Монгол Улсад Фэйсбүүк идэвхтэй хэрэглэгчдийн тоо 2,2 саяд хүрсэн. Нийт хүн амын 70 хувь нь сошиал орчинд идэвхтэй байж, мэдээ мэдээлэл авч бусдад түгээж байна. Энэ үзүүлэлтээрээ бид Азид тэргүүлж байгаа. Тиймээс нийгмийн сүлжээний зохистой хэрэглээг хэвшүүлэх, цахим орчин дахь аюулгүй байдал болон хүүхэд хамгааллын асуудалд зөв гарц, шийдэл олох зорилгоор “Нийгмийн сүлжээ ба зохистой хэрэглээ-2019” форумыг зохион байгууллаа.
Форумд хэд хэдэн илтгэл тавигдсан. Үүний нэг нь “Нийгмийн сүлжээн дэх аюулгүй байдал ба хүүхэд хамгаалал” сэдвээр Гэр бүл, хүүхэд залуучуудын хөгжлийн газрын дарга А.Энхбаатар илтгэл тавьсан юм. Тэрбээр “Гэр бүл, хүүхэд залуучуудын хөгжлийн газар нь хүүхдийн эрх хамгаалалтай холбоотой асуудлуудыг ялангуяа хүүхдийн эрх зөрчигдсөн тохиолдолд нийгмийн бүх орчинд хамгааллын үйлчилгээг үзүүлэх чиг үүрэгтэй Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг юм. Энэ байгууллагын харьяанд байдаг 108 утсанд цахим орчинд хүүхдийн эрх зөрчигдөхтэй холбоотой, тодруулбал цахим дарамт гэх дуудлага мэдээллийн тоо сүүлийн гурван жилд харьцангуй өслөө. Үүний цаад учир шалтгаан юунд байгааг судлахаар Монгол Улсын 21 аймаг, есөн дүүрэгт 2200 орчим хүүхэд, 400 орчим эцэг эх, 400 орчим багшаас судалгаа авсан” гэв.
Хүүхдийн тусламж мэдээллийн утас болох 108 утсанд ирсэн мэдээллийг үндсэн таван төрөлд хуваан ангилж болох аж.
Нэгдүгээрт, садар самуун сурталчилсан зураг бичлэг фэйсбүүкт байршуулж байна, хоёрдугаарт, хүүхдийн зургийг зөвшөөрөлгүй авч байршуулах, гуравдугаарт, хуурамч хаяг нээх, дөрөвдүгээрт, хүүхдийн мэдээллийг зөвшөөрөлгүй оруулж, доромжлох үйлдэл хийж байна, тавдугаарт, хүүхдийн нүцгэн зургийг зөвшөөрөлгүй авч үнэ цохин, зарах, худалдаалах, нэр төрд халдах, сүрдүүлэх үйлдэл хийх зэрэг дуудлага мэдээллүүд ирдэг байна.
Сошиал сүлжээгээр хүүхдийн амь нас, эрүүл мэндэд халдах тоглоом болох “Цэнхэр халим” гэх давлагаа үүссэн. Насанд хүрээгүй бага насны хүүхдүүдэд даалгавар өгөх, өөрийгөө гэмтээх, амь насандаа аюул учруулахыг санал болгох зэрэг үйлдлүүд хийдэг байна. Мөн хүүхдийн хувийн мэдээллийг авч гар утсаар нь залган, мөнгө нэхэх, айлган сүрдүүлж, дарамталдаг гэх дуудлага мэдээлэл ирдэг гэнэ. Монгол Улсын 21 аймаг, 330 суманд бүх үүрэн телефоны дэд бүтэц шийдэгдэн харилцаа холбоо үүссэнээр сүүлийн гурван жилд энэ төрлийн дуудлагууд эрс нэмэгджээ. Өсвөр насны хүүхдүүд, тэр дундаа 11-ээс дээш насны хүүхдийн сошиал хэрэглээ эрс нэмэгдсэн байна. Манай улсын нийт өсвөр насны хүүхдүүдийн 92 хувь нь интернэт хэрэглэдэг. Дэлхийн хүүхдийн аж байдлын тайланг ЮНИСЕФ 2017 онд гаргажээ. Өнөөдрийн судалгаатайгаа харьцуулаад үзэхэд Монголын өсвөр насны хүүхдүүд дэлхийн өндөр хөгжсөн орнуудын хүүхдүүдтэй жишигдэхээр хэмжээнд интернэт хэрэглэдэг болж. Европ тивд 25 өсвөр насны хүүхэд тутмын нэг нь интернэтэд холбогддоггүй, 96 хувь нь хэрэглэдэг байна. Харин манайд 92 хувийн хэрэглээтэй гэх судалгаа гарсан нь үүнийг нотолно. Интернэтийг өсвөр насны хүүхэд хэрэглэхэд нэгэн асуудал гарч ирсэн. Энэ нь хэн, хэрхэн, яаж зааж өсвөр үеийн хүүхдүүд суралцаж байна гэсэн асуудал. Манай улсын өсвөр насны хүүхдийн 36-48 хувь өөрсдөө бие дааж, эсвэл бие биедээ заадаг байна. Өөрөөр хэлбэл өсвөр насны хүүхдийн 86 хувь нь хэн нэгний зааваргүйгээр өөрөө сошиал орчинд оролцдог, суралцдаг. Дэлхийн бусад оронд энэ тоо бага. Хамгийн өндөр нь Гондурас улсад 69 хувь нь өөрсдөө сурсан. Төв Африкийн улсууд 19 хувь нь өөрсдөө сурдаг, бусдаар заалгадаг гэсэн байна. Манай улсад ийм өндөр үзүүлэлттэй байгаа нь өсвөр насны хүүхэд цахим орчинд эцэг эх, хэн нэгний хараа хяналтгүйгээр мэдээ мэдээлэл авч, оруулдаг нь цахим боловсрол маш бага гэсэн дүгнэлтэд хүргэжээ. Хүүхэд хуучин гар утас төхөөрөмжөөрөө цахим орчинд нэвтэрдэг учир эцэг эхэд эдийн засгийн дарамтгүй. Тиймээс нийт судалгаанд оролцсон хүүхдийн 84,4 хувь нь гар утсаараа дамжуулан мэдлэг мэдээлэл олж авдаг. Гурван хүүхэд тутмын хоёр нь өдөр бүр гурваас дээш цагийг интернэт орчинд зарцуулдаг. Гурван хүүхэд тутмын нэг нь өөрийн нэр дээр байдаггүй гар утасны дугаараар интернэтэд холбогддог гэнэ. Харилцаа холбоо технологийн газар, Цагдаагийн байгууллага, хүүхдийн төлөө газрууд нийлж, хүүхдийн гар утасны дугаарыг бүртгэлжүүлэх ажилд нэгдэх хэрэгтэй гэсэн саналд хүрчээ. Гурван хүүхэд тутмын нэг нь аав ээж, ах эгч нарынхаа нэр дээрх гар утасны датаг ашиглан хэрэглээ хийж байгаа. Хэрвээ үүнийг бүртгэлжүүлж чадвал тухайн хүүхдийн нас биед таарсан мэдээ мэдээллийг түгээж байгаа оператор компаниуд түгээх боломжтой. Технологийн боломж байгаа гэдгийг хэлж байв. Хүүхдүүдийн дунд хамгийн түгээмэл ашиглагддаг аппликэйшн 85 хувь нь фэйсбүүк ашигладаг гэжээ. Үүн дээр бас нэг анзаарагдсан зүйл нь гурван хүүхэд тутмын нэг нь хоёроос дээш аккаунттай. Үүнийг ярилцлагын журмаар тодруулахад үзэл бодлоо илэрхийлэх хэрэгцээ шаардлагаа биелүүлэхийн тулд ээж аавдаа үзүүлдэг нэг хаяг, найз нөхөдтэйгөө харилцдаг бас нэг хаягтай. Энэ нь хэн нэгэн өсвөр насны хүүхдүүдэд сошиал орчинд хэрхэн мэдээлэл авах, яаж ашиглах талаар заавар зөвлөмж өгдөггүйтэй холбоотой. Иймээс хүүхэд гурван төрлийн эрсдэлд ордог. Таван хүүхэд тутмын нэг нь танихгүй найзын хүсэлт авдаг. Хүсэлтийг шууд ямар нэгэн шалгуургүйгээр хүлээн авдаг. Ирж байгаа 10 мэдээлэл тутмын 8 нь порнографик шинжтэй мэдээллүүд байна. Мэдээлэл хянах боловсруулах боломжгүй өсвөр насны хүүхдүүд үйлдлээр эрсдэл хүлээдэг тохиолдлууд гарчээ. Зөв зохистой хэрэглээ хаана, хэний үүрэг оролцоотой бий болгох боломжтой вэ гэвэл нэгдүгээрт хүүхэд, хоёрдугаарт гэр бүл, гуравдугаарт хамгийн их цагийг өнгөрүүлж байгаа сургууль, анги, багшийн оролцоотой бий болно. Үүнээс үүдээд эцэг эх, багш сурган хүмүүжүүлэгчид өсвөр насны хүүхдэд сошиал орчинд оролцох боловсрол олгоход хэр мэдлэгтэй талаар судалгаа хийжээ. Гэтэл эцэг эхчүүд нь хүүхдүүдээсээ дор цахим хэрэглээний мэдлэгтэй байна. Багш сурган хүмүүжүүлэгчид нь хүүхдүүддээ заахаар түвшнээс доогуур мэдлэгтэй. Үүнийг маш богино хугацаанд асар хурдан цахим орчинд мэдээлэл тархах хурдтай холбоотой хэмээн дүгнэлт гаргажээ. Эцэг эх хүүхдүүдээ ямар сайт, аппликэйшнээс ихэвчлэн мэдээ мэдээлэл авдаг, зочилдог болохыг асуусан судалгаанд 41 хувь нь хүүхдээ ямар сайтаар зочилдог, хэнтэй яаж харилцдаг талаар мэддэггүй гэжээ. Шүүлтүүрийн программ хангамж байдаг эсэх талаар нийт эцэг эхчүүдийн 30 орчим хувь нь сонсож л байсан. Зургаан хувь нь ийм төрлийн программ ашигладаг гэсэн байна. Энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдох, дарамт сүрдүүлэгт өртвөл хэнд хандах, хаанаас гарц гаргалгаа хайх вэ гэсэн асуултад хэнд хандахаа мэдэхгүй. Гарц гаргалгаа байхгүй гэж хариулжээ. Өөрөөр хэлбэл үүнийг хянаж шийдвэрлэх, ийм төрлийн дуудлага мэдээлэл хүлээн авсан буруутай этгээдэд хариуцлага тооцох хуулийн механизм нь тодорхой бус сул байгаатай холбоотой гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн байна.
“Faro foundation Mongolia” Төрийн бус байгууллагын үүсгэн байгуулагч, гүйцэтгэх захирал А.Бямбажаргалаас энэ талаар тодруулан ярилцлаа.
–Танай байгуулага ямар зорилгоор байгуулагдсан бэ?
-Манайх цахим сүлжээ, цахим орчинг тойрсон зохистой хэрэглээг таниулах, сургалт сурталчилгаа явуулах зорилготой байгуулагдсан. “Faro” англи хэлний төвийн харьяа Төрийн бус байгууллага юм. Бид Фэйсбүүк компанитай хамтраад цахим орчны бичиг үсгийн сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулж, Харвардын их сургуульд боловсруулагдсан хөтөлбөрийг монгол хэл рүү оруучуулаад монгол хүүхдэд зориулсан жишээгээр өөрчлөн, хөтөлбөрийн хуваарийг шинэчлэн гаргасан. Нийт таван бүлгээс бүрдсэн 10 хичээлтэй. Сурагч, багш, эцэг эхийг хамарсан гурван үндсэн бүлэгтэй. Арван хичээл нь сурагчдад, зургаан хичээл нь эцэг эх, багш сурган хүмүүжүүлэгчид орох 24 бүлэг хичээлийг олон нийтэд үнэ төлбөргүй орж эхлээд байгаа. Эхний ээлжинд Ерөнхий боловсролын 20 сургуультай хамтран хөтөлбөрөө хэрэгжүүлж байна. Эхлээд сурган хүмүүжүүлэгч бэлтгэх программ байгаа. Бид өөрсдийн нөөц боломжийн хүрээнд сургагч багш нарыг бэлтгээд сургуулиудад хичээлийг нь заана. Долоо хоногт нэг удаа 70 минутаар орно.
–Нийгийн сүлжээний зохистой хэрэглээг юу гэж тодорхойлох вэ?
-Цахим сүлжээ үүсэхээс өмнө улс оронд сайн муу бүх л зүйл өрнөж л байсан. Цахим сүлжээ үүссэнээс хойш цахим ертөнц гэх бас нэг өөр ертөнц үүссэн. Бидний хувьд бага насаа цахим орчингүй үед өнгөрөөсөн. Тэгэхээр биднийг “Цахим цагаачид” гэж нэрлэдэг. Гэтэл бидний дүү нар 2000 оноос хойш төрсөн хүүхдүүд бүгд “Цахим иргэд” болчихож. Яагаад гэвэл тэд цахим ертөнцөд төрсөн. Гэтэл эдгээр цахим иргэдэд боловсролыг нь олгохгүй, энэ талын хичээл сургалтыг заахгүй бол бидний хичээлийн хөтөлбөрөөр заагаад байвал энэ талын мэдлэггүй хүүхдүүд эрсдэл үүрэх нөхцөл өндөр байна. Цахим орчны хэрэглээг бид хязгаарлах аргагүй болсон. Яагаад гэвэл технологийн хөгжил явж байгаа. Алсдаа бид цахим орчинг зөв хэрэглэдэг хүмүүсийг бий болгохын тулд боловсролыг олгохоос өөр аргагүй. Тэгэхээр ард иргэд, өсвөр насны хүүхдүүдэд зориулж хөтөлбөрийг нь боловсруулаад тэдэнд чиглүүлэн ажиллаж байна.
–Туршилтын хугацаа хэзээ дуусах уу. Боловсролын яамтай хамтарч байгаа юу?
-Энэ улиралдаа багтаан туршилтаа дуусгаад ирэх хичээлийн жилээс нийт Ерөнхий боловсролын хөтөлбөрт оруулахаар төлөвлөсөн. Жил бүр дахин давтан үзээд байх шаардлагагүй. Ганц улирал оруулаад мэдлэг мэдээлэл авчихсан байх учир нэг улиралд хангалттай хэмжээний мэдлэгтэй болно гэж тооцоолсон. Боловсролын яам биднийг хөтөлбөрөө боловсруулаад туршилтаа хийгээд Ерөнхий боловсролын сургалтын хөтөлбөрт оруулахад бэлэн болгоод ирээрэй гэсэн учир асуудал үүсэхгүй байх.
–Цахим орчинд оролцох хувь хүний хандлага зохицуулалт хэрэгтэй гэлээ. Тэр талаар нэмээд тодруулбал?
-Засгийн газраас биднийг дэмжээд хууль дүрэм батлаач цахим ертөнц гэдэг шинэ ертөнц үүсчихээд байна шүү дээ. Зарим нь даруухан болчихдог бол зарим нь өөрийгөө өөрөөр илэрхийлдэг гэх мэт. Энэ нь цахим засаглал үүсгээд байгаа. Монголчууд фэйсбүүк, твиттер, инстеграм гээд бүх цахим хэрэглээг хэрэглэж байна. Энэ нь цахим орчинд тус компаниудтай хамтран яаж бид эерэгээр зөв ашиглаж хэрэгжүүлэх вэ гэдгийг олж харах ёстой. Түүнээс үгүй ээ, бид хэрэглэхгүй хаалттай байлгана гэвэл дэлхийгээс хоцорно гэсэн үг. Тэгэхээр технологи хөгжиж байгаа өнөөгийн нөхцөлд зөв хэрэглээг л бий болгох шаардлагатай.
–Манайх фэйсбүүктэй хамтран ажиллах эхлэл аль хэдийнэ тавигдчихсан юм байна. Тэгэхээр танайх шиг хэр олон байгууллага бий вэ?
-Манайх бол хамгийн анхных нь. Бид Төрийн бус байгууллагуудаа нэгтгээд Монгол Улсаа төлөөлөн ажиллаж байгаа. Би өөрөө өнгөрсөн оны есдүгээр сараас хойш Монгол Улсаа төлөөлөн фэйсбүүкийн 2-3 уулзалтад оролцсон.
–Сургалтаас гадна өөр ямар чиглэлээр ажиллах вэ?
-Бид маш олон төсөл хэрэгжүүлнэ гэж төлөвлөсөн байгаа. Сургалт нь хамгийн эхний ажил. Эмэгтэйчүүд, хүүхэд хамгааллын чиглэлээр төлөвлөсөн олон ажлууд бий. Хамгийн эхэнд эерэг өөрчлөлтөд сургалт чухал шүү гэдэг ойлголт өгөхийн тулд цахим бичиг үсэг хөтөлбөрийг нэвтрүүлж байгаа.
–Цахим бичиг үсэг гэдэг нь юуг хэлээд байна?
-Digital letters гэж англи хэлэнд хэлэгддэг. Цахим бичиг үсэг, тоон бичиг үсэг гэж монгол хэл рүү орчуулаад байгаа. Энэ нь хүүхдүүдэд миний хувийн орон зай гэж юу вэ, миний хувийн нууц гэж юу болох, цахим орчинд постлогдсон мэдээлэл хэр үнэн бэ, энэ мэдээлэл яг үнэн юм болов уу гэх мэтийг ялгаж салгах боловсрол олгох хэрэгцээ бий. Үүнийг олж хараад фэйсбүүкийн хэрэглээний үгнүүдийг монгол хэл рүү оруулах хөтөлбөрийг хийгээд байгаа. Хүний шүүн тунгаах процессийг л хангах үүрэгтэй. Үндсэндээ манай сургалт найман чадварыг хөгжүүлнэ. Үүнд шүүмжлэлт сэтгэлгээ, эерэг хандлагыг бий болгох, бие биедээ урам өгөх гэх мэт. Хамгийн гол нь зөв зохистой хэрэглээг л зааж өгөх нь бидний үндсэн зорилго.
С.ОТГОНБАЯР