Б.Цэнддоо “Г.Бадамдорж: Шар хүний “хар” түүх” ном саяхан бичсэн нь НЭПКО хэвлэлийн газар, “Хүмүүн хорвоо” нийгэмлэгийн хамтран бүтээж буй “Түүхэн эрхмүүдийн цадиг” (ТЭЦ) цувралын үргэлжлэл юм. Удахгүй хэвлэлтээс гарах уг номын хэсгээс толилуулж байна.
Дорж гэдэг бол “Бат бэх” гэсэн утгатай төвд үг. Самгардиар “Важра” гэх бөгөөд монгол хэлнээ “базар”, “очир” болон дуудагдана. Түрэг хэлтний “Бек”, “бег” хэмээх нэр нь монгол хэлнээ “Бэх”(бат, бэх) болон суусан байж тун магадгүй. Автономит Монголын сүүлчийн өдрүүдэд өөрийн нэрэндээ “дорж” зүүсэн хоёр том улс төрийн фигур өөр өөрийн байран дээр маш “бат бэх” байдлаар зогссон байдаг нь Гончигжал(н)цангийн Бадамдорж, Балингийн Цэрэндорж нар. Монголын автономийг устгахын өмнөх богинохон хугацаанд лам-сэхээтэн ба алтан ургийнхны хооронд болсон тэмцлийн үзүүрт энэ хоёрын нэг явж байсан юм.
Г.Бадамдорж нь шавьд малчны гэрт төрөөд бага наснаасаа хуврагийн мөр хөөн, Шанзавын бичээсээс эхлэн дэвшиж өөрийгөө боловсруулжээ. Харин Б.Цэрэндорж Богдын хүрээний хятад хотхон болох Наймаачинд төрж өсөн, тэндээ манж сургуульд суралцан төгсгөсөн бололтой. Хатуу дэгтэй тэр сургуульд сурагчдыг сахилгагүйтвэл гэзгээр нь холбон залхаадаг байсан гэдэг.
Чингийн үеийн төрийн албан хаагч бэлтгэдэг сургуулиар дамжсан түүний ажилдаа хандах хандлага, хүмүүжил нь ихээхэн үлгэр дуурайл болж “Хичээнгүй сайд” хэмээн алдаршсан ажээ. Б.Цэрэндорж нь цаг үеийн байдалд тохируулан биеэ авч явж чаддаг, хашир догь чанараараа шалгаран үлдэж гамин, бароны шилийг харж, бүүр большевикуудад хүртэл биеийн хүчин үнэлжээ. Тэрээр ардын Засгийн ерөнхий сайдын албыг 1923-1928 онуудад хааж байв. Г.Цэрэндорж Монголынхоо автономийг устган Хятадын ерийн муж болгох үйлст идэвхийлэн зүтгэснийхээ нэгэн адил улс орноо Зөвлөлтийн дагуул БНМАУ болгон тунхагласан 1924 оны Үндсэн хуулийг ч батлалцсан сонин тавилантай нэгэн. Түүнийг улс төрийн тавцанд тодрон гарч ирэх бүрийд монгол туургатны хувь заяа Хятад, Оросын аль нэгэн рүү хэлтийн гулгаж байж.
Б.Цэрэндоржийг ямар ч үед, ямар ч аргаар хамаагүй Монголыг Хятадад нийлүүлэх, эсвэл Оросын дагуул болгохыг санаархагч этгээд, улсынхаа тусгаар тогтнолыг нэг нүдээрээ үздэггүй амьтан байсан мэтээр ойлгож бас болохгүй. 1917 онд Октябрийн хувьсгалын дараагаас онцгой идэвхтэй болсон түүний байр суурийг цаг үеийн байдалтай холбон авч үзүүштэй.
Юуны өмнө тэрээр Хаант орост туйлын дургүй болсон нэгэн байв. Монголын тусгаар тогтнолд тусална гэж найдаж байтал өөрийн протекрат болгосноос эхлээд Хаант оросын түрэмгий бодлогыг анзаарснаас энэ үзэл санаа нь бүрэлдсэн байж магадгүй. Учир нь тэрээр хар багаасаа, манж сургуулиар дамжин бэлтгэгдсэн төрийн албан хаагч байсан бөгөөд тэр чанар нь өөрийн үеийнхэндээ үлгэр болжээ. Энэ чанар, чадвар нь Хаант оросын санаархлыг болон тухайн үеийн нөхцөл байдлыг өөрийнхөөрөө үнэлэхэд хүргэж “Өнөөгийн нөхцөлд Хятадтэй эргэн нэгдэж тэндээс цэргийн тусламж авсан цагт л улааны аюул, Семёновын өнгөлзөлгөөс монголчуудыг хамгаална” гэсэн логик дүгнэлт гаргасан байж мэднэ.
Гурван улсын гэрээнд Хятадыг төлөөлөн оролцоод улмаар Хүрээний сайдаар ажилласан Чен Лу бээр Б.Цэрэндоржийг тодорхойлон бичихдээ
“{1915 оны 11 сарын} 3-ны өдөр Гадаад яамны сайд Цэрэндорж ирж уулзлаа. Энэ бол 50 гаруй настай, эцэг нь Шаньсигийн худалдаачин явсан хүн юм…Арванзургаатайдаа Заргачийн яамнаа(Гадаад монгол дахь Манж, хятадын шүүхийн салбар) ажиллаж эхлээд, хожмоо Амбаны яамнаа орчуулагч хийх болсон. Маш сайд хятад хэлтэй. Хятадын түүхийг нэвтэрхий судалсан. Уг хүн нь ур чадвар сайтай. Шүүн таслах яамны үйл ажиллагааг тун сайн мэддэг. Гадаад Монголын түшмэд дундаа их мэдлэгтэйд тооцогдоно. Гадаад Монгол тусгаар тогтнолоо зарлахад тэрээр засгийн газраа зохион байгуулж, дүрэм журмыг нь тогтоосон билээ. Хиагтын хэлэлцээрт Гадаад монголын зөвлөхөөр оролцсон. Байр байдал, биеэ авч яваа нь урьд Манж Чин улсын яамны бичээч түшмэлтэй их төстэй”i хэмээн үнэлжээ.
Богд хаант Монгол Улс байгуулах үед ч, дараа нь Автономи болоход ч, хожмоо Ардын засаг байгуулахад улсын хэмжээгээр, уртаашаа ганцхан ширхэг мэргэшсэн төрийн албан хаагч байсан нь Б.Цэрэндорж бололтой. Тийм болоод л угсаа гарвал, урьдын байр суурийг нь үл харгалзан, байгуулагдсан төр болгон Б.Цэрэндоржид найдан итгэж чухал албандаа томилсоор ирсэн байх нь.
Тэрээр Хиагтын Гурван улсын гэрээг алдаа болсон үздэг Оросын нөлөө тал нутагт нэвтэрснийг буруушаадаг нэгэн байв. Монгол нь Хятадын бүрэлдүүнд, Оросын ямар ч оролцоогүй, онцгой эрхт Автноми байсан бол дээр гэж үздэг болохоо Чен И-д илэн далангүй хэлжээ. Түүнийхээр бол Монголын хувь заяа ганцхан Бээжингээс хамаарч байсан бол одоо Петербург, Бээжин хоёртой уягдаж, илүү түвэгтэй болсон ажээ.
Чен И 1919 оны нэгдүгээр сарын 01-нд Цэрэндоржтой дэлгэрэнгүй ярилцсан тайлангаа илгээжээ.
“Хоёр сарын өмнө (1918 оны аравдугаар сар орчимд бололтой) “Урьд өмнө Гадаад Монгол тусгаар тогтносон нь угтаа Төв засгийн газар ба Гадаад Монгол өөрөө алдаа гаргасны үр дүн юм. Тэр үед Төв засгийн газар анхнаасаа Гадаад монголын автономит эрхийг хүлээн зөвшөөрсөн тохиолдолд Богд хаан хоёр талын гэрээ хийхийг зөвшөөрч, Орос улсыг мөнөөх хэрэгт оролцуулахгүй байлаа.Тэгвэл ажил хэрэг хоёр талд нэн ашигтайгаар эргэх байв. Гэтэл тухайн үед Төв засгийн газар “харьяа бүс нутагтайгаа гэрээ хийхгүй” гэж мэдэгдсэн. Иймээс Гадаад Монголын мэдлэг хомс хүмүүс оросуудад итгэж, өөрсдийн эрх ашгаа золионд гаргаснаар харийн хүчээр ДИУ-ыг шахсан билээ. Бид өдий хүртэл тэднээс зүсэн бүрээр хамаарч явна”ii
хэмээн халагласан ажгуу.
Чен И мөн өдөр түүнд Автономийг устгах санаагаа Г.Цэрэндоржид нууцлан цухуйлгахад тэрээр маш уриалагхан сонссон байна. Тэрээр бараг л өөрөө Гадаад харилцааг нь тэргүүлж байгаа улсаа татан буулгах асуудлыг баярлах нь холгүй хүлээн авсан нь сонин юм.
Түүгээр ч барахгүй, 1911 оны хувьсгалын талаар маш тоомжиргүй гэмээр дүгнэлттэй явдгаа Чен Лу-д нэг удаа ярьжээ. Түүний үгээр бол, хэрвээ Өвөрмонголчууд ирж тусгаар тогтнох хэрэгтэй гэж ухуулаагүй бол, Чин ван Ханддорж тэр санааг уухайлан дэмжээгүй бол, Сандо-гоос өөр аядуу ухаалаг амбан байсан бол 1911 оны хувьсгал гарч, Богд хаант Монгол Улс байгуулагдахгүй байжээ. Эхний яриа 1916 оны нэгдүгээр сарын 15-ны үдээс хойш болжээ. Бүүр нарийн яривал, Б.Цэрэндорж үдээс хойш гурван цагт Чен Лу-гийнд ирж хууч хөөрөхдөө,
“Чингэтэл Өвөр монголоос Хайсан, Удай нар Хүрээнд ирж элдвийн яриа гаргаад, өдөөн хатгалга явуулсанд юун түрүүн Ханддоржийн сэтгэл хөдлөсөн юм…Тэр хүн Монголд ирээгүй баймааж нь монголчууд тусгаар тогтноно чинээн санахгүй… Анх Өвөр монголын Засагт вангийн хошуунд нууц бүлгэм байгуулагдаж, Бөхбаян Хүрээнд ирж зар тараагаад буцсан болой. Ингээд Засагт ван Удайг ятгаж өөрийн талд оруулсан байдаг. Тусгаар тогтнолын үйл хэрэгт Ханддорж ганцаараа татагдаад зогсоогүй. Тухайн үед хан хүнгүй, дээр доргүй учраа олохгүй үймж явсан болой. Бодоод үзэхэд, Бөхбаян, Хайсан хоёр Хүрээн ирээгүй бол ийм хэрэг гарахгүй л байсан болов уу. Яньжи амбан (Сандо-гийн өмнөх амбан) хэвээр үлдсэн бол байдал хэрхэх байсныг бид мэдэхгүй”iii гэдгээ нэмж сонирхуулсан аж.
Бээжингийн Монголын тусгаар тогтнолын талаар “өөрийн” дүгнэлттэй, өнөөгийн нөхцөл байдал нь монголчуудыг Бээжинг бараадан дагахаас аргагүй байдалд хүргэж байгааг ойлгосон нэг хүнтэй болоод авлаа. Тэр хүн нь Автономийнхаа Гадаад бодлого хариуцсан сайдыг ч хэлэх үү. Чен И 1919 оны нэгдүгээр сарын 17-нд ээлжит цахилгаанаа шидэж,
“Өнөөдөр Гадаад Монголын талд саналаа хүргэлээ. Өчигдөр Цэрэндоржтой энэ талаар нууцаар хэлэлцэхэд тэрбээр гаргасан саналыг маань дэмжсэн болно. Үүнээс гадна “Дийлэнх ван гүнгүүд эртнээс нааш ийм санаа агуулах болсон ч хэлж зүрхлэхгүй явлаа. Тиймээс энэ хэрэгт хариуцлага хүлээх хүн үгүй байлаа”iv
гэж мэдээлсэн байна. Хятадууд энэ байдалд дор нь дүгнэлт хийж
“Цэрэндорж “дийлэнх ван гүнгүүд эртнээс нааш ийм бодолтой болсон” гэж хэлснээрээ лам нарт сэтгэл хангалуун бус явдгаа илчлээд зогсохгүй төвийн санаа бодлыг танджээ. Гадаад Монголын автномит эрхийг лам нараас ван гүнгүүдэд шилжүүлж авах хүсэлтэй яваа нь “Шашин төрийг салгах хэрэгтэй” гэж хэлснээс тод харагдана” гэсэн дүгнэлтийг хийж байсан нь бодитой. Ван гүнгүүд Жавзандамбаас өөр санаа бодол агуулж зүхлэхгүй байгаа нь “Өөрийн бодлыг илэрхийлэх зүрхгүй, энэ хэрэгт хариуцлага хүлээх хүн үгүй”v гэж хэлснээс илэрхий гэж дүгнэжээ.
Харин Богдын нэр хүнд дээр тулгуурласан Г.Бадамдорж тэргүүтэй лам нарын бүлэглэл нь автономи байдлаа хадгалах нь зүйтэй гэж үзэж байсан бөгөөд Гурван улсын гэрээн дэх “цэрэг үл байрлуулах”, “Хятадын засаг захиргааг үл байгуулах” заалтууд нь Монголыг Хятадын түрэлт, улаантан, цагаантан, нармай Монголын цэргийн халдлагаас хамгаалах олон улсын эрх зүйн хамгаалалт болно гэж үзэж байв. Зөвхөн лам нар ч биш маш олон ноёд Нармай Монголыг үл сайшаан “Бүх монгол овогтныг нэгтгэх гэсэн самуун этгээдийн саналыг үл зөвшөөрөн, Гурван этгээдийн гэрээг сахихыг хүснэ”vi гэдгээ илэрхийлж байсан нь ийм учиртай.
Цэрэндорж нь улсдаа хоёрдугаарт эрэмбэлэгд-сэнээсээ болоод автономио устгахаар шийдсэн ван, гүнгүүдийн даалгавраар Чен И-тэй нууцаар харилцаад гаргасан шийдвэрийнхээ байдлыг Богдод танилцуулсан бололтой. Гэхдээ, автономийг устгахад чиглэсэн алхмуудаа хийхийн өмнө биш, харин хийснийхээ дараа Хаандаа мэдээлэх замаар харилцаж байсан бололтой. Гэхдээ Ерөнхий сайд Г.Бадамдоржийг эс хэрэгсэн “алгасах” байдлыг нэг биш удаа гаргасан шиг байна.
Хувьсгалт түүхнээ, Чен И-тэй хуйвалдан автномио устгасан байдлаар хараагдаж ирсэн Г.Бадамдорж харин ч эсрэгээрээ байв. Учир нь, Цэрэндоожтой ойр дөт байсан Чен И Монголын төрд лам нарын бүлэглэлийг нөлөөтэй болсонд сэтгэл дундуур байсан юм. Тэрээр, ван гүнгүүдтэй Цэрэндоржоор дамжуулан харилцахдаа лам нарыг буюу тодорхой утгаараа Г.Бадамдоржийг засгийн эрхээс холдуулах бодлого баримталж байв.
Тэрээр Монголын автономийг буулгах асуудлаар Цэрэндоржийг анх тандан үзэхдээ, лам нарыг засгийн эрхээс холдуулан Автономийг хадгалах бодолтой байсан билээ. Гэтэл ван гүнгүүд лам нараасаа л салж байвал автномио устгахыг юман чинээн санахгүй байгааг олж хараад бодлоо өөрчилсөн, ийм л юм болсон билээ.
“Нью-Йорк таймс” сонины 1919 оны аравдугаар сарын 31-ний дугаарт Ассошиэтэд Прэсс агентлагийн Бээжингээс дамжуулсан “Автономиосоо залхсан монголчууд Хятадаас өөрсдийг нь эргүүлэн авч ван гүнгүүдэд цалин өгөхийг хүсжээ” гэсэн гарчигтай мэдээг нийтэлсэн байв.
“Бээжин, аравдугаар сарын 24. Ар Монголын нийслэл Өргөө хот дахь Хятадын элчин сайд Чэн И-гээс Хятадын засгийн газарт Монгол удирдах бүлгийн тэргүүн нарын өргөх бичгийн талаар шуурхай мэдээ ирүүлжээ. Өргөх бичигт хэдэн жилийн өмнө монголчууд буруу явуулгад хууртагдан автономи зарласан бөгөөд тэр цагаас хойш Оросуудад дээрэлхүүлж буй талаар дурджээ. Тэд Хятадын засгийн газраас тусгайлан сайхан ханддаг Өвөр Монголын ван, гүнгүүд, удирдагч нарт атаархаж байгаа гэнэ. Өөртөө засах эрхийг цуцлан, далбаан дороо дахин авахыг Хятадын засгийн газраас хүсч буйгаа энэхүү бичигт илэрхийлжээ. Түүнчлэн Өргөөгийн засгийн газар Орос улстай хийсэн зээлийг барагдуулж, ван гүнгүүд болон удирдагч нарт төв засгийн газраас цалин, тэтгэмж олгохыг хүссэн байна. Засгийн газар тээнэгэлзэж цаг алдах аваас, дахин ийм боломж гарахгүй тул өргөх бичгийг хүлээн авна уу хэмээн Чэн-И зөвлөсний дагуу засгийн газраас уг саналыг зөвшөөрөн, цалин тэтгэмжинд 800,000 доллар төсөвлөн өгөхөө амлан хариу цахилгаан илгээв”
гэснээс харахад Монголын ноёд нь улсынхаа автономийг цалингаар арилжих болсныг дэлхий нийт мэдээд авчээ. Шившиг гэх нь ч хаашаа, биш гэх нь ч хаашаа.
Үүнээс ч өмнө, улаантнуудын самуун намын болон атмаан Семёновын “Нармай Монгол”-ын халдлагаас хэрхэн хамгаалах асуудлыг хэлэлцэх учиртай 1919 оны Хүрээний чуулган болоогүй байхад Б.Цэрэндорж нар санаачлан Ерөнхий сайдаа алгасаад “Автономио татан буулгах” асуудлыг Чен И-тэй хэлэлцэж эхэлсэн нь Бадамдоржийн дургүйг хүргэсэн бололтой.
Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүнээ эс хэрэгсээд, улсынхаа автономи засгийг татан буулгаж Хятадын ерийн нэгэн муж болгох, бас түүний намыг засгийн эрхээс зайлуулах асуудлыг гадаадын төлөөлөгчтэй хуйвалдан хэлэлцэх нь ямарч Ерөнхий сайдын хувьд үл тэвчих явуулга юм. Энэ утгаараа Автономийг татан буулгах нь ерөнхий сайд Бадамдоржийн ч, түүний төлөөлдөг лам-сэхээтний давхаргын ч ашиг сонирхолд харш байлаа.
Хэдийгээр Чен И-тэй хэлэлцэн гэрээ байгуулж, улсаа худалдсан хэрэгт хожим гүтгэгдсэн ч “64 зүйлт” гэгдэх алдарт гэрээний саналыг (бүтэн нэр нь “Гадаад Монголын автономит засгийг цуцалсны хойно төв засгийн газраас гадаад монголд хэрхэн хандах, жич хойчийг сайжруулах бичиг” ажгуу.) Г.Бадамдорж чадах ядахаараа эсэргүүцсэн төдийгүй хэзээ ч эцэслэн дэмжээгүй байдаг. Алдарт Сю Шүжан ирж асуудлыг цэргийн хүчээр шийдэхээс өмнөхөн Чен И Гадаад Монголын ван гүнгүүд автономитыг цуцлах тухай хүсэлт бэлэн болсныг дурдаад, чин ван лам Бадамдорж, Эрдэнэ Шанзодба, Да лам нарын тухайд чуулганы үеэр санал нэгдсэн ч хожим санаагаа өөрчилсөн тул тэнд гарын үсэг зураагүйvii тухай мэдээлж байв.
1919 онд Монголын автономийг цэрэг зэвсгийн хүчээр дарамтлан унагасны дараа Г.Бадамдоржид ч ямар нэгэн шагнал ногдсонгүй. Хожим хувьсгалт түүхнээ түүнийг асар их мөнгөөр улсаа худалдсан байдлаар гөрдсөн болохоос биш тухайн үеийнхэн түүний юу ч үгүй хоосон хоцорсныг мэдэж л байлаа. Тусгаар тогтнолын хэрэгт зүтгэсэн амьд гэрчүүд хүртэл “…эл шагналын дотор Бадамдоржийн нэр орсонгүй нь тэр Чен И лүгээ тал нүүр үгүйгийн дээр тэдгээр Чен И лүгээ сүлбэлдэж байсан ноёд цөм Ба-д дургүй тул Чен И-д муулснаас болсон мэт”viii гэдгийг сануулан үлдээжээ.
Тэрээр өөрийн тэргүүлдэг автономит засгаа эцсээ хүртэл амиараа дэнчин тавин хамгаалж байлаа. Ерөнхий сайд Г.Бадамдорж эхэндээ Монголынхоо автономи байдлыг амиараа хамгаалахаа илэрхийлэн Сю Шүжаны тулгалтыг эсэргүүцсэн байдаг. 1919 оны арваннэгдүгээр сарын 17-нд Чен И төвдөө цахилгаан бичиж, Сю Шүжан автономийг хүчээр татан буулгахыг тулгаж харин Г.Бадамдорж хэрхэн эсэргүүцсэнийг тодорхойлон бичихдээ
“Өнгөрсөн орой Сю Шүжан дур мэдэн найман зүйл гэрээ боловсруулаад цэргийн дарга нараа дагуулан Бадамдоржийн өргөөнд очиж гарын үсэг зурахыг шаарджээ. Да лам үүнд балмагдсан хэдий ч амиа алдлаа ч гарын үсэг зурж хүлээн авахгүй хэмээсэн”ix тухай мэдээлжээ.
Гэвч Сю Шүжан хугацаа заан цэрэг жагсааж, Бадамдоржийн төдийгүй Богд хааныг баривчлан Бээжин хүргүүлнэ хэмээн заналхийлсэн тул гарцгүй болсон ерөнхий сайд тулган шаардсан бичигт гарын үсэг зурсан гэдгийг бид мэдэх билээ.