“Сентерра голд”-той холбоотой Ноён уулын шүүх хурал 39 дэх удаагаа хойшиллоо. “Босоо хөх Монгол”-ынхон өнөө л цаазал, дүүжил гэх мэт айхавтар үгсээ хэлж цээжээ ханхалзуулж бухимдаад сүйд болов. “Сентерра голд”-оос өмнөх шигээ ямар нэг мэдэгдэл хийсэнгүй. Шүүх хурал хойшилсон цаад шалтгаан нь юу вэ гэсэн асуулт олны анхааралд байна. “Сентерра голд”-оос болж буцаад байх шиг. Ингэж хардахаас ч аргагүй.
“Сентерра голд” Монголд орж ирээд удаж байгаа компани. 40 гаруй тонн алтны нөөцтэй ордыг найман жилийн нөөцтэй хэмээн Тогтвортой байдлын гэрээнд тусгуулчихаад хугацаанаас нь өмнө ашиглаад дуусчихсан гэдгээр нь монголчууд андахгүй. Бороогийн алтны ордыг найман жил олборлох нөөцтэй гэсэн мөртлөө цөөхөн жилийн дотор ашиглаж дууссан нь олны дургүйцлийг өнөө ч төрүүлсээр байгаа.
“Бороо гоулд”-тай тогтвортой байдлын гэрээ хийх үед манай төр засгийнханд бизнесийн том гэрээ хийх мэдлэг, туршлага байгаагүй учраас алдаа гаргасан. Нуух аргагүй үнэн. Бороогийн хувьд хөрөнгө оруулагчидтай Тогтвортой байдлын гэрээ байгуулж, эхний гурван жилд нь татвараас 100 хувь, дараагийн гурван жилд нь 50 хувь чөлөөлнө гэсэн заалт тусгаж байв. Гэвч олны эсэргүүцэл хүчтэй байсан учраас хугацаанаас нь өмнө татварын хөнгөлөлтийг больж, хуулийн дагуу бүх татварыг бүрнээр нь авч эхэлсэн юм. Татварын хөнгөлөлтийг хоёр тал ярьж хэлэлцээд Тогтвортой байдлын гэрээнд өөрчлөлт оруулах замаар шийдэж байв.
Мэдээж хувийн хөрөнгө оруулалттай ашгийн төлөө компани алтны үнэ өндөр үед хурдхан шиг олборлоод ахиу мөнгө хийхийг бодно. Гэрээнд хичнээн жил гэж заах нь хамаагүй, хугацаа алдалгүй их мөнгө олохыг хүснэ. Төр яг энэ нөхцөлд л зохицуулагчийн үүргээ гүйцэтгэх ёстой. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани ахиу нөөцтэй орд дээр хөрөнгө оруулаад техникийн чадал, технологийн хүчээр хэдхэн жилийн дотор олборлолт хийчихээд гарч яваад байвал яаж ч бодсон хэцүү байдал үүснэ. Канадын компани Бороод орж ирээд барууны жишиг, стандарт, технологи, хүний нөөцийг Монголд нэвтрүүлсэн гэж уул уурхайнхан онцолдог. Мэдээж ямар ч зүйл сайнтай, муутай гэдэг шиг “Бороо голд”-ын Монголд өгсөн өгөөж их ч дээр өгүүлсэн асуудлыг онцлохгүйгээр орхиж болохгүй. Нэг бол тэд төр засгийнхныг худалдаад авчихсан, эсвэл төр засагт суугаа цөөхөн хэдэн хүн мөнгө аваад нөлөөнд нь орчихсон тал ил тод шууд анзаарагддагийг нэгдүгээрт, хэдхэн жилийн дотор ухаад дуусгачихсан Бороогийн орд, хоёрдугаарт, шүүх хурал нь 39 удаа хойшилж байгаагаас харж болно. Эндээс нэг л зүйл тов тодорхой байна. Төр засаг, шүүх засаглалд нөлөөтэй нэг том компани гараад иржээ гэсэн зураг харагдаж байна.
“Босоо хөх Монгол” гэсэн нэр дор нэгдсэн хэдэн нөхөд ч тийм зөв санаа зорилгоор тэмцэж шүүхдээд байгаа улс биш. Хэтэрхий туйлшраад яваа нь нүдний өмнө тод харагдаж байна. “Дүүжлэх хэрэгтэй”, Цаазлах ёстой” гэсэн тэс хөндлөн үг хэлж түрэмгий авирлаж байгаа тэднээс нэг ч зөв үг сонсогддоггүй. Төр засаг, шүүхийн нөмөрт орсон компаниас ялгараад байх утгатай, учиртай зүйл тэднээс харагддаггүй. Тэдний яриад яваа шиг хөөж, тууж, цаазалж дүүжлээд байвал Монгол Улс Венесуэлээс ялгарах юмгүй болно. Инфляци нь хэдэн зуу мянга давсан, үндэснийх нь мөнгөн дэвсгэрт цаас болсон, иргэд нь бултаараа ядуурч, дээр суугаа цөөн хэд нь хэмжээлшгүй баяжсан Венесуэл шиг болохыг ямар ч улс хүсэхгүй. Венесуэл шиг болох гээгүй л бол босоо хөхчүүд шиг дэмийрдгээ болих хэрэгтэй.
Эцэст нь асуудал хаана байна вэ гээд харахаар ерөөсөө л Шүүхэд хамаг учир байна. Босоо хөхийнх нь зөв үү, “Сентерра”-гийнх нь зөв үү гэдгийг шүүгээд алхаа тогшчиход болохгүй юм юу байна. Зөв буруу гэсэн ямар нэгэн шийдвэр гаргачихвал болчихмоор шиг харагдах юм. Манай шүүх шиг нэг хэргийг дэнслэх гэж 39 удаа буцаадаг шүүх дэлхийд байхгүй. Ард түмэн босоо хөхчүүдэд хайртайдаа, тэднийг дэмждэгтээ шүүхэд бухимдаад байгаа хэрэг биш. Асуудлыг ингэтэл нь гацааж, буцааж, хөлдүү хөшүүн загнаад суугаад нь бухимдаад байгаа юм. Үүнийг л ард түмэн” Шүүх эрх баригчдын, мөнгөтэй хүмүүсийн дохио зангаагаар хөдлөөд байна” гэж шүүмжлээд байгаа юм.
Шүүхтэй холбоотой өчнөөн гомдол, шүүмжлэл дуулддаг. Сүүлд гэхэд л арван гуравхан настай охины харамсалтай үхлийн жишээ бий. Барим тавим илт хэрэг дээр наашаа цаашаа болоод хугацаа аваад байгаа нь Монголын шүүхийг муухай харагдуулж байна. Үүнээс гадна шүүх эмнэлэг дээр хүртэл элдэв гомдол шүүмжлэл тасардаггүй. 21 настай бүсгүй найз залуугийнхаа гарт 48 цагийн турш зодуулж нас барсан гэх хэрэг 2013 онд гарч олныг цочроож байв. Зодуураас үүдсэн олон тооны гэмтэлтэйгээр эмнэлэгт хүргэгдсэн бүсгүй найз залуугийнхаа дарамтад байсан тухай мессэжүүд ил гарч, талийгаачийн найз нь хүртэл хэвлэлд ярилцлага өгч явсныг уншигчид санаж байгаа байх. Гэтэл тухайн үед гадны нөлөөгүй нас баралт гэсэн шүүхийн шинжилгээний дүгнэлт гарч байсан юм. Энэ хэрэг олны анхааралд орж байж шүүх эмнэлгийн шинжээч эмч нар хуурамчаар дүгнэлт үйлдсэн нь илэрч байв.
Иргэддээ ингэж хатуу ханддаг манай шүүх бас илт улстөржсөн шийдвэр гаргадаг гэмтэй. Ийм шийдвэр гаргасных нь гороор улс орноороо өрөнд орсон жишээ бий. Арбитрт хандаад Монголын Засгийн газраас 100 сая ам.доллар авахаар болсон Канадын “Хан ресурс” хамгийн тод жишээ. “Хан ресурс” арбитрт хандахаасаа өмнө Монголын гурван шатны шүүхээр явсан юм. Улстөржсөн шүүх хөдөлж өгөөгүй учраас эцэст нь арбирт хандаж байв. Ураны дажгүй нөөцтэй Дорнодын ордод оростой хамтран үйл ажиллагаа явуулахаар канадуудын эзэмшиж байсан тусгай зөвшөөрлийг хүчээр булааж авсныхаа хариуд Монголын Засгийн газар энэ хэмжээний өрийг Канадын компанид төлөхөөр болсон нь нуугаад байх юмгүй бодит үнэн. Засгийн газар өрөнд орсон гэж хэлж болохгүй юм байна. Канадын компанид төлсөн 100 сая ам.доллар төсвөөс, татвар төлөгч иргэдийн халааснаас гарсан. Өөрөөр хэлбэл Монголын шүүх, Засгийн газартайгаа нийлээд иргэдээсээ 100 сая ам.доллар дээрэмдсэн гэсэн үг.
Шүүхийг толгойлдог улс нь энэ бүхнийг анзаарахгүй нүдээ аниад яваад байдаг нь гайхал төрүүлдэг. Улсын дээд шүүхийн дарга Ц.Зориг, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга Н.Лүндэндорж хоёрын хамгийн их анхаарах учиртай асуудал энэ баймаар санагддаг. Харамсалтай нь шүүхийн энэ даварсан хандлагын тухай тэд ярьдаггүй. Засах гэж хичээдэггүй. Чив чимээгүй, нам жим яваад байх, өөгшүүлээд байх асуудал уг нь биш. Бүхэл бүтэн нэг улсын шүүхэд удирдлагууд нь ийм хөндий хүйтэн хандаж болохгүй л дээ. Монголд хамгийн хэрэгтэй зүйл бол шүүх засаглал. Ардчиллын төлөө, Үндсэн хуульдаа заасан хүмүүнлэг нийгмийн төлөө зорьж яваа бол шүүхээ хүчирхэгжүүлэхээс өөр арга бидэнд байхгүй. Улс төр, мөнгөний нөлөөгүй шүүхтэй байж бид дэлхийн тавцанд жинхэнэ ардчилсан улс гэж харагдана.
“Босоо хөх Монгол”-ынхон “Худалдагдсан шүүхийн эсрэг ард түмэн минь босоорой” энэ шүүх Монголын шүүх биш Канадын шүүх болсон гэж хашгиралдаж байна. Шүүхийг устгая гэх утгатай үг ч унагана лээ. Итгэл нь алдарсан ард түмэн аргаа барахдаа юу ч бодож болдгийн нэг жишээ мөн үү гэвэл мөн. Гэхдээ босоо хөхчүүдийн ярьж байгаа шиг шүүхээ устгаж сөнөөнө гэж туйлширтлаа олны сэтгэлгээ доройтоогүй л дээ. Хэтрүүлэгтэйгээр зүйрлэхэд шүүхийнхээ эсрэг тэмцэж, шүүхгүй болоод босоо хөхчүүдээр эрүүдүүлж тарчилснаас тэр Канадын шүүхээр нь шүүлгүүлсэн нь дээр.
Ямар ч шүүхгүйгээр хүмүүсийг цаазалчихдаг, гэм буруутайг нь зарлачихдаг Линчийн шүүх Монголд сэргэх вий гэсэн айдас эргэлзээ төрүүлэхээр үйл явдал ч нүдний өмнө хөврөөд эхэлчихсэн. Наад захын хэцүү жишээ нь хохирсон иргэд шүүхэд гэхээс илүү “Босоо хөх Монгол”-ын хэдэн залууст ханддаг болчихож. Youtube дээр тавигдсан нэг бичлэгийг жишээ татмаар байна. Хятад эзэнтэй үйлдвэрээс хөөсөнцөр худалдаж аваад байшин барьтал улсын комисс чанаргүй хөөсөнцрөөр барьсан гэх шалтгаанаар хүлээж авахгүй байж л дээ. Бухимдсан залуу шүүхэд биш, босоо хөхчүүдэд хандаж өнөөдүүлийг дагуулаад очиж. Хөөсөнцөр зарсан хятад “Би таньдаг цагдаа руугаа ярина. Цагдаад хандана” гээд утсаа шүүрч авч байгаа бичлэгийг үзсэн иргэд “Цагдаа нар хужаад худалдагджээ” гэсэн өнгөтэй сэтгэгдлүүд үлдээсэн харагдсан. Наад өнгөндөө ингэж харагдаж болох ч цаад агуулгаараа шүүхэд, цагдаад хандах гэж байгаа хятадынхан хандлага зөв л дөө, уг нь. Уул уурхай ажиллуулдаг хятад компаниудад нэг сул тал анзаарагддаг. Барууныхан шиг стандарт, технологи энэ тэр гэхээр юмгүй, экологид сөрөг нөлөө ихтэй аргаар ажилладгийг уул уурхайн салбарынхан хүлээн зөвшөөрдөг. Иргэд иймэрхүү уурхайнууд руу мөн л босоо хөхчүүдийг дагуулчихсан очиж байгаа харагддаг. Зүй нь шүүх, цагдаад хандах учиртай. Шүүх нь шударга бус шийдвэр гаргаад байхаар аргагүйдээд ингэдэг байж болох л юм. Гэхдээ ийм хандлага яав ч зөв биш.
Хэн дуртай нь Монгол орны газар нутагт дээр хууль зөрчиж болохгүй. Мөн хуулиа дагаж байвал хэн ч ажиллаж болно. Хууль зөрчсөн алхам хийлгэхгүйн тулд Шүүх нь хүчирхэг байх ёстой. Шүүх засаглалаа сайжруулах учиртай. Ц.Зориг, Н.Лүндэндорж хоёрын хийх ёстой хамгийн чухал ажил нь энэ. Энэ эрхмүүдийг шүүх засаглалыг толгойлох жилүүдэд Монгол Улсын шүүхийн нэр хүнд унаж, хүчгүйдэж, улстөржиж, “Босоо хөх Монгол” мэтхэн шүүхийн үүрэг гүйцэтгэж эхлэх нь байна.
Шүүхээ доромжлох, дорд үзэх, гутаах эрх хэнд ч байхгүй гэж ярьдаг нь зөв. Үүн шиг үнэн үг үгүй. Гэхдээ шүүхээ халдашгүй сүр хүчтэй байлгахын тулд шүүх засаглалаа сайжруулмаар байна.