УИХ-ын гишүүн Д.Тэрбишдагватай ярилцлаа.
-Ирц хүрэхгүйн улмаас парламентын үйл ажиллагаа тасалдаад нэлээд хугацаа өнгөрлөө. УИХ-ыг тараах асуудал ч хөндөгдөөд эхэллээ. Энэ асуудалд та ямар байр суурьтай байна вэ?
-Байнгын ажиллагаатай парламентын мэтгэлцээний талбар нь Байнгын хороодын хуралдаан, УИХ-ын танхим байдаг. Тэнд л асуудлаа шийдэж, буруу зөвөө ард түмнийхээ нүүрэн дээр ил тод ярилцдаг. Харамсалтай нь сар гаруй хугацаанд байнгын ажиллагаатай парламент тасалдаад байна. Би нэг л зарчим барьж байгаа. Аль нэг улстөрч, бүлэглэлийн талд олигархуудыг дэмжих сонирхол надад ер алга. Монголын байнгын ажиллагаатай парламент жигд хурал зөвлөгөөнөө хийж байх ёстой. Бид 1990 онд ардчилал, зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээсээ хойш 29 дэх жил рүүгээ орж байна. Ардчилал, зах зээлийн энэ нийгэмд монголчууд 3.2 сая ард түмнээсээ шилдэг 76 хүнээ байнгын парламент буюу УИХ-д сонгодог гэж ойлгодог. Тэр сонгогдож байгаа 76 хүн УИХ-ын сонгуулийн үеэр бусад нам эвслээ заналхийлж, биднийг л сонгох юм бол улс орныг хөгжүүлж сайхан болгочихно гэж том амлалтууд хэлж, намынхаа мөрийн хөтөлбөр, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг дэмжин хууль дүрэмд зохицож ажиллана гэж тангаргаа өргөчихсөн хүмүүс шүү дээ. Төрийн түшээ болоод 76-уулаа тангаргаа өргөхдөө хариуцлагатай, сахилгатай байх талаар ганцхан өгүүлбэр л хэлдэг. Ажлаа хийхгүй байна. Энд хэн нэгэн хүнийг буруутгаж, зөвтгөхөөсөө илүү ажлаа л хиймээр байна. Би өмнө нь ч хэлж байсан. Чуулганы хугацаандаа ирээч ээ гэж шахсаар байгаад овоо цаг хугацаандаа ирдэг болчихсон байсан. Тэгээд овоо жигдэрлээ гэж бодож байтал хуралдаж чадахаа байчихсан нь харамсалтай байна.
-Шинэ оны ажлын эхний өдөр УИХ-ын үйл ажиллагаа доголдолгүй ажиллах болов уу гэж бодож байлаа?
-Өнгөрсөн ондоо хамаг юмаа үлдээгээд шинэ оны эхний өдөр хурал нь эхэлчих болов уу гэж бодсон. Монгол хүн бэлгэ дэмбэрэлээрээ байдаг шүү дээ. Ерөнхийлөгч он солигдоход эрс шинэчлэлт гэж ярьсан. Шинэ жилийн үеэр орон орны төрийн тэргүүнүүдийн хэлсэн үгийг сонслоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хэлж байгаа үг, урд, хойд хөршийн ерөнхийлөгчийн хэлж байгаа үгний агуулгаас хөгжиж байгаа улс ямар их бүтээн байгуулалтаа ярьж байна, ямар зорилго тавьж ажиллаж байна гэдгийг харж болно. Бидэнд эрс шинэчлэлт гэдэг үгнээс өөр 2018 онд ямар том бүтээн байгуулалт хийчихэв гэдэг талаар сонсогдсонгүй. 2019 онд яг ямар зорилттой ажиллах нь ч харагдсангүй. Ядаж оны эхний өдөр эрс шинэчлэлтээр эрч хүчтэй эхлэх юм болов уу гэж бодоод иртэл хуралдаж чадахгүй хэвээр байна. Туйлын харамсаж байна. Оюу толгойн гэрээ хэлэлцээрийг шалгасан шалгалтын ажлын хэсгийн материал бэлэн болчихсон. Хуралдах юмсан гэж хүсээд л байгаа. Шинэ, хуучин оны зааг дээр, зааг ялгааны асуудал байна. Зааг ялгаа хэзээ гарчихсан юм. Яагаад үргэлжлээд байгаа юм. МАНАН хэзээ үүссэн юм. Ер нь Монгол төрийн байдал ямархуу байна гэдэг талаар 31-ний орой ажлаа тарчихаад нэг нийтлэл эхлүүлсэн. 1-нд дуусгалаа. Нийтлэлдээ МАНАН будан, зааг ялгааг яаж арилгах талаар бичсэн.
-Он гарахаас өмнө Л.Оюун-Эрдэнэ тэргүүтэй гишүүд жагсаал, цуглаан зохион байгуулсан. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байна вэ?
-Өвлийн хүйтэнд 20-30 мянган хүн жагслаа гэж зарим хүмүүс ярьж байна лээ. Цагдаагийн албаны албан бус мэдээллээр 3600-4000 хүн жагссан гэсэн. Өвлийн цагт гурав дөрвөн мянган хүн зузаан хувцастай сүртэй харагддаг. Ер нь хавар амаргүй юм болох байх гэсэн зүйл яригдаж байна. Хаврын жагсаал цус урсгасан юм болбол яах вэ. Долдугаар сарын 1-нд таван хүний амь нас үрэгдсэн талаар ярьдаг. Гэтэл тэр үеэр цагдаагийн 300 гаруй албан тушаалтан гэмтэж бэртсэнээс долоогийнх нь амь нас үрэгдсэн. Одоогийн нийгмийн бухимдал сошиал, хэвлэл мэдээллээр явж байгаа зүйлүүдийг харахаар хавар юу болох вэ гэдгээс сэтгэл эмзэглэж байна. Тиймээс энэ асуудлуудаа ордон дотроосоо хамаагүй задлахгүйгээр буруу, зөвөө дотроо мэтгэлцэж, огцруулахыг нь огцруулж, хариуцлагаа ярих ёстой.
-Энэ үүсээд буй нөхцөл байдлыг хараад УИХ тарвал тарчихъя гэсэн бодол танд төрж байна уу?
-1989 онд Берлиний хана нурахад хоёр ард түмэн тэврэлдэн уулзаж байсан. Кимийг Трамп бүдүүн гахай гээд л, нөгөөдөх нь хөгшин зөнөгөөрөө дуудалцаж байгаад уулзсан. Бид хариуцлагын тогтолцооноос ер бултаж болохгүй. Хариуцлагын тогтолцоог заавал ярих ёстой. Хариуцлагагүй үйлдэл хийсэн хүмүүст хариуцлага тооцох ёстой. УИХ-ыг тарчих гэсэн нэг хэсэг гишүүд байгаа. Би тэр УИХ-ыг тараах бичигт эмзэглэх зүйлгүй гарын үсэг зурчихаж чадна. Гэхдээ одоо Их хурал тарвал санхүүгийн ямар асуудал гарах вэ, үүний дараа яг ямар хүмүүс гарч ирэх юм. Бэлтгэчихсэн боловсон хүчин байгаа юм уу, байхгүй юм уу гээд л Монгол төрийг иж бүрнээр нь харахыг бодож байгаа болохоос хэн нэгэн хүн, фракцыг хамгаалаад байгаа зүйл байхгүй. Засгийн газар огцрохгүй бол сайн, огцорвол бүр сайн гэдэг үг бий. Энэ нь огцрохгүй байсан ч гарын үсэг зурж Засгийн газарт ухамсрын шанаа гэдэг шиг ойлгоосой гэж бодож байна. ЖДҮ-ээс хулгай хийж, хариуцлагагүй байж болдоггүй юм байна гэдгийг л ойлгох хэрэгтэй. Сонгууль хийж болно. Гэхдээ заавал ч үгүй намаас хүн дэвшүүлнэ гэдгийг эргэж харах хэрэгтэй. Монгол төрд намын бүлэглэл, фракцаас зугтааж төрийн ноён нуруу болж өөрийнхөөрөө амьдарч байгаа өндөр боловсрол, мэдлэгтэй залуучууд, эрдэмтэн судлаачид олон. Цаашдаа Монгол төрийн ноён нуруу болсон зөв үзэл, хандлагатай хүмүүс гарч ирэхгүй бол нам гэдэг зүйл их л ялзарч байна даа. Ардчиллын үед намгүйгээр явж болдоггүй. Намууд нь өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэх гэж хичнээн хугацаа болох вэ гээд л олон талаас нь бодох асуудал их байна.
-Та Ерөнхий сайд болон УИХ-ын даргатай уулзаж, эвлэрүүлэх талаар ярилцаж үзэв үү. Танай нам энэ хоёр хүн дээр л хуваагдаж байгаа шүү дээ?
-Уулзсан. Аль алинтай нь уулзсан. Би аль нэгнийх нь фракц биш. УИХ-ын дарга 60 тэрбумтай холбоотой асуудлын талаар нийтийн сонсгол хийх гэж байхад Оюун-Эрдэнэ гишүүн манай өрөөнд орж ирсэн. 18 гишүүн болчихлоо. Та тулхтай хүн 19 дэх гишүүн болоод гарын үсэг зурчих гэсэн. Би тэрийг нь уншаад үзэхэд хортой зүйл байхгүй, 60 тэрбумын асуудлыг нэг тийш нь гаргах агуулгатай байсан болохоор нь гарын үсэг зурчихсан. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газарт ЖДҮ-ийн асуудал яригдсан. Сайд дарга нар нь холбогдсон. Энэ үед би олон талаас нь харж 27 дахь гишүүн болж гарын үсэг зурсан. Би гарын үсэг зурахаасаа өмнө У.Хүрэлсүхтэй уулзаж “Та нар учир начираа олцгоо. Ол гэдэг нь хоорондоо тэврэлдээд муу муухайгаа ярилц гэсэн үг биш шүү” гэж хэлсэн. Хоёр гурван ч удаа энэ талаар уулзсан. УИХ-ын даргатай өнгөрсөн сарын 29-ний өдөр уулзсан.
-Намрын чуулганы үйл ажиллагааг та хэрхэн дүгнэж байгаа вэ. Улсын төсөв баталснаас өөр дорвитой хийсэн ажил бий юу?
-Намрын чуулганаар төсвөөс гадна хэд хэдэн асуудлыг хэлэлцэж шийдсэн. Харамсалтай нь их хурал байгуулагдсан цагаас УИХ-ын гишүүд гэдэг өөрсдийгөө хэн болчихсон гэж боддог нь гайхал төрүүлээд байна. Миний ойлгож байгаагаар УИХ-ын гишүүд гэдэг ард түмний элч шүү дээ. Гэтэл УИХ-ын гишүүн гэхээрээ хэнийг ч загнаж болдог, юуг ч хийж болдог эрх дархтай, авлига хээл хахууль, бузар бусармаг үйлдлээс эргэж харахад бодож үзэх асуудал их байна даа. Хууль дүрэм батлаад идэвхтэй ажиллаад сонгуулийн тухай хууль, Үндсэн хуулийн асуудалд чадлынхаа хэрээр ажиллаж байгаа гишүүд бий.
-Алтны татварын хуулийн талаар та ярихгүй юу?
-2.5 хувиар гэж орж ирсэн. Алтыг нь аваад байгаль дэлхийгээ сөнөөгөөд айхавтар үйл явдлууд зөндөө болсон шүү дээ. Үүнд таван хувь байтугай тавьчихаж болж болно. 68 хувь гэдэг зүйл яриад байгаа юм. 2.5-аас 68 хувь гэдэг хэд дахин илүү байна вэ. Үүнийг зөв болгоё гэж их ярьдаг. Гэвч алтны лобби гээд л буцаад 2.5 хувь болгочихсон л доо. Одоо ч алтны лобби зөндөө байгаа. Үүнийг шийдчих хэрэгтэй байгаа юм. 2.5 хувийг хэлэлцэхгүй явчихаар ерөөсөө татвар төлөгч байхгүй болчих юм шиг санагдаад байна. Хуулиа баталж сунгаагүй шүү дээ. Тиймээс нөгөө татвар төлөх сонирхолгүй хүмүүс нь “Уучлаарай, хууль байхгүй” гээд л явчихна. Цаг хугацаа хомсхон учраас асуудлуудыг хуралдаад баталчих хэрэгтэй байна.
-Баянхошуунд худаг барих тендер гаргуулна гэж байсан. Энэ ажил юу болж байна вэ?
-Арванхоёрдугаар сарын 31-ний орой 19:11 цагт би Улаанбаатар хотын удирдлагуудтай утсаар ярьж, мессэж бичсэн. Их хатуу мессэж бичсэн. Тухайлбал, “Би ард түмэнтэйгээ хамт жагсана. Та нар ард түмнийхээ ундны уснаас хулгайлж, улсын төсөв дээр суулгасан мөнгийг тавиулж өгөхгүйгээр авч үлдлээ шүү” гэх мессэж хүртэл биччихсэн. Ийм мессэж биччихээд 20:00 цагт би ажлаасаа гарсан. УИХ-ын 76 гэж яриад л байна. Хотын болон дунд албан тушаалтнуудын хүнд суртал хэрээс хэтэрчихлээ. Дунд албан тушаалын хүмүүс ардаа хэд хэдэн компанитай байдаг юм байна. Улсын төсөв дээр яаж ийгээд хэдэн төгрөг суулгадаг. Тендер нэрээр албан хаагчид нь тэр компанийг шалгаруулахгүй бол та нар заргалдаарай гээд хоорондоо ярьчихдаг юм байна. Тэгээд бүтэн жилжингээ тендерийн ажил нь явж өгөхгүй болдог. Тэгээд бидэнтэй ажил, авлигаа өг гэдэг зарчмаар явдаг шинжтэй юм. Үүнд би туйлын их харамсаж байгаа. Өнөөдөр 600 сая төгрөгийг Баянхошууны ундны усгүй байгаа хүмүүст худаг барих тендер зарлаад өгөөч гэж бүтэн жил хөөцөлдлөө. 31-ний орой хүртэл хадаг барин гуйлаа. Гэтэл өөрсдөө өрөөндөө хаалгаа түгжчихээд онгойлгохгүй юм. Би зөвлөхтэйгөө хотын захиргаа руу хичнээн ч удаа очив.
Б.АМАРТҮВШИН