– ГЭ МТ ХЭРЭГ, ЗӨРЧЛ ӨӨС УРЬДЧИ ЛАН СЭРГИЙЛ ЭХ АЖИЛД ИДЭВХТЭЙ ОРОЛЦС ОН ИРГЭДИЙГ УРАМШУ УЛНА-
УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогттой ярилцлаа.
-Монгол Улс нэг тойргоор сонгууль явуулах нь зүйтэй гэж үзжээ. Энэ нь яг ямар улсуудад хэрэглэгддэг хувилбар вэ. Ядуу буурай цөөн тооны орнууд л энэ жишгээр сонгууль явуулдаг гэх юм. Энэ үнэн үү?
-Улс орныхоо нийтлэг том эрх ашгийг бодсондоо л манайхан бүлэг дээрээ ярьж байгаад ийм шийдэлд хүрсэн хэрэг. Яаж ч бодсон эрх ашгийн эрэмбийн нэгдүгээрт улс орон, ард түмэн байх учиртай. Энэ улс орон чинь цаашаа хөгжих ёстой юм байгаа биз дээ. Сонгуулийн тогтолцоо бүхэнд өөрийн давуу болон сул тал бий. Аль алийг нь бид хэрэглэж алдаж онож ирсэн. Өнөөдөр нийгэмд жалга довны улстөржилт газар авч байна гэх шүүмжлэл байдаг. Улс орон олсон жаахан мөнгөө 76 тойрогт хуваан тарамдуулснаас болж хөгжлийн том бодлого хэрэгжихгүй байна. Тойрог жижгэрч, тойрог олон байх тусам том бодлого явдаггүй, оронд нь жалга довны үзэл газар авч байгааг та бид харж байна. Үүнээс гарах зөв гарц нь улсаараа нэг тойрог болох шийдэл байж болох юм гэж үзсэн хэрэг л дээ. Гэхдээ асуудлыг зөвхөн нэг өнцгөөс нь харж дүгнэж болохгүй. Мэдээж тал бүрээс нь харж, нягталж, давуу болон сул талуудыг нь нарийн дэнсэлж байж эцсийн шийдвэр гаргаж таарна. УИХ-ын сонгууль гэдэг бөхөөр бол улсын наадам нь байхгүй юу. Тэгэхээр зүгээр нэг аймаг, дүүргийнхээ дэвжээнд барилдаад өнгөлсөн нөхөрт шууд улсын цол олгочихож болохгүй биз дээ. Улс төрийн дэвжээнд үнэн хүчээ үзье, жинхэнэ лидер гэдгээ харуулъя гэж байгаа бол улсаараа нэг тойрог болж байгаад өрсөлдөх нь шударга үнэнд илүү нийцнэ. УИХ-ын гишүүдийн нийт ард иргэдэд хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал ч дээрдэнэ. Энэ нь эргээд төрийн эрх барих дээд байгууллага болсон УИХ, монгол төрийн нэр хүнд өсөхөд ч эерэг нөлөөтэй.
-Тэгвэл нэг тойрогтойгоор сонгууль явуулахын давуу тал нь юу вэ?
-Сонгуулийг нэг тойрогтойгоор явуулахад хэд хэдэн давуу тал байна. Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Монгол Улс төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл байна” гэж заасан. Бас “Улсын Их Хурлын гишүүн бол ард түмний элч мөн бөгөөд нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэн баримтална” гээд хуульчилсан. Гэтэл амьдрал дээр гишүүд өөрсдийгөө зөвхөн сонгогдсон тойргийнхоо сонгогчдын төлөөлөгч мэтээр ойлгож, тойргийнхоо эрх ашгийг улсын эрх ашгаас дээгүүр тавих явдал цөөнгүй гардаг нь нууц биш. Үүнээс болж цаана нь нийт иргэн, улсын ашиг сонирхол хоёр, гурав дахь асуудал болж орхигдох тал ч байна. Айлаар бодоход олсон хэдэн төгрөгөө орон гэрээ томсгох, унаа тэргээ сайжруулахад зарцуулахын оронд өнөө маргаашийг аргацаасан ойр зуурын зүйлд үрээд байвал тэр айл өөдлөх үү. Өнөөдөр Улаанбаатарт зарим сургууль гурван ээлжээр хичээллэж байхад хөдөөгийн зарим сумдад анги дүүргэх хүүхэдгүй хэрнээ сургуулийн шинэ барилга, засвар үйлчилгээ, урсгал зардалд төсвийн хөрөнгө төлөвлөлтгүй, үр ашиггүй урссаар л байгаа. Төсөв 76 тойрогт хуваарилагдан тарамдсанаас болж төмөр зам, цахилгаан станц, зэс, ган хайлуулах үйлдвэрээ мөнгөгүй гэдэг шалтгаанаар барьж чадахгүй өдийг хүрсэн нь үнэн. Нөгөө талдаа иргэдэд сонголтоо хийх сонголт үнэндээ хомс байна. Дэмждэг улстөрч нь өөр тойрогт нэр дэвшиж байгаа учраас түүнд саналаа өгч сонгох боломж гардаггүй. Бас дэмждэггүй улстөрч нь мөн л өөрийнх нь биш өөр тойргоос сонгогдож гарч ирээд хууль тогтоогоод яваад олон иргэн бухимдалтай байдаг.
-Сул тал нь юу байх вэ?
-Сул тал бий. Юуг нь нуух билээ. Сонгуулийг томсгосон тойргоор явуулбал жинхэнэ лидерүүд гарч ирнэ. Бас сайны хажуугаар саар гэдэг шиг популистууд гарч ирэх магадлал ч бий. Мөн үндэстний цөөнх болон алслагдсан бүсийн төлөөлөл УИХ-д гарах магадлал буурч мэдэх юм. Олны танил гэдэг утгаараа урлаг, спортынхон олноор сонгогдож ч магад. Гэхдээ хэлэлцүүлгийн шатанд ёстой ус, тосыг нь ялгаж ул суурьтай хандаж чадвал чамбай хууль гаргаж чадна.
-Хэчнээн нэр дэвшигчид дэвшинэ гэсэн үг вэ?
-Ирэх онд болох сонгуульд чухам хэчнээн хүн нэр дэвшихийг та бид таашгүй. Яахав багцаалдаж болох байх. Өмнөх сонгуулиудын жишгээс харахад ирэх УИХ-ын сонгуульд 500-700 орчим хүн л нэр дэвшиж таарах болов уу даа.
-Сонгогчид тэдгээрээс хэдийг нь сонгох вэ. Нийт нэр дэвшигчдээс хамгийн их санал авсан 76 нь УИХ-ын гишүүн болно гэсэн үг үү?
-Хэрэв улс нэг тойрог байх сонгуулийн хуулийн төсөл батлагдвал улс төрийн намууд тус бүр 76 хүн нэр дэвшүүлж таарна. Улсаараа нэг тойрог болох сонгуульд оролцохдоо сонгогч саналаа зөвхөн нэг л нэр дэвшигчид өгнө. Сонгуулийн дүн гарахад нэр дэвшигчид нь нийт сонгогчдоос хэчнээн хувийн санал авсан гэдгээр нь намууд эрэмбэлэгдэж оногдсон хувиараа УИХ-д суудал авна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, тухайн намын 76 нэр дэвшигч бүгд нийлээд нийт сонгогчдын яг 50 хувийн санал авлаа гэж бодоход УИХ-ын 76 суудлын тал буюу 38-ыг нь тухайн нам авна. Энэ тохиолдолд тухайн намаас нэр дэвшсэн 76 хүнээс хамгийн их санал авсан 38 нэр дэвшигч нь л гишүүн болно гээд ойлгочихож болно.
-Тухайн нэр дэвшигчид олон нийтэд өөрийгөө хэрхэн таниулж, сурталчлах вэ. Өөрийн нутаг усандаа очих уу. Эсвэл олон нийтэд хүрсэн сурталчилгааг хүргэх шаардлагатай болж байгаа хэрэг үү?
-Өөрийгөө олон нийтэд хэрхэн таниулах вэ гэдэг бол хувь улстөрчийн л асуудал. Тухайн нэр дэвшигчийг сонгуулийн кампанит ажлаа тэгж, ингэж хий гэж үүрэгдэх юм уу, хуульчлах ямар ч боломж байхгүй, тийм шаардлага ч үгүй. Жижиг тойрог услаад явахаас илүү томсгосон нэг тойрогтоо бодлого ярих нь тухайн улстөрчид илүү ашигтай байх нь гарцаагүй. Нэр дэвшигчдээ яаж тодруулах, хэрхэн сурталчлах нь ч тухайн намын л асуудал. Уг нь сонгуулиар нэгнийгээ харлуулах, гүггэн доромжлох ажил хийхийн оронд энэ чинь бодлогын өрсөлдөөн, эрүүл мэтгэлцээний талбар гэдгийг улс төрд яваа хэн бүхэн ойлгомоор байгаа юм л даа. Даанч тэгэхийг хүсч байгаа нь дэндүү цөөхөн байна.
-Сонгуулийн тухай хуульд нэг тойрогтой байхаас гадна бүсчилсэн хэлбэрээр сонгууль явуулах хувилбар байгаа гэсэн. Энэ тухай тодруулаач?
-Магадгүй хэлэлцүүлгийн явцад бүсчилсэн хувилбар яригдаж ч мэднэ. Улсаараа нэг тойрог байх уу, аль эсвэл бүсүүдэд хувааж, тэр бүсүүд нь олон мандаттай нэг тойрог болох уу гэдгийг тал талаас нь нухацтай ярих л хэрэгтэй. Сонгуулийн аль ч тогтолцоонд өөрийн гэсэн давуу болон сул тал бий гэдгийг би дээр хэлсэн. Тэгэхээр энэ л туйлын зөв бусад нь огт буруу гэж туйлшрах биш авах гээхийн ухаанаар хандаж байж эцсийн шийдэлд хүрэх нь ононо. Түүнээс биш сэтгэлийн хөөрлөөр, хоосон хийрхэлээр дэгээд байвал “Нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлов” гэгч л болно.
-Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль батлагдлаа. Энэ хууль батлагдсанаар ямар ач холбогдолтой гэж харж байгаа вэ?
-Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль өмнө нь байсан уу гэвэл байсан. Гэхдээ 22 жилийн өмнө батлагдсан тэрхүү хууль хэт тунхагийн шинжтэй байсан. Өөрөөр хэлбэл, амьдрал дээр хэрэгжих амь сүнсгүй болчихсон. Тиймээс миний бие Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг санаачлан боловсруулж сая УИХ-аар батлууллаа. Гэмт хэрэгтэй тэмцэх ажлын тэн хагас нь урьдчилан сэргийлэх ажил байдаг. Өнөөдөр олон хүн эрх зүйн боловсролгүй, хуулийн мэдлэггүйгээсээ болж гэмт хэргийн золиос, хохирогч болж байна. Зарим нь өөрөө гэмт хэрэгтэн болж шоронгийн хаалга татаж байна. Гэмт хэргийн хажуугаар, зөрчлийн дэргэдүүр нүдээ анин, амаа жимийн дуугүй өнгөрдөг бэртэгчин байдал манай нийгэмд газар авсан. Үүнийг засахгүй бол сайн сайхан нийгмийг бүтээнэ гэж яриад ч хэрэггүй. Хулгай худал, хүчирхийллийг мэдсээр байж “Нүдэн балай чихэн дүлий” өнгөрдөг байдлыг засахгүйгээр гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх, илрүүлэх нэн бэрх. Тийм учраас энэ хуулийг батлан гаргаж байгаа юм. Би ХЗДХ-ийн сайдаар ажиллаж байхдаа ГХУСАЗЗ-ийг дахин сэргээн байгуулсан. Ингэснээр унтаа байдалд орчихсон байсан урьдчилан сэргийлэх ажилд ахиц дэвшил гарсан. Одоо харин Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль нь батлагдлаа. Хууль батлагдсанаар урьдчилан сэргийлэх ажилд нэр төдий жаахан төсөв дусаах байдлаар ханддаг хуучин хандлага арга барил өөрчлөгдөнө. Сэргийлэх, сэрэмжлүүлэх ажилд зарцуулсан нэг төгрөг, гэмт хэрэг, зөрчлийн улмаас учирч болзошгүй хэдэн саяын хохирлоос хамгаална гэдгийг ойлгох ёстой. Дээр нь гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлсэн, мэдээлэл өгсөн иргэн, олон нийтийг урамшуулна. Хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэхэд хэвлэл мэдээллийн байгууллага тодорхой үүрэг оролцоотой байж соён гэгээрүүлэх асуудлыг хуульчилж өгсөн гээд маш олон давуу тал бий. Урьдчилан сэргийлэх ажлыг хариуцах эзэнтэй, үр дүнг нь тооцох тогтолцоотой, гэмт хэрэгт судалгаа дүн шинжилгээ хийх бүтэц, мэдээллийн бааз суурьтай болгоход энэ хууль маш чухал үүрэгтэй.
-Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хуулийн хүрээнд өөр ямар зохицуулалтууд орж байгаа вэ. Хуулийн хэрэгжилтэд хэрхэн анхаарах бол?
-Гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлнэ гэдэг зөвхөн хууль сахиулагчийн ажил биш. Энэ бол төрийн болон иргэн бүрийн үүрэг. Бид хууль сахиулагчдад зөвхөн гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмц гэж үүрэг өгөх биш тэднийг бэлтгэдэг, сургадаг, техник тоног төхөөрөмж, ажиллах баталгааг нь хангадаг, эрх зүй, нийгмийн асуудлыг нь шийдвэрлэдэг байхаар энэ хуульд заасан. Урьдчилан сэргийлэх ажилд Монголын төр, төрийн бүхий л байгууллага, албан хаагчид, иргэд, олон нийтийн оролцоог хангахаар тусгасан. Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх ажлыг илүү үр дүнтэй байлгах чиглэлээр иргэдийн саналыг авах, тодорхой санаачилгыг дэмжих, тэдний хяналтыг тогтоох замаар энэ хуулийг хэрэгжүүлнэ. Монгол Улсын Үндсэн хуульд төр иргэнийхээ эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах боломжоор хангах ёстой гэж заасан байдаг. Төр энэ үүргээ бүрэн дүүрэн биелүүлэхэд энэ хууль түлхэц болох учиртай. Гэмт хэрэг гарсны дараа гэмт хэргийг илрүүлж, гэмт этгээдэд ял шийтгэл эдлүүлэхээс илүүтэй тийм байдал үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх нь хамгийн чухал. Гэмт хэрэг үйлдсэнийх нь дараа түүнийг илрүүлэх, гэсгээн цээрлүүлэх, учруулсан хор хохирлыг барагдуулах нь аль аль талдаа төвөг чирэгдэл, зардал ихтэй ихээхэн урхагтай асуудал. Хэрэв гэмт хэрэг үйлдэгдэх нөхцөл, боломж, бололцоог бүрдүүлэхгүй байвал гэмт хэрэг гарахгүй. Тиймээс гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх ажилд тодорхой бодлогоор, хөрөнгө мөнгө, хүч хаяад ажиллавал гэмт хэргийн золиос хохирогч болохгүй, гэмт хэрэгтэй тэмцэж байгаа цагдаа, хяналт тавьж байгаа прокурор, ял өгч байгаа шүүгч, хорих байгууллага зэрэгт учирч буй гинжин бэрхшээлийг шийдэж, гарч буй бодит болон бодит бус хохирол, зардлыг хэмнэх боломж бүрдэнэ.
-Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх ажилд идэвх санаачилгатай оролцсон иргэдээ урамшуулна гэсэн үү?
-Яг тийм. Хуулийн төсөлд гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх ажилд идэвхтэй оролцсон иргэд, байгууллагыг урамшуулах тухай бүхэл бүтэн нэг зүйл оруулж өгсөн. Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг олон нийт иргэдийн оролцоонд түшиглэж, тулгуурлаж зохион байгуулна. Санаачилж, оролцож байгаа иргэдийг урамшуулах, дэмжих, тэдний оролцоотойгоор ажлаа дүгнэх гээд аль болох иргэдийн оролцоог хангахаар хуульчилсан байгаа. Тухайлбал, гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх ажилд идэвхтэй оролцсон иргэд, мөн энэ чиглэлээр тодорхой ажил зохиож, үр дүнд хүрсэн хуулийн этгээдийг урамшуулна гэсэн заалт бий. Мөн иргэний өгсөн мэдээллийн дагуу зөрчилд 200 хүртэл нэгжээр торгох шийтгэл оногдуулсан бол иргэнд тухайн шийтгэлийн 20 хүртэл хувь, 200-гаас дээш нэгжээр торгох шийтгэл оногдуулсан бол 10 хүртэл хувьтай тэнцэх мөнгөн урамшуулал олгож болно гэж тов тодорхой зааж өгсөн. Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлнэ гэдэг цогц том ажил. Энэ ажлыг хэрхэн зохион байгуулах, зардал мөнгийг хэрхэн яаж зарцуулж, үр дүнг тооцох гээд олон чухал асуудлыг хуульд нарийвчлан зааж өгсөн.
Мөн олон нийт рүү чиглэсэн урьдчилан сэргийлэх ажлаас гадна гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүсийг болон хорихоос суллагдсан иргэдэд хэрхэн хяналт тавьж, дахин гэмт хэрэг үйлдэхгүй байхад яаж анхаарах талаар ч нарийвчилсан зохицуулалтууд суулгаж өгсөн. Урьтаж сэргийлж байж л учрах эрсдэлээс хамгаална.