Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатартай ярилцлаа.
-Сар шинийн баярын өмнөхөн тантай уулзаж байна. Урилга хүлээн авсанд баярлалаа. Манай улсын гадаад худалдаа 2018 онд 12.9 тэрбум америк долларт хүрсэн. Танай яам гадаад худалдааны асуудлыг хариуцан ажилладаг. Гадаад худалдааны энэ өсөлтийг та юутай холбон тайлбарлах вэ?
-“Өдрийн сонин”-ы уншигчид, нийт монголчууд, гадаад оронд Сар шинийн баяраа тэмдэглэхээр бэлтгэж байгаа монгол ахан дүүстээ ирж буй гахай жилийн баярын мэнд хүргэе.
Гадаад худалдаа өндөр түвшинд хүрсэнд манай яамны ажилтнууд болон монголчууд бүгдээрээ л баяртай байгаа. Энэ дээр эмч нарын хэллэгээр ёстой тулаа жижүүр хийж байгаа юм шиг л багаараа ажиллалаа. Гадаад зах зээлд бараа бүтээгдэхүүнээ экспортлох нөхцөлийг илүү сайн нээлттэй болгох, худалдаагаа хөнгөвчлөх тал дээр манай хамт олон онцгой анхаарч ажилласан. Энэ үр дүнг харж байхад, статистик мэдээ бүртгэгдэж ирсэн цагаас хойш түүхэндээ анх удаа Монгол Улсын нийт гадаад худалдааны эргэлт 13 тэрбум ам.долларт хүрлээ. Өмнө 2011 онд манай улсын эдийн засаг тэсрэлттэй өсч байхад 11.4 тэрбум хүрч байсан.
-Тэр үед манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлт 17 хувьтай байсан …
-Тийм ээ, одоо тэр өндөр өсөлттэй үеийнхийг ийнхүү даваад явчихлаа. Энэ нь манай эдийн засаг тэлж томорч, бизнесийнхэн маань гадаад худалдаа хийж сурсан, гадаад зах зээлд амжилттай ажилладаг болсны илрэл юм. Үүн дээр захиргааны шинжтэй хүндрэлүүдийг гаргахгүй байх, аль болох хөнгөвчлөх тал дээр гадаад яам нэлээн анхаарч ажилласаны үр дүн гэж болно. Ер нь манай гадаад худалдааны эргэлт 2017 онтой харьцуулбал 2018 онд 23 хувиар, харин экспорт 24 хувиар түүхэнд байгаагүй өндөр түвшинд өсч, 7 тэрбум долларын босго давлаа. Дээр нь нэмээд хэлэхэд манай улсын гадаад худалдаа ашигтай, гадаад худалдааны тэнцэл 1.1 тэрбумын ашигтай байгаа нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний бараг 10 хувьтай тэнцэхүйц гадаад валютын ашигтай байна гэсэн үг. Энэ нь гадаад валютын нөөцөд хамгийн их нөлөөлдөг хүчин зүйл юм. Энд гадаад бодлого яаж нөлөөлж байгааг энгийн жишээгээр ярья л даа. Намайг ажлаа авч байх үед нүүрсний экспорт эрс буугаад сүүлийн хэдэн жилийн байдлаар хамгийн доод цэгтээ хүрсэн байсан. 2017 оны арванхоёрдугаар сард Гадаад харилцааны сайдын хувиар БНХАУ-д айлчлал хийж, нүүрсний асуудлыг ярьсны дараа нүүрсний худалдаа буцаад өсөөд эхэлсэн. Мөн Ерөнхий сайдын Хятадад хийсэн айлчлал ч үүнд бас нөлөөлснийг хэлэх хэрэгтэй. Өнгөрсөн намар Хятадын тал хил дээрээ техникийн шинжтэй шинэчлэл хийсэнтэй холбогдоод нүүрсний экспорт буурсан ч одоо буцаад өсөх хандлагатай байна. Энэ асуудал дээр бид цаашдаа багаараа ажиллах ёстой болж байна. Зэсийн экспорт нэмэгдэхэд ч мөн адил айлчлал их нөлөөлсөн байдаг.
Гадаад яам зах зээлээ нээлтэй байлгах гээд ажиллаад байдаг, нөгөө талдаа хоёр хөрштэйгөө итгэлцэл алдруулах юмыг дотоод улс төрийн аливаа зүйлийг хийхгүй байх нь нэн чухал. Хөршүүдтэйгээ итгэлцлийг бэхжүүлсэн хамтын ажиллагааг өрнүүлж байх хэрэгтэй. Тус болж чаддаггүй юм бол ядаж саад болохгүй байх ёстой гэдэг үгийг би байнга хэлдэг шүү дээ, болж өгвөл зах зээлийг бүүр нээж өгөх хэрэгтэй.
-Засгийн газраас эдийн засгийг төрөлжүүлэх зорилт тавин ажиллаж байгаа. Уул уурхайн бус бусад төрлийн бараа бүтээгдэхүүний экспорт дээр яаж ажиллав?
-Бид нар одоо махны экспорт дээр анхаарч ажиллаж байна. 2017 оны арванхоёрдугаар сард Хятад улсад айлчлахдаа Гадаад хэргийн сайд Ван И-тэй уулзсан. Тэгэхдээ голлон ярьсан зүйл бол танайх манай уул уурхайн бүтээгдэхүүн дээр ач холбогдол өгч ажиллаад байна. Манай улсын хувьд хэтэрхий уул уурхай дагнасан өрөөсгөл хөгжил нь ажлын байрыг хангалттай бий болгох нь бага шүү дээ. Үр шим нь ч хүн болгонд хүрэхгүй байна. Тиймээс хүнсний бүтээгдэхүүний экспортоо нэмэгдүүлмээр байна. Үүний дотроос махны экспорт нэмэгдүүлэх талаар Хятадад хийсэн айлчлалын үеэр гаргасан хамтарсан мэдээндээ бичгээр хоёр талаасаа тохирч оруулсан. Дараа БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайдыг Монголд айлчлахад баруун аймгууд руу өөрөө хамт нисэж энд хэзээ ч шүлхий гардаггүй газар, эндээс мах экспортломоор байна гэсэн асуудлыг тавьсан. Үүний үр дүнд махны экспорт хуучин социализмын үед арай хүрээгүй байгаа ч өнгөрсөн хэдэн жилтэй харьцуулахад хамаагүй өссөн. 2014 онтой харьцуулахад махны экспорт өнгөрсөн онд 30 дахин буюу 300 хувиар өслөө. Аливаа нэг зүйл 100 хувь өсөхөд бид их баярладаг шүү дээ, гэтэл 300 хувь гэдэг бидний хувьд амжилт. Үүн дээр нэмээд хэлэхэд махны экспорт манай гадаад худалдаанд бараг мэдэгдэхгүй шахуу байгаа нь гадаад худалдаа яаж өссөний илрэл гэж болхоор. Дараагийн алхам бол махаа экспортлохдоо дотоодын зах зээлээ бодолцож, үнэ ханшаа тооцох, зохицуулах шаардлага тулгарч байна. Одоо засгийн газар, манай яамны дараагийн алхам бол сүү, сүүн бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх.
-Экспортын нэр төрлийг олшруулах талаар дахин асуумаар байна?
-Сая би мах, сүү сүүн бүтээг-дэхүүний талаар ярилаа шүү дээ. Энэ дээр бас нэг зүйл бол арьс ширний үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж экспортлох том боломж байна. Сайдын ажлаа авсны дараа Италийн элчин сайдыг дагуулж үйлдвэрүүдээр орж ямар бо-ломж байгааг харуулсан. Одоо Италийн бизнесийнхэн манайхыг сонирхоод эхэллээ. Нэг сайн мэдээ нь манай гутлын үйлдвэрлэл нэлээн нэмэгдэж, экспорт хийгээд эхэллээ. Гэхдээ тооны хувьд бага л даа, аливаа зах зээлд нэг байна уу, хоёр байна уу гэдэгтээ биш, тухайн зах зээл рүү орж л байгаа бол экспорт хийх боломжтой гэсэн үг. Одоо энэ дээр ёстой бодлогын түвшинд дэмжих хэрэгтэй. Бид 60 сая малтай мөртлөө яагаад арьс шир, савхи, гутлын үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж болохгүй гэж. Энэ нь ардаа хэдэн ажлын байр, хэдий хэмжээний орлого олох боломж байгаа дээр анхаарч ажиллах хэрэгтэй байна.
-Уул уурхайн экспорт дээр таны бодлыг сонирхмоор байна?
-Бид нэгдүгээрт дотоод бодлого, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сонирхлын талаар урьдчилан сайтар харж байх ёстой.
-Улс төрийн дотоод нөхцөл байдал тогтвортой байх ёстой…
-Тийм ээ, тогтвортой, ярьсан хэлсэндээ байх ёстой. Хуулийн дор, Монголын хуулийг сахихгүй уландаа гишгэж байгаа бол дотоод гадаад гэлтгүй хариуцлага тооцдог байх нь маш чухал. Хуулийн дагуу ажиллаж байгаа бол төр засгийн бодлогыг бизнесийнхэн шүүмжлэх эрх нь бий шүү дээ. Тэр шүүмж санаа нь зөв байх юм бол хүлээж авч, бодлого шийдвэртээ тусгаад явах хэрэгтэй.
-Манай улс Японтой чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулсан. Үүний үр дүн, Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн айлчлалын үр дүнгийн талаар та дүгнэж хэлэхгүй юу?
-Япон улс бол манай страте-гийн түнш. Япон улс Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрийн хүрээнд бараг 800-гаад сая долларын хөнгөлөлттэй зээл олгож байгаа. Мөн Японтой жижиг дунд үйлдвэрлэлийн салбарт хамтын ажиллагааны хүрээг өргөсгөн өрнүүлэх талаар ярьсан. Ер нь чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулсны дараа худалдааны эргэлт 2018 онд 55 хувиар өссөн. Гэвч, худалдааны бүтцийг харвал манай экспорт давшингүй өссөн ч гэсэн худалдаа алдагдалтай байгаа, цаашдаа илүү ихийг гаргамаар байна. Худалдааны тэнцэл дээр бид анхаарч ажиллах шаардлагатай. Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийн үр шимийг манай бизнесийнхэн, үйлдвэрлэгчид мэдрэх ёстой.
Экспортын бараа бүтээг-дэхүүний гарал үүсэл зэрэг захиргааны шинжтэй хүндрэлүүд байсаар байгаа, энэ дээр Японы талд дэмжиж ажиллахыг хүссэн. Ерөнхий сайдын айлчлалын нэг сайхан мэдээ гэвэл, мал аж ахуйн салбарт хамтарч ажиллахаар боллоо. Яаж хамтарч ажиллах вэ гэвэл, мал эмнэлгийн 1700 мэргэжилтнүүдийг Японд сургахаар ярьж байгаа. Мал эмнэлгийн тогтолцоо доголдолтой байгаа өнөөгийн нөхцөлд шинэ дэвшил гаргаж, стандартыг жигдрүүлбэл мах, сүү, арьс шир, ноос ноолуурын чанар сайжраад ирнэ. Энийг малчид өөрсдөө хийж чадахгүй, төрийн бодлогоор хийгдэх ёстой. Зах зээлийг нь нэвтрэхэд амаргүй оронд мэргэжилтнүүдээ сургаад авна гэдэг нь эргээд экспортод эерэгээр нөлөөлнө.
-Манай улс маш том хоёр зах зээлийн дунд оршдог. “Бүс ба зам” санаачлагын хүрээнд танай яам ямар ажил хийсэн бэ?
-“Бүс ба зам” бол их том санаачилга, бодлого л доо. Манай улс далайд гарцгүй орон, гадаад худалдаа хийхэд өнөөдөр манай авто болон төмөр зам, ложистик дэд бүтцийн чадавх тааруухан байна. Агаарын тээвэр ч мөн адил. Жишээ нь, Сөүлээс Улаанбаатар ирээд буцах зардлаар Солонгосын дундаж орлоготой иргэн Тайландад дөрөв хоног, дөрвөн одтой буудалд амраад буцчих боломжтой байна шүү дээ, энэ нь манай аялал жуулчлалд яаж нөлөөлж байгааг бид бүгд сайн мэдэж байгаа. Харин нэг сайн мэдээ бол зам тээврийн яамныхан Солонгосын талтай агаарын тээврийг либералчлах гэрээ байгуулсан, нислэгийн тоо нэмэгдэж, үнэ буурах нөхцөл бүрдэж байна. Таны асуусан “Бүс ба зам” санаачилга торгоны зам дээр үндэслэсэн. Үүнд манай өвөг дээдсийн оролцоотой дэлхийн өв юм. Арван мянга гаруй километр зам туулж торго зөөнө гэдэг тэр үед зам харгуй, булаг шандаа сайн мэддэг хүмүүсийн ажил байлаа шүү дээ.
“Бүс ба зам”-ын албан ажилтнуудын зорчих дэглэмийг хөнгөлөх олон улсын санаачилга гарсан, бид үүнийг шууд хүлээн авч хэрэгжүүлээд явж байна. Эдийн засгийн коридорын судалгааны хүрээлэнг яамны дэргэд байгуулсан байгаа.
Энэ дээр нэг юм нэмээд хэлэхэд гадаадын хөрөнгө оруулалт огцом унасан бол сүүлийн хоёр жилд нэмэгдээд эхэлж байна. 2017 оны дүнгээр хоёр тэрбумын босго давсан байна. 2012 онд гадаадын хөрөнгө оруулалт дөрвөн тэрбум доллар орж ирдэг байсан. Нэгэнт алдарсан итгэлийг эргүүлээд олж авахад хэцүү байдаг юм байна. Энэ дээр үндэстнээрээ нэг баг болж ажиллаж байж сэргээх болно. Гадаад худалдаа өсөөд, гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байгаагийн таатай үр дүн гэвэл манай гадаад валютын нөөц эрс нэмэгдэж гурван тэрбум долларын босго давчихлаа.