Б.Цэнддоо “Г.Бадамдорж: Шар хүний “хар” түүх” ном саяхан бичсэн нь НЭПКО хэвлэлийн газар, “Хүмүүн хорвоо” нийгэмлэгийн хамтран бүтээж буй “Түүхэн эрхмүүдийн цадиг”(ТЭЦ) цувралын үргэлжлэл юм. Удахгүй хэвлэлтээс гарах уг номын хэсгээс толилуулж байна.
…Манжийн хаад өөрсөдтэйгөө адил Чин улсын “цэвэр цус”ны бүлэгт багтсан монголчуудад “цэвэр үүлдрийн” Зүрчид гүнжээ өгч ураг барилдах замаар итгэлцлийг бэхжүүлэх алхам олныг хийжээ. Элит хүргэнд “Эфү” цол олгох ба хүргэн гэсэн утгатай манж үг аж. Хааны их, бага хатны аль нэгнээс төрсөн болон тэжээсэн охиныг авсан, түүнчлэн Айсингиороо овгийн хэр зиндаатны гүнжтэй сууснаас хамааран хүргэдийг төрийн эфү, хошой гэхчлэнгийн цол шагнал, үлэмж шагнал дагалдана.
Түшээт хан Дондовдорж (17331743) нь Чингийн үеийн ууган эфү нарын нэг бөгөөд Түшээт хан болон Сайн ноён ханы 10аад эфү түүхнээ дурдагдан үлджээ.
Манжийн хааны гүнж нараас хамгийн алдаршсан нь ЭнхАмгалан хааны зургадугаар охин “Хичээнгүй амирлангуй” гүнж ажгуу. Түүний алдаршсан шалтгаан нь их энгийн. Эфү Дондовдорж гүнжийг нас барахад нь өнөөгийн Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт бунхлан оршуулсан нь өнөөг хүрсэн байна. Өнөөг хүртэл үлдсэн нь түүнийг судлах сэдэл өгч, улмаар түүнд олгосон алтан өргөмжлөл сэлт нь судалгааны эргэлтэд оржээ. Та бүхэн манжууд “монгол ноёдыг бэлгийн амьдралаар дамжуулан тагнах”, Бээжин рүү “хөнжлөөс нь мэдээлэл бичих”зорилготой тагнуулууд байсан тухай болон “Гүнжийн сүмийн гүнж” тэднээсээ арай өөр нэгэн байсан тухай баримттай зөндөө таарсан байх.
Манжийг үзэн ядсан уур амьсгалтай тогтоцод амьдарч байсан эрдэмтэд өөрийн судалгаагаа үнэ цэнэ оруулах, үгүйдээ л үзэл сурталчдын дайралтаас хамгаалахын тулд “Хичээнгүй амирлангуй гүнж” хэдийгээр дайсны тал боловч бас ч гэж нааштай, манай талын дуу этгээд болгож байсан бололтой.
ЭнхАмгалан хаанаас Галдандбошигтод хүртэл гүнжээ гэргий болгон өгч байсан ба харин Галдан тэрэнтэйгээ хэрхсэн нь энэ номын сэдэв биш болно.
Дайсагнагч хийгээд нөхөрлөгч хаадүр хөвүүдээ солилцон найрамдах, үгүйдээ барьцаа болгон тавих бодлого нэн эртээс эхтэй юм. Тухайн үедээ Чингис хаан ч өөрийн охиноо Уйгарын Идикут Барчукт гүнж болгон өгөх шийдвэр гаргаж байв. Баруун монгол, Халхын хооронд ч сөргөлдөөнөө шийдэхийн тулд хэрэгжүүлж түгээмэл байсан бодлого.
Харин ХХ зууны дундаас л эфү нарыг төрийн хэмжээний дайсан болгон бичиж сурталдаж эхлэв. Монголын язгууртнуудын бэлгийн гүнж авсан биш харин “биеэ үнэлсэн” байдлаар бичигдэх боллоо.
Хувь заяаны тохуугаар ийм үзэл санааг монголчуудад тулгагч нь олон үеийн турш герман цусны хаадтай явсан оросууд болж таарав. Бурханы дамшиглалаар энэ санааг хэрэгжүүлэх үед Монголын төрийг орос эхнэртэй, Зөвлөлтийн “эфү” Ю.Цэдэнбал удирдаж таарав.
Манжийн хүргэдийг үзэн ядах синдром нь монголчуудын ч, Ю.Цэдэнбалын ч сонголт байсангүй. Дарга ч өөрөө мангар амьтан биш, “Гадаад авгай муу” гэдэг синдром нэг эргэлтэн дээрээ өөр лүү чиглэж мэднэ гэдгийг гадарлахтайгаа. Харин дээрх хандлага бол “Зөвлөлтийн дагуул БНМАУын түүхэн дэх хамгийн жаргалтай үе нь Зөвлөлтийн дагуул болсон үеэс л эхтэй” болохыг харуулсан үзэл суртлын нэг хэсэг нь юм.
МАНЖУУД ЮАНЬ ГҮРНИЙГ СЭРГЭЭВ
Манж Чин гүрэн бол нэг талаасаа Хятадын шинэ династи боловч монголчуудтай ойр дөт харилцаатай, гүнж солилцон ураг барилцсан Зүрчидүүд Бээжинг эзлэн улс байгуулсан хэрэг байв.Кансы буюу Энх-Амгалан хаан нь монгол эмээтэй, төдийгүй монгол ээжтэй нэгэн байсан ч гэдэг.
Монголчуудтай буюу дэлхийг байлдан дагуулагч Чингис хааны удамтай ураг барилдах сонирхол Манж-Зүрчдийн удирдагчдад байжээ. Аугаа Чингис хааны, ялангуяа их хаан Хубилайн үйл хэргийг залгамжлагчаар тодрох санаархал тэдэнд байсан бололтой. Тэдэнд аугаа санаа, аугаа санаагаа хэрэгжүүлэх чадвар хоёулаа байсан ч дорно дахинд маш чухалд тооцогдох аугаа түүх, аугаа удам байсангүй. Түүнийгээ монголчуудаас хайсан бололтой. Ямар ч үнээр хамаагүй монголчуудтай хамаатан, холбоотон болоход бэлэн байв.
“Монголын их хаадын ураг удамтай холбогдох нь Манжийн хаадын ч хүсэл зоригийн хэрэг байжээ. Тэд өөрсдийгөө Мингийн засаглалыг хүлээн авагч төдийгүй,түүний өмнөх Монголын Их Юань гүрнийг залгамжлагч гэж үзэж байсан” ажээ.
Өвөр Монголын алтан ургийнхныг ээлж дараалан янз бүрийн аргаар дагуулсны дараа 1635 онд Лигдэн хааны хүү Эжэй Манжийн хаан Абахайд бууж өгөн эцгээс залгамжилсан Монголын эзэн хааны хас тамгыг өгсөн гэдэг. Чингис хаанаас уламжлалтай байж болох, Хубилай цэцэн атгаж явсан Монгол төрийн тамгыг эзэмшсэнээр Манжийн Айсангоро овгийнхон нийт Монголын хаан байх үзэл суртлын эрхтэй болов.
Японы эрдэмтэн Окада Хидэхирогийн бичсэнээр, Лигдэн хааны хүү Эжэй, өөрийн эх Сутай хатны хамт Зөрчидүүдэд бууж өгсний дараа 1635 онд тэднийг Мүгдэнд аваачжээ.Абахай хаан Эжэйд өөрийн хоёрдугаар охин Макатаг хатан болгон өгсөн байна. Харин Лигдэний бэлэвсэн хатан Сутайгаас “дөрвөн ханз үсэг”тэй хаш тамгыг олж авчээ. Тэр нь Хубилай хаанаас Тогоонтөмөрт ирээд алдагдсан, санаандгүйгээр эрэг ганганаас олдоод Түмэдийн хаанд очсоноо Лигдэнд хүрсэн мөнөөх тамга Сутай хатанд байсан хэрэг юм байна. Энд, түүхийн сурвалжуудад дараатай үлдсэн “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор…” гэсэн бичигтэй бус, харин ханз үсэг бүхий тамга яригдаж байгааг бодоход Хубилай Бээжин төвтэй Юань гүрнийг байгуулаад нангиад үсэгтэй шинэ тамга үйлдсэн бололтой.
Манжийн Абахай хаан 1636 онд өөрийгөө монголчуудын их эзэн “Богд хаан” болох ёслол үйлдсэн байна. Абахай хаан Лигдэнгийн хоёр бэлэвсэн хатныг авсан ба үр хойч нь Монголын хан вангуудын дунд нөлөөтэй явсан байдаг.
XVII зуунд зуур хүчирхэгжин хүрээгээ тэлж, нангиадыг өөрийн эрхэнд хураан Бээжинд суусныхаа дараа Зөрчидүүд өөрсдийнхөө нэрийг сольж Манж болгожээ. Зүрчидүүд Хятадыг эзэгнэснийхээ дараа нэрээ сольж Манж болгосон талаар янз бүрийн таамаг байдгийн нэгэнд Монгол, Зүрчид хэмээх нэрүүдийг эвлүүлэн “МонЗү” буюу “Манжу” гэсэн үг үүсгэсэн тухай хувилбар ч байдаг.
Ийнхүү XVII зууны дундуур байгуулагдсан Манж Да чин улсыг өөр нэг өнцгөөс харвал, Чингисийн байгуулсан төрийн хасбуу тамгыг атгаж, монголчуудтай эхийн талаараа олон сэжмээр холбогдсон Зөрчидийн хаад нангиадын Мин улсыг унагаад, Хубилайн байгуулсан Их Юань гүрнийг сэргээсэн явдал байв.
“Монголын түүхэн уламжлалын дагуу Манжийн бүх хаад монгол өргөмж нэрийг Нурхач-Тэнгэрээс заяат, АбахайӨндөр богд (сүүлдээ Дээд эрдэмт болсон), ШуньжиЭевээр засагч, КансыЭнхАмгалан гэх мэтээр авч байжээ”
Харин Өндөр гэгээнээр удирдуулсан халхууд 1691 онд Абахайн Залгамжлагч Кансыддагаар ороход тэрээр Монголын хааны тамгыг аль хэдийнэ эцгээсээ залгамжилсан нэгэн байсан юм.
Тэгэх дээрээ тулбал “ Өмнөд хөрш”ийн дээвэр дор нэгдэх санаа анх Баруун монголчуудаас гарч байсан бөгөөд “Ойрдын Тогоон тайш 1430аад онд ханы тамгаа Бээжинд илгээж, Мингийн Вассал болохоо илэрхийлж байжээ. Сонирхолтой нь Мингийн эзэд хүсэлтийг хүлээн авалгүй тамгыг буцааж” байсан баримт ч буй нь сонин.
ЧИН ГҮРНИЙ ДАРЛАГЧ АНГИД
МОНГОЛЧУУД БАГТАВ
Ямар ч байсан Манжийн онцгой эрхт вассал болсон монголчууд Чин гүрний удирдах лигт багтдаг “ари” үндэстний нэг болов. Хятадыг эзэгнэн байгуулагдсан Чин гүрний элит үндэстэн нь манж, монгол хоёр бөгөөд зөвхөн тэд л хоорондоо гэрлэж, төрийн өндөр албыг хаших эрх эдэлнэ. Хятадууд нь манж, эсвэл монгол хүнтэй гэр бүл болох нь хориотой.
Хэрвээ монголчууд хээр талдаа дураараа амьдарч, зүгээр хэвтэж байгаад бөөн олз олохоос арай өөр юм хүсдэг ажил хэрэгч хүмүүс байсан бол Чин гүрний өндөр дээд албанд олноороо зүтгэх боломж байсан ажгуу.
Үнэн хэрэгтээ Чин гүрний үед Хятадын ард түмнийг дарлагч нь Манж, Монгол хоёр байв. Энэ утгаараа Монголчууд Манжид дарлуулж байсан бус харин ч Манжтай нийлээд Хятадыг дарлаж байсан ажгуу. Харин боломжоо ашиглаж чадсан эсэх тухайд бол өөр хариу гарах байх.
Монгол нутагт хятадуудыг шилжин суурьшихыг хориглож, тэр бүү хэл худалдаа наймаагаар түр явахыг ч хатуу журамлав. Худалдаа хийх этгээд түмэн бэрхийг даван туулж ганцхан жилийн хугацаатай “Монголын виз” авах боломжтой, арилжаа наймааны замдаа монгол айлд хонох цаазтай. Чононоос айгаад айл бараадах гэвэл зөвхөн хотных нь захад нохойтой нь хөршлөн унтах жишээний.
Хэдийгээр Манжийн хараат боловч төрийн албанд нь манж хүн томилохгүй. Эхэндээ Гадаад Монгол дахь Манж Чин гүрний цэргийн тойргийн командлагчаар (Улиастайн жанжин) монголчуудыг томилдог байснаа больжээ. 1727 онд МанжОрос хоёр Буурийн гэрээгээр хил тогтооход Манжийн талыг төлөөлөн оролцсон Эфү Цэрэнгийн аав Цэнгүнжав Улиастайн жанжнаар ажиллаж байлаа.Хүрээн дэх сүүлчийн амбан Сандо нь өвөр монгол хүн байлаа гэх мэт. Умарт хилийн харуулын албыг ч монголчуудад даатгана.
Аймгийн чуулган дарга, эрдэнэ шанзодба зэрэг төр шашны чухал албанд монголчууд хүмүүсээ мэдүүлж, түүнийг нь Манжийн төр соёрхон батлах замаар томилно. Хан нар болон ноёдын угсаа залгамжлагчийг ч мөн монголчуудын мэдүүлснээр өргөмжилнө…