Хуульч О.Алтангэрэлтэй ярилцлаа.
-Та Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг дэмжиж байгаа юу?
-Өмнө нь Засгийн газраас байгуулагдаж байсан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлын хэсэгт миний бие байсан юм. Үндсэн хууль суурь хууль учраас хуульчид судалж, дуу хоолойгоо хүргэж байх хэрэгтэй л дээ. Энэ хуулийн төслийг боловсруулахдаа иргэдээс орон даяар санал авсан гэж хэлж байгаа. Яг үнэндээ иргэдээс санал авсан зүйл байхгүй. Жишээ нь, Өвөрхангай аймгийн Сант сумын Дашдаваа гэж хуульч над дээр ирж уулзсан юм. Тэрээр “Би Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл дээр санаа, оноогоо хэлчихмээр байх юм. Манай сум дээр санал авна гэж оромдсон юм болсон. Бид нар үзүүлж харуулж, санаа оноог тусгасан ч юм алга. Ард түмнээс санал авсан гэдэг нь худлаа шүү” гэж хэлж байсан л даа. Дараа нь би Өвөрхангай аймгийн зарим сум руу холбогдоод асуухад “Бүсчилсэн байдлаар төрийн албан хаагчид л цугларсан” гэдэг зүйлийг хэлж байсан. Мэдээж Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж болно. Одоогийн өргөн барьсан зүйл дээр дэвшилттэй, оруулахаар дэмжихээр зүйлүүд байна.
-Та нутгийн удирдлагын тогтолцоонд орж буй өөрчлөлтийг шүүмжилсэн байсан. Энэ тухайгаа тодруулаач?
-Гэхдээ миний хувьд орон нутгийн удирдлагатай холбоотой өөрчлөлтийг дэмжихгүй байгаа. Нутгийн өөрөө удирдах ёс, төрийн захиргааны хосолмол зарчим гэж байдаг. Аймаг, сум, дүүргийн иргэдийн хурал энэ хосолмол зарчмын дагуу байдаг. Нэг талаасаа нийтийн удирдлага буюу төрийн захиргаа нь явдаг. Нөгөө талаасаа иргэд өөрсдөө өөрийнхөө нутгийг удирдах зарчмын үндсэн дээр байдаг гэсэн үг. Харин энэхүү зарчмыг бүхэлд нь устгаж байгаа юм билээ.
-Нутгийн удирдлагын тогтолцоог ийн боловсронгуй болгож байгаа нь орон нутагт улстөржилтийг багасгах давуу талтай гэдгийг онцолж байсан л даа. Ийм үр дүн авчирч чадах уу?
-Сум орон нутагт улстөржилтийг зогсооно гэж ярьж байгаа. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт яг энэ чигээрээ батлагдах юм бол орон нутаг, улс орон дээд зэргийн засаглалын хямралд орно. Маш аюултай хямралд орохоор байна.
-Яагаад хямралд орно гэж?
-Сум, дүүргийн Засаг даргыг тухайн нутаг дэвсгэрийн иргэд дөрвөн жилийн хугацаатайгаар сонгоно гэж байгаа. Мөн ИХТ-ийг сонгохын тулд сонгууль явуулна гэж байна. Ийнхүү иргэдээс сонгогддог болчихвол улстөржилт алга болно гээд байгаа юм. Энэ худлаа, заавал улстөржинө. Өнөөдөр орон нутагт хоёр нам л байгаа. ИТХ-д өөр нэг намын төлөөлөгчид олонх боллоо гэж үзэхэд төрийн ажил гацна. Өнөөдөр тэнцвэртэйгээр хоёр нам гарчихсан дүүрэг, аймаг хямарсан тохиолдол манайд олон бий. Нэг нь Засаг дарга, нөгөөх нь Иргэдийн хурлын даргаа хийчихдэг. Хоорондоо зөрчилдөөд ажил нь явдаггүй байдал олонтаа. Уг өөрчлөлт орсноор ийм байдалтай шууд нүүр тулна. Хоёрдугаарт, сумын Засаг дарга гэдэг хүн орон нутагтай нийгмийн хариуцлагын болон бусад уул уурхайг эрхлэх гэрээ байгуулна гэж байгаа юм. Тэр тохиолдолд уул уурхайн компаниуд сумын удирдлагыг өөрийн хүссэн хүнээрээ тавих бүрэн боломжтой болж байгаа. Үндсэндээ 2000 гаруй хүнтэй, 800-гаад сонгогчтой газар бол хэдэн тэрбумын хөрөнгө эргэлдүүлж байгаа уул уурхайн компаниуд сумын Засаг даргыг томилдог болно. Энэ бол жишиг. Хэн мөнгө тараана, тэр л сумын Засаг дарга болдог болчихсон. Алслагдсан аймаг, сумдад хамаатан ихтэй хүмүүс л багийн дарга болж байгаа тохиолдол их ажиглагддаг. Албан тоотоо төлөвлөж, баг дээр очиж буй төрийн үйлчилгээг үзүүлж чадахгүй хүмүүс тэнд байна. Зарим газар хамаатан садан олонтой хоёр хүн “Энэ удаад би, дараа жил танайхнаас” гэх мэтээр тохироод, нэгэндээ нийлж саналаа өгдөг гэж байгаа юм. Энэ байдалд сонгууль явуулаад эхлэх юм бол уул уурхайн компаниас бүрэн хараат болно.
Нөгөө талаар энэ байдал уул уурхай болон эдийн засагт хүндээр тусна. Учир нь сонгогчдын саналыг авахын тулд тэдэнд таалагдах гэж улсын төсөвт хөрөнгө оруулдаг, их хэмжээний эрсдэл гаргаад хийчихсэн уул уурхайн томоохон төслүүдийг явуулахгүй. Уул уурхайн томоохон төслүүд тэр чигтээ зогсоно. Уул уурхай эхлээгүй байгаа газруудад Монгол Улс хэзээ ч дахиад төсөл хэрэгжүүлж чадахгүй. Өнөөдөр бүгд уул уурхайн эсрэг бодолтой байдаг учраас тэр. Угтаа бол биднийг тэжээж байгаа зүйл нь уул уурхай шүү дээ. Эдийн засаг талдаа ийм эрсдэлтэй байна.
-Сум, дүүргийн Засаг даргыг огцруулбал аймаг, нийслэлийн Засаг дарга дараагийн хүнийг томилохоор заалт орсон. Энэ зөв үү?
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт доторх нэг ноцтой заалт нь тэр юм. Хэрвээ Засаг дарга огцорвол бүрэн эрхийн үлдсэн хугацаанд ажиллах хүнийг дээд шатны Засаг дарга томилно гэж байгаа. Дээр МАН-ын удирдлагатай дор АН-ын хүн гараад ирвэл түүнийг огцруулаад өөрийнхөө хүнийг иргэдийн сонголтгүйгээр шууд томилчихно гэсэн үг. Гурван сарын дараа огцорлоо гэхэд үлдсэн гурван жил есөн сарын хугацаанд дуртай хүнээ тавьж ажиллуулна гэсэн үг. Нутгийн удирдлага бүр байхгүй болно. Сайн, муу хэлсэн ч өнөөдөр дээр нь нам байгаа учраас нутгийн удирдлага дээр хяналт тавьж өөрсдийнхөө бодлогыг хэрэгжүүлдэг. Иргэдийн хурал нь олонх болоод тэр дундаасаа чадна гэсэн хүнээ Засаг дарга болгож ажиллуулдаг. Төсвөөс эхлээд олон асуудал батлуулдаг учраас ИТХ-тайгаа хамтын ажиллагаатай байдаг. Энэ зарчмыг эвдэх юм бол төр Засаг дарга хэнд ч захирагдахгүй. Ийм л байдалтай болж байна.
Сонгуулийн тухай хуулиар улсаараа нэг тойрог болгоно гэж ярьж байна. Хэрэв улсаараа нэг тойрог болвол хүмүүс бүх ард түмнээс сонгогдоно. Рейтинг өндөртэй байгаа улстөрч Ерөнхийлөгчөөс илүү санал авч гарч ирнэ. Бид 76 Ерөнхийлөгчтэй болно. Бүгд “Би бүх ард түмнээс сонгогдсон” гэнэ. Үүнтэй адилаар Иргэдийн хурлыг иргэдээс сонгогдсон Засаг дарга нь огтхон ч тоохгүй. Гэсэн хэрнээ Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд улс төрийн нам бол бүх засаг, захиргааны нэгжид бүтэцтэй байна гээд заагаад өгчихсөн байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, үндэсний хэмжээний намыг л хүлээн зөвшөөрч байгаа. Энэ тохиолдолд хүссэн хүсээгүй хоёр нам байгаа, цаашид ч байна. Бүр Үндсэн хуулиар дархалчихаж байгаа юм. Өөр намын орон орон зайг шууд хумьж байна. Ингэж хумихын сацуу орон нутгийн эрх мэдлийг нэмээд өгчихөөр төрийн ажил үндсэндээ гацна. Яахав баг, хорооны Засаг даргыг сум, дүүргийн Засаг дарга томилдог болохыг бол дэмжиж байгаа. Харин сум, дүүргийн Засаг даргыг томилох эсэх дээр өнөөгийн тогтолцоог нь хадгалж үлдэх нь зүйтэй. Нутгийн удирдлагын энэ зарчим бол маш мундаг зохицуулалт юм. Үндсэн хуулийн эх баригч гэгддэг байсан Б.Чимид гуай өөрөө багийн дарга байсан хүн шүү дээ. Хөдөө орон нутагт амьдрал ямар байдаг, хэрхэн өрнөдөг гэдгийг тэрээр маш сайн мэддэг байсан. Тиймдээ ч хуульд орж буй дэвшилттэй өөрчлөлтүүдээ энэ мэт зүйл нь татаж унагах вий гэж бодож байна.
-Ерөнхийлөгч Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл хууль зүйн шаардлага хангаагүй гэж мэдэгджээ. Энэ тухайд?
-“Утга агуулгын асар зөрүүтэй хоёр төсөл ирүүлсэн, Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг албан ёсоор өнөөдрийг хүртэл ирүүлээгүй” гэж мэдэгдсэн байна. Ерөнхийлөгчийн институц бол Монгол Улсын Үндсэн хуулиар хуульчлагдсан хууль санаачлах, хуульд санал өгөх эрхтэй субьект юм. Энэ журмыг зөрчлөө гэж үзэж байгаа зүйлийг хүчээр хэлэлцээд, өөрчлөх нь зохимжгүй. Орон нутгийн амьдралд дордуулсан долоон өөрчлөлт байтугай л хор уршиг тарина.