1980-аад оны сүүлээр Зүүн Европын социалист улсуудын задрал, ЗХУ-ын задралын дараа монголчууд ардчилалд тайван замаар шилжсэн. Энэ цагаас хойш 28 жил өнгөрчээ. Мэдээж өөр нийгэмд шилжсэнээс хойших он жилүүдэд алдаа, онооны аль аль нь л байсан. Гэвч Монголын ард түмэн ардчиллын замд тууштай орсон нь яалт ч үгүй зөв зам байв. Ардчилал бол эрх чөлөө юм. Яг л амьсгалах агаар мэт. Өнгөрсөн он жилүүдэд бид олон буруу сонголт хийж, алдаа гаргаж байсан ч хамгийн том ололт, хамгийн том брэнд маань ардчилал болсон юм. Дэлхий бидэнтэй ардчилсан орон гэдгээр нь харьцах болсон. Тэр хэмжээгээрээ ч хоёр том гүрний дунд мөртлөө дэлхийтэй харьцаж чаддаг.
Ардчиллын буян мөн ч их шүү. Ямар их боломжуудыг бидэнд өглөө. Черчилийн хэлснээр “…Хүн төрөлхтөн үүнээс илүү засаглалыг олоогүй байна”. Ардчиллаар бидэнд юу ирсэн билээ. Адаглаад хүн бүр гадаад паспорттай болж. Хоёр хөршөөсөө цааш улстай гэдгийг мэдэж, хүссэн цагтаа зорчдог болсон. Хуучин цагт бол хөрөнгөтний гэгдэх нийгэмд хөл тавьсан хүн бол нэг хэсэгтээ орчин тойрныхондоо хардагдана. Араасаа До яамны дагуултай л тууж явах байсан биз. Аягүй бол нэг эвгүй гишгэвэл ажил амьдралаараа хохироод, хэлмэгдээд дуусах байсан даа. Ардчиллын буянаар дэлхий бидэнд үүд хаалгаа нээсэн юм шүү. Байр, малаа хувьчилж авсан, үг хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлж, хэвлэн нийтлэх эрхтэй болж. Бизнес эрхэлж, малаа хувьчилж авлаа, мянгат малчин тоогоо алдаа биз дээ. Тэр ч бүү хэл малаа маллаж дийлэхээ байгаад туслах мачинтай болцгоосон нь олон. Хаа сайгүй хүссэн наймаагаа хийж байгаа. Ардчилал бидэнд дэлхийтэй хөл нийлүүлэх боломж олгосон. Хувь хүний чөлөөт сэтгэлгээг хөгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулсан. Хүссэнээрээ дарга даамлыг шүүмжилж байна. Шүүмжлэх эрх чөлөөг бол монголчууд хэнээс ч илүү эдэлж байгаа.
Социализмыг үзээгүй хүүхэд залуус ямар байсныг сайн мэдэхгүй. Харин хоёр нийгэмд амьдарч үзсэн ахмадууд бол хуучин цагийн хэцүү бэрхийг мэдэхийн дээдээр мэднэ. Гэвч хуучнаа санагалзаж, шинэ бүхнийг муулж байгаа нь цөөнгүй байна. Шинэ үеийнхэн хавчигдаж, хэлмэгдэхийн хар гайг даанч мэдэхгүй. Үг хэлснийхээ төлөө хянуулж, цагдуулж яваагүй, бүгдээрээ шахам ижил хувцас өмсч, айл болгон адилхан хүнс хэрэглэж, үзэл бодлоод ураараа илэрхийлж яваа. Тэд нийтийн өмчтэй байсан үеийг ойлгох ч үгүй. Хүнд хэцүүг нь мэдэхгүй болохоор энэ цагийнхаа, одоо амьдарч байгаа нийгмийнхээ үнэ цэнийг төдийлөн сайн ялгаж мэддэггүй байж болох. Харин томцуулын хуучнаа санагалзсан үгийг өлгөж аваад одоо үеэ, ардчиллаа зүхэж байж мэднэ. Шинэ үеийн залуус 1990 онд улсын хэмжээнд хувийн гэх 50 машин л бүртгэлтэй байсныг мэдэхгүй. Энэ бүртгэл нь улсын нууцад хамаатай байсан гэвэл элэг нь хөших биз. Тэр үед хувийн орон сууцтай нэг ч хүн байгаагүй. Үйлээ үзэж өсгөх мал нь нэгдэл, нийтийн өмч байсан. Хувийн хэдхэн машин нь улсын хэдтэйгээ нийлээд ч зам дүүргэх биш, хотын зам цэлийнэ биз дээ. Тэр цаг сайхан байжээ гэж үглэх залуус өнөөдөр зам нь машинаа хүчрэхгүй байгаад уурсдаг. Тийм сайхан юм бол машингүй байгаад үз л дээ. Социализм өөрөө яаж ч хөдөлмөрлөөд баяждаггүй нийгэм. Тэгээд энэ бүхэн сайхан гэж үү. Өнөөдөр байгаа ардчилал дэмий гэж үү.
Бид ардчиллаар ирсэн эрх чөлөөгөө хэтрүүлж, түүнийхээ бурууг ардчилалд тохоод л сууж байдаг улс шүү дээ. Мэдээж илүү хөдөлмөрлөж, илүү хичээсэн нь сайхан амьдардаг нийгэм. Гэвч хамгийн гол нь ардчиллын хамгийн гол тунхаг нь хүний эрх эрх чөлөө, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх юм. Манай улс бусдаас удаан хөгжиж, магадгүй хүн амын тоотойгоо харьцуулахад дэндүү олон авлигачтай болсон. Иргэд нь өдөр бүр өөрсдийн сонгосон улстөрчдөө шүүмжилж суудаг. Гэхдээ л сайн ч, муу ч монголчууд бид хүний эрхээр зовоогүй, өөрийн эрхээр жаргаж байгаа.
Сүүлийн үед ардчилал шиг муу юмгүй болж. Байсхийгээд төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед, тийм байсан, ийм байсан. Ардчилал мухардалд орсон, ардчиллынхны хар гайгаар бид ингэж байна, тэгж байна гэх зэргээр.
Хуучин цагийг хатуу хөтүүг мэдрээгүй, үзээ ч үгүй хүүхэд багачуудын ярихыг мэдэхгүйгээсээ болж гэж бодоод өнгөрье. Аль л өнгөтэй өөдтэй өрмийг нь хүртэж ардчиллын анхны жидүүдэд асар их хожсон, ашиг шимийг хүртэгсдээс ийм үгс хамгийн их унах юм. Тэр тусмаа Ардын намынхнаас ийм үг их гарч байна. Хүүхдийн мөнгө ярьсан ч хэдэн улстөрч нь ардчиллыг зүхэж, ардчиллын хэдэн анхдагчдад дэмжлэг үзүүлэх хууль санаачилахаар мөнөөх л ардчиллыг бүгд муулав. Ардчилсан намыг шүүмжлэхдээ Ардын намынхан ардчиллыг үзэн ядаад эхэлдэг. Хэрэг дээрээ будлиантай баяжиж хөлжсөн нөхөд ардчиллыг учиргүй их зүхэх юм. Гэнэт будлиантай баяжсанууд нь хэзээ нэг цагт яаж баяжсан нь баригдчих вий гэж яс нь хавталзаж суудаг биз. Та баян байгаа бол ямар замаар олсныг чинь эс дурдаад ардчиллын буянаар л ийм болсон хэрэг шүү дээ. Харин ардчиллыг муулаад байгаа нам нь дахин төр барих ийм нэг жижиг атгаг санаанаас болж ингэтлээ муулдаг. Саяхан чуулганы хуралдаан дээр УИХ-ын гишүүн С.Жавхлан “Ардчилал гэдэг бол ардыг чилээж алагч гэсэн утгатай. Хэдэн залуус өлсөж гудамжинд өлсөж хэвтсэнээс болж өнөөдрийн Монгол 27, 28 жил өлслөө. Тэр бол хувьсгал биш үймээн байсан” гэж хэлэв. Үнэн хэрэгтээ ардчиллын буянаар л ингэж үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй болсноо бас санаж баймаар. Зүхэх муулах, шүүмжлэх эрх чөлөөг чинь, дураараа ярьж дунд чөмгөөрөө жиргэхийг чинь ардчилал л авчирсан юм шүү. Ардчиллын буянаар нэг намын тогтолцоотой үед хэлмэгдсэн та бүхний өвөө, аав, ах дүү хамаатан садан цагаадсан юм шүү. Ардчиллын буянаар лангуун дээрээс хүссэн хүнсээ авч идэх болсон. Ардчиллын буянаар интернэттэй болж, сошиалд хүслээрээ дураараа төр засгаа шүүмжилж суугаа шүү.
Ардчиллын буянаар сонгох эрхтэй болсон шүү, бид. Урьд нь бол намаас оруулж ирсэн хүнийг ярайтал сууж байгаад зуун хувь сонгодог байснаа больсон шүү. Дургүй хүндээ ч санал өгөхөөс өөр гарцгүй байсныг дуртайдаа саналаа өгч төлөөллөө сонгох эрхтэй болгосон шүү.
Нэг хэсэг нь ардчиллын нэр барьж луйвар булхай хийсэн. Тэрийгээ нуух гэж ардчиллыг буруутгах нь арга ядсан л хэрэг. Ардчилал бол манай тусгаар тогтнолын баталгаа. Дэлхийтэй харьцдаг бидний нэр нүүр. Ардчилал байхгүй бол тусгаар тогтнолоо алдана. Одоо бидэнд ухрах зам байхгүй болсон. Ардчилал үгүй бол чөлөөт хэвлэл гэж байхгүй. Чөлөөт хэвлэл байхгүй бол нэг дарангуйлагчтай орны гунигт хувь заяа угтана. Зарим хүн хэлэх байх л даа. Тэр, тэр улс орныг хар. Нэг удирдагчтай болоод улс нь ингэж хөгжиж байгаа гэх биз. Жигтэйхэн баян мэт харагдах зарим нэг оронд хүн нь гунигтай байдаг. Тэд хүссэнээрээ дарангуйлагчаа шүүмжилж чаддаггүй. Ийм байхад ардчилал дэмий гэж үү.