай, үйл явдлын мэдээ уншихад дутуу мэдээлэлтэй байх жишээтэй. Үүний хамт орчин үеийн техник, технологийн ололт нэвтэрснээр болж байгаа үйл явдлыг хүмүүс цаг алдалгүй мэдэх боломжтой болжээ.
-Та оны шилдэг бүтээлийн “Гоо марал” шагнал хүртэж байсан. Ямар бүтээлээр энэ шагналыг авсан бэ. Ер нь хийж байсан нэвтрүүлгүүдээсээ ярихгүй юу?
-Дэлхийн нэр цуутай түүхэн хүмүүсийн тухай “Дэлхийн хүмүүс” цуврал нэвтрүүлгээрээ шилдэг бүтээлийн гоо марал шагнал авсан. Энэ цуврал нэвтрүүлэгт Чингис хаанаасаа эхлээд дэлхийн түүхэнд нэрээ үлдээсэн гадаадын улс орны ерөнхийлөгч, цэргийн нэрт жанжин, эрдэмтэн, соёл урлагийнхан гээд нэлээн олон хүний амьдралыг өгүүлсэн. Бас шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн “гайхамшиг” нэртэй цуврал нэвтрүүлэг, цаг үеийн олон улсын байдал, онцлох хүмүүсийн тухай “дэлхийн цаг” нэвтрүүлгийг өргөн нэвтрүүлэгт өөрөөр хэлбэл Монголынхоо сонсогчдод
зориулан хийж байсан. Гадаад нэвтрүүлэгт гэвэл гол төлөв монголчуудын уламжлал, зан заншил, түүх, соёл урлагийн сэдвээр монгол хэлээр нэвтрүүлэг бэлтгэдэг байлаа. үүнийг бусад хэлний редакцууд аваад орчуулж нэвтрүүлдэг байсан.
-Хэдхэн хоногийн дараа Халхын голын дайны 80 жилийн ойг тэмдэглэнэ. Энэ дайны талаар хэдэн жилийн өмнө таны хийсэн цуврал нэвтрүүлэг хүмүүсийн сонирхлыг их татсан гэж сонссон юм байна. Юугаараа сонсогчдын анхаарлыг татсан юм бол?
-Халхын голын дайны тухай тус бүр арван таван минутын арав гаруй цуврал нэвтрүүлэг МҮОНТ-ийн алтан фондод хадгалагдсан байгаа. Тухайн үедээ энэ дайныг урьд нь бичиж, ярьж байснаас арай өөр өнцгөөс харж, ярьдаггүй байсан баримтад тулгуурлаж хийснээрээ хүмүүсийн анхаарлыг татсан байх. Энэ талаар олон жил судалгаа хийсэн цэргийн түүхч, хурандаа баатар гуайн ил болгосон бодит баримтад тулгуурлан бэлтгэсэн нэвтрүүлгүүд л дээ. Тэр болгоны тухай ярина гэвэл нэлээн урт яриа болох байх. Энэ дайн хэрхэн эхэлсэн тухай нэг л нэвтрүүлгийн тухай товч дурдахад Халх-баргын хоорондын газар нутгийн маргаантай асуудлаар 1936-1939 оны хооронд олон удаагийн хэлэлцээр болж асуудлыг тайван замаар шийдвэрлэх хэмжээнд хүрч байсныг түүхэн баримт гэрчилдэг. Гагцхүү Манжуурын гэж нэрлэгддэг энэ хэлэлцээрийг тасалдуулах сонирхол Япон, Оросын аль аль талд нь байсан аж. Тиймээс энэ хэлэлцээрт оролцсон Монголын талын удирдах хүмүүсийг тухайлбал СНЗ-ийн орлогч дарга Самбуу тэргүүтэй хүмүүсийг Оросын шахалтаар цаазаар авсан. Хэлэлцээрт оролцсон баргын талын төлөөлөгчдийг Японы тал хороосон баримт байна. Тийм болохоор Халхын голын дайныг Япон, Орос хоёр улс өдөөн дэгдээж, Монголын газар нутаг дээр монголчуудыг оролцуулан дайтсан гэдгийг түүхэн баримт гэрчилдэг. Гэхдээ Зөвлөлтийн цэрэг дайчдын Монголын тусгаар тогтнолын төлөө гэсэн чин сэтгэлээр амь хайргүй байлдаж байгуулсан гавьяаг,эх орныхоо газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлын төлөө цусаа урсгасан Монголын цэрэг эрсийн гавьяаг үгүйсгэх учиргүй.
-Таныг Монгол Улсын даяар дуурсагдах далай даян дархан аварга Батсуурь гуайн охин гэдгийг мэднэ. Аавынхаа талаар дурсахгүй юу?
-Би аавынхаа найз нөхөд, танил хүмүүсийнх нь бичсэн дурсамж, яриаг нэгтгэж байгаа. Удахгүй хэвлэлтэд өгнө. Монгол үндэстний олон зууны уламжлалтай зан заншил, өвөрмөц соёлын маань нэг үнэт өв бол эрийн гурван наадам. Монголчууд бидний үеийн үед хадгалж авч явах ёстой үндэсний дархлаа – энэ соёлын өвийг уламжилж, хойч үедээ үлдээхэд хувь нэмрээ оруулсан ааваараа бахархалгүй яахав. Аав минь их энгийн, хүнд тусархуу, хамгийн гол нь шударга, “жинхэнэ эр хүн” байжээ гэдгийг би үеийн нөхдийнх нь дурсамжаас бүр сайн ойлгосон. ганц хоёрхон жишээ товч дурдахад аавын маань найз хурандаа генерал, улсын харцага Ж.Авхиа гуай “Миний хамгийн ойр дотно үерхэж явсан хүн бол Батсуурь аварга. Алдартай сайн бөх. Хамгийн гол нь гүндүүгүй эр хүн гэвэл Батсуурь шиг хүнийг л хэлнэ дээ” гэж бичсэн байна. Улсын арслан гялдангийн цоодол гуай “Батсуурь маань хүний мөсөөр агуу хүн байсан даа. Барилдаж явсан үеийн хэдэн бөхчүүдээ насны эрхээр ядрах, өвдөх цагт нь хамгийн ихээр харж хандсан хүн дээ” гэж дурссан байсан. Улсын арслан У.Мижиддорж “1954 оны намар ямар ч цолгүй цэрэг байхдаа Дорноговь аймгийн наадамд барилдаад Батсуурь аваргатай үзүүрт үлдээд дугтарахаар нь хонгодсон чинь суучих шиг боллоо. Би хойноос нь дагаад суучихсан. Би ч унасан давснаа сайн ойлгоогүй, аваргаас сүрдсэн хүн шууд л элэг бүсээ тайлаад аваргад тахимаа өгөх гэсэнд “үгүй, хүү минь тэгж болдоггүй юм. Залуу хүн аз чинь харина. Чи давсан” гэж хэлж билээ. Аваргаас өөр хүн байсан бол тахимаа аваад дэвээд явчихна шүү дээ. тийм л сайхан жудагтай хүн байсан. Аймгийн наадмын комисс “Аймгийн заан цол олголоо” гэсэн жижиг үнэмлэх өгчихөж. Үүнийг аварга үзээд “Юу гэсэн үг вэ, түрүүлсэн бөхөд Аймгийн арслан цол олгох учиртай” гээд нөгөө үнэмлэхийг авч яваад “Аймгийн арслан цол олгов” гэж бичүүлээд авчирч өгсөн. Батсуурь аварга тийм л монгол бөхийн жудагтай сайхан эр хүн байлаа” гэж дурссан байсан.
Өнөө үед Монголын уламжлалт өв соёлыг уламжлан авч яваа хүмүүс,тэр дундаа бөхчүүд маань бүхий л талаараа жудагтай, сайн хүний үлгэр жишээ байгаасай гэж би хүсдэг.
Б.ОЮУНЖАРГАЛ