Доллар үйлдвэрлэдэггүй Монгол ногоон валют чирч ирдэг ганцхан салбартай. Тэр нь уул уурхай. Ноолуурынхан дажгүй доллар олдог ч уул уурхайтай харьцуулбал чимх төдийг л чирч ирдэг. Цагтаа Монгол Улсыг “Рио тинто”, “BHP Billiton”, “Пийбоди” гээд дэлхийн уул уурхайн аваргууд сонирхдог байлаа. Цагтаа гэдэг нь ердөө зургаа, долоохон жилийн өмнө. Харин одоо бол Оюу толгойд тэрбумаар хэмжигдэх долларын хөрөнгө оруулалт хийчихсэн тулдаа л “Рио тинто” тэсч үлдээд байна. Бусдынх нь бараа бүү хэл сураг ч алга болсон. Овоохон валютын нөөцтэй бол инфляцид дарлуулахгүй, сард авдаг хэдэн төгрөгөө цаас болгочихгүйхэн шиг амьдран суух боломж уг нь бий. Харамсалтай нь бид доллар олж ирдэг сувгаа хаачихсан. Өнөөдөр уул уурхайд Оюу толгойгоос өөр тэр гээд хэлчихээр том төсөл байхгүй. Таван толгойгоо хөдөлгөнө, олон улсын хөрөнгийн бирж дээр IPO хийж мөнгө босгоод төмөр замтай юутай хүйтэй нь сэвхийлгээд өгнө гэж байгаа ч бүрэн эрхийн хугацаа нь талдаа орсон Монголын засаг төрд итгэж мөнгөө өгөх хүн юу л бол. Баруунд нэг гоё жишиг бий. Баталсан хууль бүр эзнээрээ овоглогддог жишиг. Тэр тухай ярих гээд энэ хүртэл халтирчихлаа л даа. Жишээ нь, бид улсыг маань долларгүй болгоход том хувь нэмэр оруулсан хуулиудыг, тэр хуулиудын автор нь хэн хэн болох тухай мэддэг баймаар санагддаг. Долларын ханш өсөх бүрт, төгрөг үнэгүйдэх мөч бүрт өнөө хуулиудыг авторуудтай нь яриад, хэлээд бичээд явбал ирэх жилүүдэд эх оронч хуулийн сүртэй зоригтой авторын тоо цөөрнө.
“ФОРТУНА” БАТБАЯР БУЮУ 68
ХУВИЙН АВТОР
Алт, зэсийн үнэ айхавтар өсөх үед гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татварын хууль гарч алтны компаниудыг нинжа болгож байв. Алтны зах зээл хөшигний ард орж, Монголд олборлосон алт хулгайгаар хил давж эхэлсэн юм. Үр дүнд нь жилдээ хориод тонн алт авчихдаг байсан Төв банкны сан хоосорч жилдээ гурав хүрэхгүй тонныг авч байлаа. Ном дүрмээрээ татвараа төлөөд ажиллаж байсан алтны компаниуд энэ хуулиас болж дориухан нинжа болж хувирсан түүхтэй. Уул уурхайд үндэсний том компани алга, гадныханд өгөөд дууслаа гэж халаглаад явдагийн маань цаад шалтгаан нь ч энэ хуультай холбоотой. Тухайн үед өндийж байсан алтны компаниудыг 68 хувийн татвараар сэхэхээргүйгээр цохиж унагаагүй бол тэд өдийд уул уурхайн үндэсний том компаниуд болчихсон яваа гэж учир мэдэх улс ярьдаг. Үндэсний том компаниуд нь алт олборлолтыг хариуцлагатайгаар хийж, олборлолт нь ихсэх хэрээр төв банк валютын нөөцөө арвижуулсан шигээ данайж суух боломж уг нь байсан юм.
Нэг онигоо шиг яриа бий. Яриа ч биш юм аа, бодитой мэдээлэл. 68 хувийн гэнэтийн ашгийн татвар авах тухай хуулийн төслийн хэлэлцэх эсэхийг УИХ-ын байнгын хороогоор шийдэх гэж байж л дээ. Хуулийг санаачлагч “Фортуна” нэрээрээ олонд танигдсан Н.Батбаяр “Монгол залуу Японы сумогийн 68 дахь их аваргаар тодорлоо. Энэ том үйл явдлыг бэлгэшээгээд татварын хэмжээг 68 хувиар тогтооё” гэж байж. Энэ тухай тэр үед байнгын хорооны хуралдааныг сурвалжилж явсан сэтгүүлчид өнөөг хүртэл толгой сэгсрэн ярьцгаадаг. Алт, зэсийн үнэ огцом өссөн тухайн үед татвараа тодорхой хувиар нэмэх нь УИХ-ын эрх л дээ. Бусад улс ч ийм жишиг барьдаг тал анзаарагддаг. Гэхдээ эдийн засагт нөлөөлөхөөр хэмжээний ийм шийдвэрийг ултай судалж, нарийн тооцоолсны эцэст татварыг хичнээн хувь нэмэхээ тогтоох учиртай. Нэг иргэн нь харь улсын үндэсний бөхийн 68 дахь аварга болчихсонд баярлаж догдолсон хууль тогтоогчид улсынх нь төсвийг бүрдүүлдэг гол баялаг болох алт, зэсийн татварааяг тэр тоогоор нь нэмсэн гэвэл итгэх хүн гарахгүй байх. Лав л эдийн засаг нь сонгодог утгаараа хөгжиж яваа орны улстөрчдийн ой тойнд буухгүй. Дажгүй хөгжиж байгаа орны улстөрчид судалгаа, нотолгоон дээр үндэслэсэн хуулийн төслийг хэлэлцэхдээ дараа нь гарах үр дагаврыг нарийн тооцсоны эцэст баталдаг. Тэгдэг учраас эдийн засаг нь тэлдэг юм.
ГАДААДЫН ХӨРӨНГӨ
ОРУУЛАЛТЫГ ҮРГЭЭСЭН Г.ЗАНДАНШАТАРЫН ХУУЛЬ
Стратегийн ач холбогдолтой салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хуулийн төслийг санаачлан өргөн барьж, батлах хүртэл нь хүчтэй лобби хийсэн улстөрч бол Г.Занданшатар. Тэрбээр тухайн үед Гадаад харилцааны сайдын албыг хашиж явсан юм. Гадаад харилцааны сайдынхаа хувьд хуулийн төслийнхөө тухай танилцуулга мэдээллийг сэтгүүлчдэд өгч байсныг нь тод санаж байна. Тухайн үед тэр “Нэг салбараас хэт хамааралтай, экспортын цөөн нэр төрлийн бүтээгдэхүүн гаргадаг манай улсын хувьд уул уурхайн салбарт илүү нээлттэй чөлөөт өрсөлдөөнийг хамгаалах, монополиос сэргийлэх нь зайлшгүй хэрэг болчихлоо” гэж байв. Уул уурхайн салбарын хэт хамаарлаас татгалзах бодлого хэрэгжүүлэх ёстой гэсэн санаа нь зөв ч яг ямар гарцаар яаж хөдөлвөл эдийн засгийн бусад салбараа өндийлгөөд авах вэ гэсэн эдийн засагч, шинжлэх ухаанч хандлагагүйгээр муйхарлаад баталчихсан хууль л даа. Үр дүнд нь уул уурхайн салбар элгээрэ хэвтсэн. Хууль баталсан жил нь 2012 он. МАН засаг бариад буухдаа ийм хууль баталж, үр дүнд нь хөрөнгө оруулалтын хэмжээ жил хүрэхгүй хугацааны дотор огцом буурсан статистик бий. Хэдэн тоо хэлье. Монгол Улсад орж ирсэн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 2008 онд 708 тэрбум, 2009 онд 801 тэрбум төгрөг байсан бол 2010 онд нэг их наядаар хэмжигдэж байв. Ердөө жилийн дараа буюу 2011 онд дөрвөн их наяд төгрөгт хүрч огцом цойлсон юм. Энэ аварга тооны ард Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт эрчимжсэн гэх тайлбар байгаа. 2012 онд ч хөрөнгө оруулалтын хэмжээ өндрөө алдаагүй. 3.9 их наяд төгрөгөөр хэмжигдсэн. Харамсалтай нь Г.Занданшатарын хууль батлагдсаны дараа хөрөнгө оруулалт огцом уруудсан түүхтэй. 2013 оны эхний зургаан сарын байдлаар Монголд орж ирсэн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 28 тэрбум 900 сая төгрөг байна гэж тухайн үеийн Статистикийн хороо мэдээлж байлаа. Өнөөдөр Монголд гадны том хөрөнгө оруулагч гэвэл “Рио”-гоос өөр байхгүй тухай өмнө нь дурдсан. Засгийн газар олон улсын зах зээл дээр IPO гаргаж мөнгө босгох гээд үзээд л байна. Мөнгө босгоод төслөө хөдөлгөвөл сайн хэрэг. Гэхдээ “Итгэж мөнгөө өгөх хөрөнгө оруулагч бараг л алга. IPO хийж чадах эсэх нь эргэлзээтэй” гэж мэдээлэлд ойр эх сурвалжууд хэлж байна. Уг нь бид тэднийг гуйх биш, тэд биднийг гээд ирдэг үе Г.Занданшатарын хуулиас өмнө байсан юм.
ХЭРЭГЖДЭГГҮЙ
ШИЙДВЭР БА Б.БАТ-ЭРДЭНИЙН УРТ НЭРТ
Өнөөг хүртэл хэрэгжээгүйгээс гадна өчнөөн хөрөнгө оруулагчийг үргээж, алтны хууль бус наймааг хөгжүүлсэн шийдвэр бол урт нэртэй хууль. Тодруулж хэлбэл, Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хууль долларын урсгалыг сааруулахад нөлөөлсөн том шийдвэрийн нэг. 2009 онд батлагдсан энэ хуулийн гол автор нь дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ. Түүнээс гадна Тухайн үед УИХ-ын гишүүн байсан Г.Баярсайхан, Д.Ганхуяг, Ц.Сэдваанчиг, С.Одонтуяа, Ц.Даваасүрэн, Ц.Мөнх-Оргил, С.Сайхансамбуу, Д.Энхбат нар энэ хуулийн төслийг өргөн барилцаж байсныг онцолъё. Хуулийн гол санаачлагч Б.Бат-Эрдэнэ өдгөө ч төрийн ордонд хууль батлалцаж суугаа. Ц.Даваасүрэн нь бас УИХ-ын гишүүн болж, сайдын албанд очоод буй. Эрхэм гишүүн сүүлийн үед Оюу толгой төслийг улстөржүүлж буй улстөрчдийн эхэнд бичигдэж байгаа. Хуулиар хориглосон талбайн хилийн заагийг тогтоох ажил удааширсан нь урт нэртэй хууль хэрэгжихгүй сунжрах шалтгааны нэг болж байлаа. Хууль батлагдсан даруйд тухайн үед хайгуул, олборлолт явуулж байсан олон компанийн ажлыг зогсоосон юм. Мөнгөө гаргаад хайгуул хийж, олборлолт явуулж байсан компаниуд зарцуулсан мөнгөө төрөөс нэхэх нь зүйн хэрэг. Засгийн газрын баталсан хилийн заагт хамаарсан ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчид өчнөөн тэрбумын нөхөн олговор шаардсан түүхтэй. Тэд өнөөдөр ч нөхөн олговроо авч чадаагүй яваа.