МЗЭ-ийн удирдах зөвлөлийн гишүүн, МЗЭ-ийн шагналт зохиолч, шог зураач Алтангэрэлийн Амарсайхантай ярилцлаа.
-Таны зохиолоор бүтээсэн “Эрт нахиалсан сарнай” кино “Academy Awards 2018” наадмын “Шилдэг олон ангит уран сайхны кино” шагнал хүртсэнд баяр хүргэе?
-Баярлалаа. Кино бол хамтын бүтээл. Тэгэхээр киноны тухай ярих гэж байгаа бол бид гэж ярих ёстой. Бид “Эрт нахиалсан сарнай” киногоо бүтээхдээ Монгол үндэстний үнэт өв уртын дууны сайхныг залуучуудад мэдрүүлэх юмсан гэж зорьсон. Уртын дуу хэмээх агуу зүйлийн сүлд хийморь биднийг тэтгэж энэ шагналын тавцан өөд хөтөлсөн болов уу. Монголд анх удаа олон ангит киног бүрэн хэмжээний уран сайхны киноны форматаар богино сценүүдтэйгээр бичсэн учраас маш нүсэр ажиллагаатай болсон. Зохиол нь хоёр жил дамнан бичигдэж, зураг авалт нь бүтэн жилийн турш үргэлжилсэн. Энэ бүхнийг давж гарч, киногоо амжилттай бүтээсэн киноны нийт уран бүтээлчид, МҮОНТ-д маш их баярлалаа гэж хэлэх ёстой.
-Зохиолоо анх ямар санаа сэдлээр бүтээв. Кино зохиолын зорилго юу вэ?
-Бидний наад талдаа тавьсан зорилго бол кино эфирт цацагдаж дуусахад Монголын залуус уртын дууны сайхныг мэдрээд, дуртай болоосой гэж бодсон. Манай түүхэн үнэт дурсгалуудыг шуналтнууд гадагшаа хайр найргүй зардаг болсон. Энэ тухай хаана хаанаа бодож, сэрэмж аваасай гэсэн санааг бас хийж өгсөн. Харин цаад зорилго бол их том. Кино “Өнчин цагаан ботго” дуугаар эхэлдэг. Энэ дууг өнгөц сонсоход эхийгээ алдсан ботгоны тухай дуу мэт. Гэтэл сайтар бодож тунгаагаад үзэхээр хүмүүний сэтгэлийг өгүүлсэн дуу байдаг. Бүр цаашлаад хүн эх орноосоо салбал ямар хүнд зовлонд унах вэ гэдгийг өвөг дээдэс минь бидэндээ давхар захиад хэлчихсэн ч юм шиг. Уртын дууны энэ бүх далд санаануудыг ганц хоёр ч болов үзэгч ойлгоосой, мэдрээсэй гэж бид зорьсон. Бас мөнхийн сэдэв болох хүн чанарын тухай киноны туршид нэвт өгүүлж, янз бүрийн бодрол, сэрэхүй, мэдрэмжүүд төрөхөөр агшнуудыг шигтгэж өгсөн байгаа.
-Таныг ажаад байхад голдуу л МҮОНТ-тэй хамтраад ажиллачихсан байх юм?
-МҮОНТ-ийн алтан босго надад ээлтэй байдаг юм. Анх “Тоншуул” сэтгүүлд ажиллаж байхдаа, 2005 оны цагаан сараар “Аман хуур” киноноос сэдэвлэсэн хошин зохиомж бичиж, түүнийг маань МҮОНТ-ийн уран бүтээлчид, “Өнгөт инээд” хамтлагийн жүжигчидтэй хамтран бүтээл болгож эфирт гаргаж байсан. “Зохиолч А.Амарсайхан” гэсэн нэрийг маань хүн анзаарахгүй болов уу гэж бодтол зөндөө олон хүн үзчихсэн баяр хүргэж байсан. Дараа нь “Хэцүү анги”, “Тусгай салаа”, “Огцом эргэлт” гээд гурван зохиолыг маань энэ телевизийн уран бүтээлчид кино болгон амилуулж, түмэнд хүргэсэн. Манай авга ахынх Баянхошуунд аж төрдөг, цагаан сарын өглөө авгадаа золгох гээд МҮОНТ-ийн өмнүүр гарахдаа заавал зогсож МҮОНТ-ийн өндөр цамхагт сүслэн мөргөдөг. Би энэ телевиз, энэ хамт олныг үргэлж биширч, хүндэтгэж явах ёстой хүн.
-“Эрт нахиалсан сарнай” руугаа эргээд оръё. Нэрний хувьд содон ч юм шиг, сонин ч юм шиг?
-Анх уран бүтээлийн нэр байг, явцын дунд солино доо гээд явж байсан. Гэтэл найруулагч Б.Гантулга маань “Нэрээ солихгүй шүү, Амараа” гэсэн. Зарим нэг уран бүтээлчид шүүмжлээд л. Мод л нахиалдаг болохоос цэцэг нахиалдаггүй гэцгээсэн. Хэл шинжлэлийн эрдэмтдээс бүр зорьж очоод асуутал буруугүй гэсэн. Тайлбар толинд ургамлын дөнгөж соёолж ургаж буй хэсэг гэсэн утгатай тайлбар байдаг юм билээ. Киноны төгсгөлд Билэгт гэдэг хичээлийн эрхлэгч бүсгүй “Цагаасаа эрт нахиалчихаад, ургаж ядаж байгаа сарнайг хагдрах уу, ургах уу гэдгийг та бид шийдэх гэж байна” хэмээн хэлдэг. Үүнд л киноны гол утга зангилагдчихаж байгаа юм. Гол дүр Анир хэмээх уртын дууны авьяастай өнчин охин энэ ороо бусгаа бараан нийгэмд цагаасаа эрт нахиалчих гээд, унаж босоод л яваад байгаа тухай өгүүлсэн кино.
-Киног ажиглаад байхад нээрээ л нүсэр ажиллагаатай харагддаг. Арвангуравдугаар зуун ч ороод ирэх, уртын дуучин охин ч яваад байх, гэмт бүлэглэл ч ажиллаад л байх юм?
-Арвангуравдугаар зуунд Хүлэгү хааны өөрийн захиалгаар бүтээгдэж, Хаан өөрөө хэрэглэж байсан гэх ихэр алтан толь киноны нэг шугам болж өгдөг. Энэ толийг судалж Чингис хааны ач хүү Хүлэгү хаан яг өөрөө захиалж хийлгэсэн болохыг нь батлах гээд нэгэн турк судлаач бүсгүй яваад байдаг. Харин Монголд байгаа нэг толийг нь гартаа оруулах гээд гэмт бүлэглэл хөөцөлдөөд байдаг. Харин тэр толь нь Сонор гэх оюутан залуугийн гэрт, сохор азаар л дээрэмчдийн гараас мултарч үлдээд байгаа түүх гарна. Мяраалаг тул “Бүдүүнээ” гэж хочлуулсан Анир гэх охин “Үндэсний авьяас” тэмцээнд орж уртын дууны авьяасаа нээж, “Төвөргөөн” хэмээх шаггүй алдартай хамтлагт орсноор дуучин болох гараагаа эхэлдэг. Гэтэл Арван долоохон настай охин хамтлагийн ахлагч 25-тай Тэргэлтэй хайр сэтгэлтэй болсноор нийгэм энэ хоёрыг ойлгохгүй бөөн асуудал үүсдэг. Энэ бас нэг шугам нь болдог.
-Алтан толины түүх нь бодит уу?
-Зохиомол түүх. Анх бичихдээ адал явдал оруулъя гэж бодсон. Бичилтийн явцад нэгэн санаа төрсөн. Энэ алтан толины төлөөх тэмцэлдээн, алаан нь цаагуураа алт эрдэнэс алдчихаад хайгаад байгаа явдал биш, хүн хэмээгч хүн чанараа алдчихаад түүнийхээ араас үхэн хатан хөөцөлдөөд ч байгаа юм уу гэх далд санааг шигтгэж өгсөн. Түрүүнд хэлсэн, улсынхаа түүхэн үнэт зүйлсийг хайр найргүй зарж байгааг ч хөндөж үзүүлье, хүмүүнд бодрол сэрэхүй төрүүлье ч гэж бодсон. Кино маань МҮОНТ анх удаа гадаад улстай ОАУСК-ны салбарт хамтарч ажилласнаараа бас нэгэн түүхийг шинээр бичсэн.
-Кино хамтын бүтээл гэж та түрүүн хэлсэн. Ямар уран бүтээлчидтэй хамтарч ажилласан бэ?
-Анх надад МҮОНТ-ийн продюссер А.Сарантуяа гэдэг бүсгүй ирж Турктэй хамтарсан кино хийе гэдэг санал тавьж байсан. Энэ хүн киноны маш их ажлыг нугалсан. Хоёр жилийн турш зохиол бичигдэх явцад хэд хэдэн хүн найруулагчаар томилогдсон. Энэ дундаас Боролдой С.Мягмар гуай зохиолыг хөгжүүлэх тал дээр сүрхий шинэлэг санаануудыг гаргаж дэвшүүлсэн. Дэлхийг байлдан дагуулаад байгаа кинонууд шиг бүрэн хэмжээний уран сайхны киноны форматаар бичих санааг ч сэдсэн. Тэгээд л би махаа идэж, зовж сууж зохиолоо гурав дахь удаагаа шинэчлэн бичсэн. Хоёр жил дамнан яригдаад зөвхөн “яриа” л байгаад байсан зохиолыг кино болгох шийдвэрийг МҮОНТ-ийн захирал Л.Нинжжамц гаргасан. Ингэж л галт тэрэг хөдөлсөн. Харин анх бичигдэхдээ энгийн тв-драма байсан зохиол маань бүрэн хэмжээний уран сайхны кино шиг бичилттэй болчихсон болохоор хөрөнгө санхүү дутагдаж, кино бүтээх хугацаа гурав дахин уртасч, маш том бэрхшээлтэй тулгарсан. Ямар ч гэсэн маргаж, хэлэлцэж, “тулалдсаар” байгаад киноныхоо зураг авалтыг нугалж чадсан Б.Гантулга найруулагчдаа, дээр дурдсан бүх хүмүүст баярлалаа гэж хэлэх ёстой.
-Гадаадад кино зураг авна гэдэг ярвигтай ажил. Турк дэх зураг авалтууд бас нэлээд хүндрэл дагуулсан биз?
-Турк дэх ажлыг маань нугалсан хүн бол МҮОНТ-ийн Мэдээний сувгийн захирал болсон Р.Гандиймаа. Туркийн нэг ч кино компани одоогоор уран сайхны киноны зураг авалт хийж дийлээгүй байгаа Топкапын ордон музейд ч хүртэл зураг авалт хийж чадсан. Туркийн элчин сайдын яам, хамтын ажилагааны “ТИКА” байгууллага тусалсан. Тэнд сурдаг оюутны байгууллагын дарга Балжаа гэдэг залуу гэхэд л орчуулга хийгээд чин сэтгэлээсээ гүйсэн байдаг. Би өөрөө Туркийн зураг авалтад яваагүй болохоор хүн үлдээсэн байж магадгүй шүү.
-Та олон ангит киногоор ер нь мэргэшчихэв ээ дээ?
-Анх “Хэцүү анги” гарсны дараа зохиолчид намайг “Тоншуулын Амараа” гэдэг байснаа болиод “Хэцүү ангийн Амараа” гэж нэрлэдэг болсон. Дараа нь “Тусгай салаа” гарч олон түмэнд хүрсний дараа “Тусгай салааны Амараа” гэдэг болсон. Энэ төрөл жанраар олон түмэнд хүрсэн хэд хэдэн уран бүтээл хийчихлээ. Гэлээ гээд мэргэшчихлээ гэж онгирохгүй ээ, алдас болно. Дөртэй болчихсон гэвэл онох байх. Одоо энэ төрлөөрөө дагнах шахуу уран бүтээл эрхлээд, чөлөөт уран бүтээлчийн статустайгаар, дээрээ даргагүй, дэргэдээ цэрэггүй санаа амар сайхан л явж байна. Олон зохиолыг маань продюсерлэн, “эх барьж” авсан МҮОНТ-ийн захирал байсан Ц.Оюундарь нэг удаагийн хүлээн авалт дээр их гоё хэлсэн дээ. “Амарсайхан гэж нэг амар сайхан хүн байдаг юм” гээд. Ардаа өөр ажил төрөл, татлаа түлхээгүй болохоор уран бүтээл дээрээ дагнаад суучихдаг, киноны зохиолууд их түргэн бичигдэж гардаг. Зөвхөн кинондоо л бүх анхаарлаа төвлөрүүлж чаддаг болохоор тэгж хэлсэн хэрэг л дээ.
-Нэг юманд л төвлөрчихөөр ар гэр гэж нэг зүйл бий. Энийг авч явдаг хүнийхээ тухай, гэр бүлийнхээ тухай ярих хэрэгтэй болов уу?
-Миний зээ М.Мөнх-Очир гээд долоон настай нөхөр бий. “Аамаа зөвхөн гуравхан ажил хийдэг. Гараа угаадаг, компьютер дээр суудаг, хоол иддэг” гэсэн удаатай. Нээрээ л гэрийн ажилд тэр бүр оролцоод байж чаддаггүй. Гэрийг минь авч явдаг, миний хань Ш.Цэвэлмаа гэж бүсгүй бий. “Таван Богд Вашёкү” компанийн хүний нөөцийн менежер хүн. “Нагоми”, “Сакура” гээд япон ресторануудын сүлжээ, “Мираж” ресторанд хэн ажиллахыг шийдэж, хүмүүсийг нь сургаж хөгжүүлж байдаг хүн. ОАУСК-ны зохиолыг минь бүрэн уншдаг гэвэл худлаа л даа. Зарим нэг болж өгөхгүй байгаа ангиудаа уншуулж санаа хэлүүлэх үе гарна. Шог өгүүллэгүүдийг маань уншиж, шог зургийг маань үзэж, анхны шүүмжлэгч болдог. Аав минь Бэгзийн Алтангэрэл гээд математикийн багш хүн. Говь-Алтайн толгой багш нарын нэг. Аав гүнзгийрүүлсэн сургалттай анги төгсгөж байгаа жилийн Говь-Алтайн конкурсэд эхний 40 байр дундаа ганц хоёрхон завсартайгаар аавын ангийн хүүхдүүд “давхидаг” байсан. Ээж харин Хүрэлээгийн Загд гээд монгол хэл-уран зохиолын багш хүн. Эд хөрөнгө биш бүтэн хана эзэлсэн тавиураар дүүрэн ном цуглуулсан айлд л өссөн хүүхэд дээ, би.
-Сүүлийн үед ямар уран бүтээл хийж байна вэ?
-Саяхан “Ёж философи” гээд шог зохиол, шог зургийн номоо хэвлүүлсэн. 1980-аад оны амьдралаар 100 ангитай кино бүтээхээр зохиолын ажилдаа орчихсон явж байна. Мах сүүний оочер, пянз жийнсний наймаа, шугам жагсаал, шугамын радио гээд л бүх содон дурсамжууд тэр киноноос минь харагдана. Тэр үеийн залуусын нандин хайр сэтгэл ч гарна. Одоо үндсэн зохиолдоо орчихсон, сая гучдугаар ангийн зохиолоо продюсерүүд рүүгээ илгээлээ. Төрөх гээд дуншиж байгаа энэ киноныхоо амьдрал руу бүрэн шингээд орчихсон, бодит амьдралаасаа тасраад алга болчихсон нэг хүн л явж байна даа. Аятайхан кино төрнө гэдэгт итгэлтэй, өдөр шөнөгүй л зохиолоо нухаж байна.