ШУТИС-ийн Геологи, уул уурхайн сургуулийн захирал, профессор, доктор Л.Пүрэвтэй ярилцлаа.
-Уул уурхайн компанийн осол аваарууд ар араасаа гарах боллоо. Саяхан л гэхэд “Эко-Алтан заамар” компанийн ашиглалтын талбайд нуралт үүсч дөрвөн залуу амь алдсан харамсалтай осол гарлаа. Осол юунаас болж гарсан гэж та үзэж байна вэ?
-Энэ ноцтой асуудал шүү. Осол аваар нь ажиллаж буй хүмүүсийн хариуцлага, удирдаж байгаа хүмүүсийн хариуцлагагүйгээс шалтгаалж гардаг шүү дээ. Бидэнд Засгийн газраас баталж гаргасан уул уурхайн аюулгүй ажиллагааны дүрэм хангалттай байгаа. Үүнийг хэрэгжүүлээгүйгээс шалтгаалж осол гарч хүний амь эрсдэж байгаа юм. Удирдлага, хувь хүн шаардлагын дагуу ажиллаагүйгээс л осол гарч байна. Аюулгүй ажиллагааны дүрмээ мөрдөөд ажилласан бол осол гарахгүй. Мэргэжлийн хяналтын газар гэж байгууллага бий. Тэд цаг тутам өдөр бүр уурхайд очиж хяналт тавих боломжгүй. Нэг шалгаад алдаа дутагдаж байвал торгууль тавиад яваад өгнө. Үүний дараа гарсан осол аваарыг үйлдвэр хариуцна. Уурхайд ажиллаж буй иргэдэд зөвлөхөд эхний ээлжинд аюулгүй ажиллагааны дүрмийг ягштал биелүүлэх ёстой. Сүүлийн үед “Оюу толгой”, “Таван толгой” зэрэг уурхайнууд аюулгүй ажиллагаан дээр ач холбогдол өгдөг болсон нь сайшаалтай. Машин техник нь ухрах болгондоо дуут дохио өгнө. Уурхай руу ороход сайд дарга ч байна уу, жирийн ажилтан ч байна уу хамаагүй шалгадаг болж. Аюулгүй ажиллагааны дүрмийг гүйцэд танилцуулаад гарын үсэг зуруулаад оруулдаг болсон байна лээ. Том жижиг бүх уурхай энэ жишгийн дагах ёстой. Харамсалтай нь энэ хэрэгжихгүй байна.
-Ил уурхайн олборлолтын үед газар ухахад шаталсан байдаг юм билээ. Сая осол гарсан “Эко-Алтан заамар” компанийн олборлолтын газар ухахдаа шатлаагүй байгаа харагдсан. Энэ нь осол гарсан шалтгаан байж болох уу?
-Хавтгай газрыг ухахдаа эгц доош нь биш шаталж явна шүү дээ. Гарсан доголууд дээр нь тоног төхөөрөмжүүд байрлаад, шат шатаар ахиж доошоо гүнзгийрдэг. Ингэж явах нь нэг талаар ажлын тавцан, нөгөө талаас хана нурах аюулаас сэргийлж өгдөг. Уурхайн нөхцөлд дээд зэргээс сонор сэрэмжтэй ажиллах ёстой. Ус гэнэт гарахад яаралтай шүүж авч газрыг хатаах ёстой. Технологийн горим зөрчиж болохгүй. Технологийн горим зөрчих нь аваар гарах эрсдэл дагуулдаг. Тэр усыг тухайн үед нь шүүрүүлээд, газрыг хуурай байлгахад нуралт үүсэхгүй шүү дээ. Гэхдээ өнөөдөр л ийм осол гарч байгаа юм биш. Үе үеийн уурхай ажиллаж байх үед ийм осол аваар гарч л байсан.
-Уурхайд нуралт үүсэх өөр ямар шалтгаанууд байдаг вэ?
-Уурхай ашиглалт явуулж усыг зайлуулаад нэг газар цуглуулдаг. Манайхан үүнийг хаягдлын нуур гэж нэрлэдэг шүү дээ. Хаягдлын нуур ашиглалтын талбайтай ойрхон байхад уурхай руу эргэж орохдоо ямар нөлөө үзүүлж байгааг ерөөсөө судалдаггүй. Тухайн ус газар доогуур ашиглалтын талбай руу нэвтэрснээр хөрс сэндийлж нуралт үүсэх нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг. Жижиг уурхайнууд зардлаа хэмнэж ойр газар хаягдлын нуураа байгуулснаар нуралт үүсэх эрсдэлийг бий болгож байна. Эрдэнэт, Шивээ-Овоо гэх мэт цөөхөн уурхай л энэ төрлийн ослоос сэргийлж хаягдлын нуурын ус хаашаа очиж буйг судалдаг. Хаягдлын нуураа ч ашиглалтын талбайгаас зайтай байршуулдаг. Энэ нь нуралт үүсэх аюулаас сэргийлж өгдөг сайн талтай.
-Уул уурхай гэдэг манай улсын эдийн засагт чухал үр нөлөөтэй салбар. Энэ салбарын инженерүүдийг та бүхэн хэрхэн бэлтгэж байна вэ?
-Дэлхийн томоохон их, дээд сургуулиудын жишгээр инженерүүдийг бэлтгэж байгаа. ШУТИС-ийн дипломтой төгссөн оюутныг өнөөдөр олон улсын ямар ч их сургууль хүлээн зөвшөөрдөг болсон байна. Дээрээс нь дотоодод магадлан итгэмжлэгдсэн хөтөлбөрөөр хичээлээ явуулдаг. Мөн зарим хичээлийн хөтөлбөрөө олон улсын байгууллагаар магадлан итгэмжлүүлсэн. Иймээс ШУТИС-ийн дипломыг олон улсад хүлээн зөвшөөрч байгаа юм. Мэдээж бүх хөтөлбөрийг магадлан итгэмжлэхүүлэхэд санхүүгийн хувьд хүндрэлтэй тулгарна. Нэг хөтөлбөр итгэмжлүүлэхэд 100 гаруй сая төгрөг шаардлагатай. Дээд сургуулийн санхүүгийн 90 хувь нь л оюутнуудын төлбөр дээр тогтдог. Үлдсэн 10 хувь нь багш нарын эрдэм шинжилгээний ажил зэргээс бүрдэнэ. Бид багш ажилчдынхаа цалинг нэмсэн ч, оюутны сургалтын төлбөрийг нэмээгүй. Инфляцитай уялдуулж бага зэрэг өөрчилсөн. Дадлага давамгайлсан сургалт явуулдаг нь сургалтын онцлог юм уу даа.
-Уул уурхайн инженерийн мэргэжлийг сонгох залуусын тоо сүүлийн үед буурч байгаа нь ажиглагддаг. Үүнд юу нөлөөлж байна?
-Геологи, уул уурхайн чиглэлд элсэлт муугүй байгаа. Ерөнхийдөө сүүлийн үед инженер, технологийн чиглэлээр элсэх оюутнуудын тоо цөөрсөн нь ажиглагдаж байна. Дунд сургуулийн физик, математикийн сургалт, шалгалтын хүндрэлтэй энэ бүхэн холбоотой л доо. Өөр нэг шалтгаан нь геологи, уул уурхайн мэргэжлээр 10 гаруй хувийн их, дээд сургуулиуд мэргэжилтэн бэлтгээд байна. Мөн ажлын байрнаас шалтгаалж элсэлт цөөрөх хандлага байна л даа. Гадаадын хөрөнгө оруулалтууд зогсож, уул уурхайн талаар сайн, муу мэдээ цаг тутам цацагдаад байхаар хүмүүсийн сэтгэл зүйд нөлөөлж байх шиг.
-Уул уурхайн томоохон компаниудтай танайх хэрхэн хамтарч ажиллаж байна вэ. Инженер бэлтгэх үйл ажиллагааг яаж дэмжиж байна?
-Багануур, Бор-Өндөр, Шивээ-Овоо гэх мэт уурхайтай гэрээ байгуулж үйлдвэрийн технологи ажиллагаанд саад хийхгүйгээр оюутнуудаа дадлагад гаргадаг. Оюутан дадлагын үеийн хэрэглэх хоол хүнс, байраа өөрөө хариуцдаг. Дээхнэ үед ажлын байраар хангаад цалин олгодог үе одоо ард хоцорсон. Дийлэнх үйлдвэрийн дадлага удирдагчид нь манай төгсөгчид учраас татгалзалгүй оюутнуудыг дадлагад гаргадаг юм.