Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ) буюу бүс нутгийн олон улсын нэгдэл гэж юу вэ.
Түүх сөхье. 1996 онд Орос, Хятад, Казахстан, Киргиз, Тажикстаны тэргүүнүүдийн уулзалтаар хилийн районуудад цэргийн салбарын итгэлцлийг бэхжүүлэх тухай гэрээнд гарын үсэг зурж, тэр баримтад тулгуурлан “Шанхайн тав” гэсэн улс төрийн нэгдлийн суурь тавигдсан. Энэ байгууллага НҮБ-д 2004 оноос ажиглагчийн статустай болсон юм. ШХАБ 1997 онд байгуулсан гэрээндээ хилийн бүсэд зэвсэгт хүчнийг харилцан адилаар хорогдуулахаар болж, энэ нь Ази Номхон далайн бүсэд цэргийн хурцадмал байдлыг намжаах, анхны алхам гэж байв. “Шанхайн тав” 2000 онд Шанхайн чуулга болон өөрчлөгдсөн. “Шанхайн тав”-д Узбекстан нэмэгдсэнээр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагыг бий болгох тунхагт гарын үсэг зурав. 2002 онд албан ёсны байгууллага болсон бөгөөд бүс нутгийн аюулгүйн болон тогтвортой байдал, түүнчлэн терроризм, хэт даврагчидтай хийх тэмцэл, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, эрчим хүчний түншлэл ба хамтран ажиллах явдал гэж эвслийн зорилгоо тодорхойлж байлаа.
Манай улс тус байгууллагад 2004 онд анхны ажиглагчийн статустай улс болсон юм. Одоогоор хамгийн удаан ажиглагчийн статустай яваа нь Монгол Улс. Ажиглагч улс болсноосоо хойш төр засгийн тэргүүнүүдийн хувьд томоохон хэмжээний уулзалтад байнга оролцож ирсэн.
ШХАБ-ын гол тоглогч орнууд нь манай хоёр хөрш болох ОХУ, БНХАУ. Хойд хөршийн хувьд 2015 оноос олон улсын хориг арга хэмжээнд өртөж ганцаардсан учраас холбоотны эрэлд явсан төдийгүй ШХАБ-д энэ сонирхол нь харагддаг. Цэрэг улс төр, аюулгүй байдлын хувьд ШХАБ дотроо тэргүүлэгч орон. Харин эдийн засаг, санхүүгийн нөөцийн хувьд Хятадыг гол нөлөөтэй гэж судлаачид үздэг. ШХАБ-ын албан ёсны хэл нь орос, хятад. Энэтхэг ШХАБ-д элсэхэд ч хэлний асуудал хөндөгдөж байсан. Албан ёсны хэл нь англи учраас. Манай улсын дараа тус байгууллагад ажиглагчаар Иран, Пакистан, Энэтхэг, Афганистан элссэн бөгөөд одоо дээрх улсын зарим нь гишүүнчлэлээр элсээд байгаа. Уг нь ШХАБ-ын дүрэмд газар нутгийн маргаантай орнуудыг үндсэн гишүүнээр элсүүлэхгүй гэдэг ч Энэтхэг, Пакистан хоёр гишүүнээр элссэн нь анхаарал татдаг. ШХАБ нь Хятад, Пакистаны стратегийн хамтын ажиллагаа, үүнийг сөрсөн Орос, Энэтхэгийн харилцааны талбар болж магадгүй гэсэн болгоомжлол бийг ч ажиглагчид хэлж байгаа билээ. Энэ байгууллагын талаар албан ёсны мэдээлэл ийнхүү хөвөрнө.
Гэвч зарим судлаачийн үзэж буйгаар Афганистаны дайны үеэс ШХАБ байгуулагдах суурь тавигджээ. Үүнийгээ эдийн засгаар далдлах гэж оролддог. 1979-1989 онд Афганистанд ЗХУ-ын цэрэг орж баахан дайтав. Ямар ч ялагчгүй энэ дайнд асар их үргүй зардал, зэвсэг техник, хүн хүч үрэгдсэн байдаг. Афганистанаас ЗХУ-ын цэрэг гарахад тус улс засаг захиргаа гэх юмгүй хаос байдалтай үлдсэн. Энэ үед талибанчууд жинхэнэ дураараа дургисан. 1991 онд ЗХУ задарч Дундад азийн лалын шашинтай орнуудад нөхцөл байдал хүндэрч, талибаны нөлөө тэр үед их болж байнгын мөргөлдөөн тэмцэл салахаа больсон.
Афганистанд талибанчууд дураараа дургиж, дундад азийн орнуудад хар тамхины тариалалт, хэрэглээ замбараагаа алдаж, ОХУ руу хар тамхи Афганистанаас цувж эхэлсэн байдаг. Дээр нь терроризм, лалын шашны хэт даврагчдын үүсгээд байсан нөхцөл байдал зэргээс сэргийлэх шаардлага бий болж, Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагыг цэргийн зориулалттай байгуулсан гэдэг. Хэдийгээр ШХАБ өөрсдөө терроризм салан тугаарлах үзэлтэй тэмцэх, мөн нөхөрсөг хамтын ажиллагаа гэх мэтийг өмнөө тавьж хэлдэг ч зорилгыг нь шууд утгаар нь хүлээж авдаг улс төр судлаач, олон улсын ажиглагч бараг үгүй.
2001 оны есдүгээр сарын 11-ний үйл явдлын дараа америкчууд Афганистан руу орж талибанчуудыг дарах үйл ажиллагаа явагдаж, ШХАБ-ын үүрэг зорилго ч энэ хооронд өөрчлөгдсөн. Талибаны нөлөөнөөс айж эхэлсэн. Киргизэд хүртэл АНУ агаарын цэргийн бааз байгуулж байсан. Нэг үгээр Америк дундад азийн орнуудыг өөртөө татах сонирхол явуулж эхэлсэн учраас АНУ-ын нөлөөний эсрэг зогсохын тулд ШХАБ өөрийн байр суурийг өргөтгөх шаардлага тулгарч, зарим улсыг гишүүнээр татан оруулсан нь Энэтхэг, Пакистан.
ШХАБ-ын гишүүн орны томоохон хэмжээний уулзалтууд тогтмол болдог ч шууд утгаараа нөлөөлөл нь бага байдаг гэсэн шүүмжлэл ч бий. ШХАБ-д хоорондоо улс төр, геополитикийн маш зөрчилтэй орнуудыг гишүүнээр оруулсан нь анхаарал татдаг. Тажикстан, Узбекстан нэг голын усны асуудлаар талцаж, зөрчилдсөөр байгаа бол Пакистан, Энэтхэг хоёр байнгын зөрчилтэй байдаг улс.
Хятадын хувьд “Нэг бүс-нэг зам” төслөөрөө дэлхийн бүс нутгуудад өөрийн нөлөөллөө тогтоох оролдлого хийж байгаа. Энэ нь ч бас амжилттай хэрэгжиж байгаа. Эдийн засгийн хувьд хүч нөлөөллөө бэхжүүлэхэд энэ байгууллагаар дамжуулан сонирхлоо илэрхийлж байгаа гэдэг.
Яг өнөөдрийн байдлаар Монголын экспортод тодорхой хэмжээний хориг тавьж байгаа бол хойд хөрш ОХУ дотоодод нэмэгдсэн нефтийн үнийн өсөлтийг далимдуулаад өөрсдийн сүлжээг оруулж ирэх саналаа тавиад байна. Хэрэв энэ сүлжээ орж ирэх юм бол Оросын ганц компани манай бараа үйлчилгээний суурь үнийг хөдөлгөх монополь эрхтэй болно. Эдгээр үйлдлүүдийг ШХАБ-д гишүүнээр орохтой холбон тайлбарлаж, тойруу замаар, албан бусаар шахалт үзүүлж байна гэж хардах нь ч байна.
Украйны ОХУ-аас салан тусгаарлах бодлоготой холбоотой ОХУ-д барууны орнууд тэр дундаа их наймын орнууд нэлээд хатуу хориг тавьсан билээ. Энэ шахалт нь ОХУ-д ШХАБ-ыг бүрэн бэхжүүлэх нэг сонирхол болж өгсөн. Нэг үгээр хэлбэл өөрийн гэсэн холбоотноо бэхжүүлэх сонирхол нь ихэссэн.Тиймээс ч хэдийгээр эдийн засаг, төсөл хөтөлбөр гэсэн олон өнгөлөн далдлалтын цаана барууны эсрэг чиг хандлагатай олон улсын цэрэг улс төрийн эвсэл гэж үзэх ажиглагчид олон байна. ШХАБ Ираныг ажиглагчийн статусаас нь гаргаж гишүүн орон болгох гэж мэрийж байгаа нь ч үүний нэг илрэл гэж үзэж буй. Учир нь АНУ Иран хоёр бол томоохон асуудалтай байгаа. Шанхайн хамтын ажиллагааны гишүүн орнууд нь ихэвчлэн авторитар дэглэмтэй лидер дагнасан улс орнууд. Киргизид байсхийгээд өнгөт хувьсгал гардгийг эс тооцвол ШХАБ-ын гишүүн гэх бусад нь бол насаараа нэг хүн эрх барьсан тогтолцоотой улс. Гэтэл ажиглагчийн статустай манай улс ардчилсан орон. Ардчиллын зарчмаа бодсон ч гишүүнээр орох нь зохимжгүй гэж судлаачид үзэж байна. ШХАБ терроризм, салан тусгаарлагчтай тэмцэнэ гэдэг. Манайх бол холбооны улс биш учраас салан тусгаарлах үзэл гэж байхгүй. Терроризм гээд шууд утгаар нь хэлэх юм байхгүй. Тиймээс ШХАБ-ын цэрэг улс төр аюулгүй байдлын асуудал нь Монголын хувьд тулгамдсан асуудал биш гэж ажиглагчид үзэж байна.
Хэдийгээр Монгол Улс хоёр хөрштэйгөө найрсаг харилцааг эрхэмлэдэг ч гуравдагч хөршийн бодлогыг мөн барьсаар ирсэн. Зарим улс төр судлаачийн хэлж байгаагаар хэрэв ШХАБ-ын ажиглагчийн статусаа өөрчилж, гишүүн болвол Монгол хамгийн их тусламж авдаг донор орнуудаасаа хагацах аюул нүүрлэнэ. Хоёр том гүрний дунд улс төр эдийн засгийн шууд хамааралтай болно гэж үздэг. Манай гуравдагч хөрш гэгддэг улс орнууд энийг яавч таатай хүлээж авахгүй.
Тиймээс ч манай улс түүгээр явсан гайг үүгээр дуудав гэгчээр илүү дутуу зүйлд хэт самбаганах шаардлага байхгүй, гадаад бодлогын хувьд тодорхой хугацаанд ажиглагчийн статусаа хадгалах нь зүйтэй гэж үзэж байна.
Мөн ШХАБ-ын бүрэн эрхэт гишүүн улс бусад улстай цэргийн болон батлан хамгаалах салбарт үйл ажиллагаа явуулвал эвсэлдээ мэдэгдэнэ гэж заасан байдаг нь манайд тийм ч зөв хувилбар биш. Манайх энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд оролцох буюу Хааны эрэлд цэргийн олон улсын хамтарсан хээрийн сургуулилт хийхдээ ч ШХАБ-ын гишүүн болвол тэдэнд заавал мэдэгдэх нь байна шүү дээ. Энхийн төлөө түншлэлүүд бүгд хяналтанд ороод ирнэ гэсэн үг. Мөн энэ байгууллагад жинэхэн гишүүн болсноор эдийн засгийн айхтар том ашиг олно гэж үзэхгүй байгаа юм. Учир нь ШХАБ-ын гишүүн зарим орон гол тоглогч Хятад, ОХУ-ыг эдийн засгийн хувьд дэмжсэнгүй гэж гомдоллох явдал одоо ч бий.
Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагад гишүүн болох нь энэ мэт нэг их ач тустай биш, алдах нь их гэж үзэх хүн олон ч өөр байр суурьтай нь байна. Манайхыг ШХАБ-ын жинхэнэ гишүүн болох нь гэсэн мэдээлэл байсхийгээд л явдаг. Энэ нь хоёр хөршөөс их гардаг бөгөөд бүр ОХУ-ын Гадаад хэргийн яамны албан мэдээнд хүртэл орчихсон явж байсан удаатай. Тэгэхээр тус байгууллагад манай улсыг элсүүлэх сонирхол бий гэдэг нь харагддаг.
Нөгөө талаас хөрш хоёр орноо л түшье. НАТО удахгүй задрах нь. Манай улс энэ байгууллагад элссэнээр нэг их алдаад байх зүйлгүй. Хоёр хөрштэйгөө илүү дотно байх байр сууриа хадгалах үүднээс дээрх байгууллагад гишүүнээр элсэхэд татгалзах зүйлгүй гэсэн байр суурийг ч зарим хүн илэрхийлдэг. Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагад элсэхийн ач тус болон ашиггүй байдал одоогоор судлаачдын үзэж буйгаар ийм л байна.