Гангийн үйлдвэрүүдэд ашигладаг өндөр чанарын коксжих нүүрсний нөөцөөрөө дэлхийд эхний аравт багтдаг Таван толгойн ордыг төмөр зам, уурхай, угааж баяжуулах үйлдвэртэй нь цогцоор нь хөдөлгөх санаа өнөө хүртэл ажил болоогүй байна. Их мөнгө яригддаг учраас улс төр, эдийн засгийн бүлэглэлүүд тохиролцоонд хүрч чадахгүй яваа гэх мэт тайлбар дүгнэлт дуулддаг. Ямартаа ч У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар Таван толгойг хөдөлгөх чиглэлд ажиллаад эхэллээ. УИХ-ын хэлэлцэх анхаарал татсан асуудлын эхэнд жагсч буй Таван толгойн бүлэг ордын сонин хачнаас хүргэе.
АВСТРАЛИЙНХААС ЧАНАРТАЙ КОКСЖИХ НҮҮРС
Өмнөговийн Даланзадгадаас зүүн тийш 100 км-т, Цогтцэций сумын төвөөс баруун урагш 18 км-т, Их Шанхай уулын ойролцоох Цэций уулын баруун хойд тал, Улаан нуурын хөндийд таван жижиг толгой хэлбэрээр байрласан учраас уг орд газрыг Таван толгой хэмээн нэрлэсэн байдаг. Ордын нийт талбай нь 80 мянган га. Энэ ордод ашиглалтын долоон лиценз бий. Таван толгойн 6.4 тэрбум тонн нөөцийн 1.8 тэрбум тонн нь коксжих нүүрс. Үлдсэн нь эрчим хүчний нүүрс. Канад, Австралийн нүүрстэй харьцуулбал коксжих чанараараа өндөр гэгддэг энэ ордын дөрөвдүгээр давхаргын коксжих нүүрсний баяжмалын гарц 67 хувь гэж геологичид онцолдог. Коксжих нүүрсний илчлэг нь 7500-8100 ккал.
ОРДЫН ТҮҮХ
Бүр анх 1930-аад онд нутгийн иргэд тэр хавьд нүүрс бийг мэдэж ахуйн хэрэгцээндээ ашигладаг байж. Уурхайг үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашиглахаар шийдэж, анхны жижиг уурхай ажиллаж эхэлсэн жил нь 1967 он. Анхны ТЭЗҮ-ийг 1988-1990 онд боловсруулж, хүлээн авахдаа нөөцийг 6.4 тэрбум тонн гэж тогтоосон байдаг. Зах зээлийн нийгэмд шилжих үед буюу 1994 онд уурхайг хувьчилж төрийн өмч давамгайлсан “Таван толгой” ХК болгон өөрчлөн зохион байгуулсан юм. Өдгөө үнэ цэнэ нь хаданд гарч байгаа Таван толгой бүр анх Английн “BHP Billiton компанид гологдож байсан хачирхам түүх бий. BHP Billiton тус бүс нутагт хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авсан боловч 1998 онд буцааж өгсөн юм. Дараа жил нь “Майн инфо” ХХК тус газарт хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авсан байдаг. Үүнээс зургаан жилийн хойно “Майн инфо”, “Алтай трейдинг”, “Моннис”, “Шунхлай”, “Эм-Си-Эс”, “Петровис” зэрэг дотоодын 14 компани хамтран консерциум үүсгэж, “Энержи ресурс ХХК”-ийг байгуулан тусгай зөвшөөрлийг шилжүүлж байв. “Энержи ресурс” 2006 онд эзэмшиж байсан хайгуулын талбайдаа ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл авч Таван толгойн бүлэг ордод уурхайн үйл ажиллагаа явуулах эрхийг авч байлаа. Хувийн компани Өмнийн говийн коксжих нүүрсний бүлэг ордод ашиглалтын лиценз авснаас хоёр жилийн дараа Таван толгойн лицензийг төр буцаан авсан юм. С.Баярын Засгийн газар “Энержи ресурс”-тэй хэлэлцээ хийж Ухаа худагаас бусад талбайг төрийн мэдэлд шилжүүлж байв. 2009 онд “Энержи ресурс” Ухаахудагаас нүүрс олборлож эхэлсэн бол 2010 онд Засгийн газар Таван толгойн бүлэг ордыг хамтран ашиглах стратегийн хөрөнгө оруулагч шалгаруулах уралдаант шалгаруулалт зарлаж байлаа. Энэ үеэс Таван толгойгоос урд хил рүү чиглэх төмөр замын царигийн маргаан эхэлсэн түүхтэй. Засгийн газрын шалгаруулалтад АНУ, ОХУ, БНХАУ тунаж үлдсэн боловч хэн нь ч шалгараагүй юм. Таван толгойг цогцоор нь ашиглах талаар Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед Хятадын Шинхуа, Японы Сумитомо, Монголын “Энержи ресурс” консерциум болж ажиллах шийдэлд хүрсэн ч УИХ-аас энэ тохиролцоог зогсоож байв. Тэр үеэс хойш өнөөг Таван толгойг цогцоор нь хөдөлгөх яриа төр, засгийн хэмжээнд өрнөөгүй өнөөг хүрээд байна.
ТАВАН ТОЛГОЙД ОЛБОРЛОЛТ ХИЙЖ БУЙ КОМПАНИУД
Таван толгойд төрийн өмчийн “Эрдэнэс Таван толгой”, хувийн өмчийн “Энержи ресурс” компани олборлолт явуулдгаас гадна орон нутгийн өмчийн “Таван толгой” ХК ч энэ ордоос нүүрс экспортолдог. Олны нэршлээр бол жижиг Таван толгой. Жижиг Таван толгой 169 га талбайг хамарсан 287А тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг. Энэ ордыг 1966 оноос ашиглаж гурван аймгийн нүүрсний хэрэгцээг хангаж байсан юм. Одоогоос 14 жилийн өмнөөс урд хөрш рүү коксжих нүүрс экспортолсон түүхтэй. Компанийн 49 хувийг “Ажнай” корпораци, 51 хувийг орон нутгийн захиргаа эзэмшдэг.
Таван толгойн Ухаа худагт “Энержи ресурс” компани олборлолт явуулдаг. Энэ ордын зургаан лицензийг Монголын том компаниудын нэгдэл болох “Энержи ресурс” 2000 оноос эзэмшиж байгаад 2008 онд таван лицензээ төрд шилжүүлсэн юм. “Энержи ресурс” өдгөө Ухаа худаг нэртэй 11952А тусгай зөвшөөрөл бүхий 2959 га талбайг эзэмшин олборлолт явуулж байна. 2009 оны дөрөвдүгээр сараас олборлолтоо албан ёсоор эхлүүлсэн түүхтэй. 2010 оны аравдугаар сарын 13-нд “Энержи ресурс” компанийн 100 хувийн эзэмшилтэй “Мongolian Мining Сorporation” Хонконгийн бирж дээр хувьцааны арилжаагаа эхэлж байв. Тус компани хувьцаагаа арилжаалж босгосон мөнгөөрөө Ухаа худагт бүтээн байгуулалт өрнүүлсэн юм. “Энержи ресурс” Таван толгойн ордод олборлолт явуулдаг нөгөө хоёр компаниасаа өөрийн гэсэн угаах үйлдвэр, цахилгаан станц, авто замтайгаараа ялгардаг. Ухаа худагийн уурхай Цогтцэций сумын төвөөс өмнө зүгт найм, Улаанбаатараас өмнө зүгт 540 км-т, Оюу толгой зэс-алтны ордоос 150 км-т оршдог. Таван толгойн бүлэг орд газрын талбайн дөрвөн хувийг эзэлдэг Ухаа худагийн олборлох боломжтой нөөц нь 200 сая тонн орчим.
Төрийн өмчит “Эрдэнэс МГЛ” ХК-ийн мэдэлд Тавантолгой нэртэй 11943А тусгай зөвшөөрөл бүхий 2037 га, Таван толгой нэртэй 11956А тусгай зөвшөөрөл бүхий 5603 га, Шар тээг нэртэй 11955А тусгай зөвшөөрөл бүхий 24532 га, Бор толгой нэртэй 11953А тусгай зөвшөөрөл бүхий 12871 га, Бор тээг-1 нэртэй 11954А тусгай зөвшөөрөл бүхий 23479 га талбай газрын ашиглалтын зөвшөөрөл бий. Эхэн үедээ тус компанийн зүгээс Таван толгойн орд газарт, 15-30 сая тонн нүүрс олборлох хүчин чадалтай ил уурхай, 14 сая тонн нүүрс баяжуулах хүчин чадалтай баяжуулах үйлдвэр, 220 квт-ын Цахилгаан дулаан ашиглалтын шугам, Таван толгой-Оюу толгой-ӨМӨЗО-ны Баяннуур аймгийн нутаг дахь Хайлуту чиглэлийн дагуу улсын хил хүртэлх 220 квт-ын цахилгаан дулаан ашиглалтын шугамын хамт барина гэж төлөвлөсөн ч одоогоор ямар ч бүтээн байгуулалт өрнөөгүй. 2012 оны сонгуулийн өмнө “Эрдэнэс Таван толгой” компани Хятадын төрийн өмчит “Чалко” компанид нүүрс нийлүүлэх гэрээ байгуулж урьдчилгаа төлбөрт нь нийт 350 сая ам.долларыг хүүтэй зээлснээ барагдуулаад удаагүй байгаа. “Эрдэнэс Таван толгой”-н “Чалко”-гоос зээлсэн мөнгийг Засгийн газар иргэн бүрд 21 мянган төгрөг болгож тараагаад дууссанд эдийн засагчид өнөөдрийг хүртэл шүүмжлэлтэй ханддаг. Төрийн өмчийн “Эрдэнэс Таван толгой”-н хувьд авлига авсан, шахаа хийсэн гэх мэт дуулиан шуугиан тасардаггүй. Ашиглах боломжгүй үнэтэй дугуй шахсан, Ерөнхий сайдын хүргэн өчнөөн тэрбумын тендер авсан, гүйцэтгэх захирлуудыг нь АТГ шалгаж байна гэх мэт мэдээлэл давтамжтай сонсогддог. Засгийн газраас 2011 оны хавар “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн нийт хувьцааны 10 хувийг Монгол Улсын бүх иргэдэд эзэмшүүлэх шийдвэр гаргасан цагаас хойш 1072 хувьцааны түүх эхэлсэн юм.
ТӨМӨР ЗАМЫН ТҮҮХ
Таван толгойн нүүрсийг урд хил рүү төмөр замаар тээвэл өнөөдрийнхөөс илүү их хэмжээний нүүрс экспортолж, дажгүй ашиг олох боломж уг нь бий. Харамсалтай нь 10 жилийн өмнөөс эхэлсэн төмөр зам барих тухай яриа өнөөг хүртэл ажил болоогүй. Таван толгойн төмөр замын түүхийг эргэж харъя. Төрөөс Ухаа Худаг-Гашуунсухайт чиглэлд төмөр замын суурь бүтэц барих тусгай зөвшөөрлийг анх 2008 онд “Энержи ресурс” ХХК-д олгож байж. Тэр жилээ төмөр зам барих бэлтгэл ажил өрнөсөн ч 2010 онд төрөөс төмөр замын бодлого баталснаар Ухаа Худаг-Гашуунсухайтын төмөр замын ажил хойшлогдсон юм. Уг бодлогын баримт бичигт төмөр замын бүтээн байгуулалтыг нэг, хоёрдугаар шаттай өрнүүлнэ гэж ангилав. Ухаа Худаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг хоёрдугаар ээлжийн бүтээн байгуулалтад оруулснаар урд хөрш рүү чиглэх төмөр замын ажил тодорхойгүй хугацаагаар хойшилсон түүхтэй.
Дараа нь төрөөс нэг, хоёрдугаар ээлжийн төмөр замыг хамтад нь цаг алдалгүй эхлүүлэх нь зүйтэй гэсэн шийдвэрийг 2012 онд гаргаж, Засгийн газраас Ухаа Худаг-Гашуунсухайт чиглэлд төмөр замын суурь бүтцийг барих концессийн гэрээг “Энержи ресурс” ХХК-тай зурж эрхийг нь олгов. Гэсэн ч Засгийн газар тэр жилдээ шийдвэрээсээ ухарсан юм. Засгийн газар өөрөө нэг, хоёрдугаар ээлжийн төмөр замын ажлыг үргэлжлүүлэн хариуцаж ажиллана, компаниудын зүгээс төсөлд оруулсан хөрөнгө оруулалтын зардлыг буцаан олгоно гэж шийдвэрлэлээ. Энэ шийдвэрийн дараа 2013 онд “Энержи ресурс” ХХК төмөр замын ТЭЗҮ, гүйцэтгэгч ба туслан гүйцэтгэгч компаниудтай байгуулсан гэрээ, зураг төсөл, судалгаа зэрэг холбогдох бүх материалыг төрийн өмчит “Монголын төмөр зам” компанид шилжүүлж, хүлээлгэн өгөв. Төр төмөр замын ажлыг үргэлжлүүлэн явуулсан үе нь 2013-2014 он. Газар шорооны ажил үргэлжилсэн ч царигийн асуудал нэг мөр шийдэгдээгүй хэвээр байсан юм. Төрийн зүгээс 2014 онд төмөр замаа хувийн хэвшлийнхэнтэйгээ түншилж барья гэсэн шийдвэрийг ахин гаргаж, царигийн асуудлыг нэг мөр болгож, Таван толгойгоос урд хил хүртэлх төмөр замыг нарийн царигаар барих дээр толгой дохисон түүхтэй. Өмнө дурдсанчлан 2014 онд Япон, Хятад, Монгол компанийн консерциум Таван толгойн тендерт ялж төмөр замыг төсвөөс мөнгө гаргахгүйгээр барих нөхцөлийг хүлээж авсан ч Таван толгойг цогцоор нь хөдөлгөх Засгийн газрын санаа гацсан юм.