Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын Ядуурал, хөдөлмөр эрхлэлтийн асуудал эрхэлсэн орон тооны бус зөвлөх Ш.Батцэцэгтэй ярилцлаа. Манай улс анх удаа Бүгд Найрамдах Индонези улсад Элчин сайдын яамаа нээхэд анхны Элчин сайдаар Ш.Батцэцэг томилогдон гурван жил гаруй хугацаанд ажиллаж байгаад гурван сарын өмнө эх орондоо эргэн ирсэн билээ.Тиймээс бидний яриа Индонези, Монголын харилцааны тухай бас үргэлжилсэн юм.
-Та Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын орон тооны бус зөвлөхөөр одоо ажиллаж байгаа. Таны эрхэлсэн асуудлын хүрээнд шинээр хийх гэж зорьж байгаа ажлаас ярилцлагаа эхэлье?
-Миний эрхэлсэн асуудал их өргөн агуулгатай, хамрах хүрээ том. Үндсэндээ улс орны эдийн засгийн чадавхиас их хамааралтай асуудал юм. Энэ бол ядуурал ба хөдөлмөр эрхлэлт. Нэг сар гаруй хугацаанд сууж байж Монгол Улсын ядуурлын өнөөгийн байдалд бодит дүгнэлт гаргаж авсан. Дэлхийн Банкнаас боловсруулсан арга зүйн дагуу Үндэсний Статистикийн Хороо (ҮСХ)-ноос явуулдаг Өрхийн нийгэм, эдийн засгийн 2012 оны судалгааны тооцоогоор Монгол Улсын ядуурлын хамралт 29.8 хувь(бараг 30 хувь) байсан бол 2017 оны наймдугаар сарын 21-ны байдлаар улсын хүн ам 3 сая 119.9 мянга, нийт өрхийн тоо 772.8 мянгад хүрч өссөн байна.Үүнээс ядуурлын түвшинг нийт хүн амаас 21.6 хувиар (ҮСХ 2014) авч тооцвол нийт 673.8 мянган ядуу иргэд, манай улсын дундаж гэр бүл дөрвөн хүнтэй гэж тооцвол 167 мянган өрх ядуу амьдарч байгаа тоо гарч байна. Гэхдээ энэ тооноос хавьгүй олон иргэд, өрх гэр бүл ядуу зүдүү нөхцөлд амьдарч байгаа гэсэн таамаглал ч бас бий. Манай оронд эдийн засгийн өсөлт сүүлийн жилүүдэд өсөн нэмэгдсээр байтал өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд нийт хүн амын дотор хамгийн бага хэрэглээтэй 20 хувийнх нь эзлэх жинд өөрчлөлт гарахгүй байгаа нь иргэдийн амьжиргааны тэгш бус байдал буурахгүй харин ч таван хүн тутмын нэг нь ядуурлын шугамаас доогуур хэрэглээтэй амьдарч байгааг нэн яаралтай анхаарвал зохих асуудал болоод байна. Өрхийн нийгэм, эдийн засгийн 2017 оны хоёрдугаар улирлын судалгаагаар нэг өрхийн сарын дундаж мөнгөн орлого 896.8 мянган төгрөг болж, нэг өрхийн сарын дундаж бодит мөнгөн зарлагын хэмжээ 970.0 мянган төгрөг болсон байна. Орлогоосоо давсан зардалтай иргэд хэрэглээгээ хэрхэн зохицуулдаг нь сонирхол татах учир энэ талаар ахин судлах асуудал болж байна.
-Ядуурлыг бууруулах нэртэй маш олон хөтөлбөр гадны төсөл хэрэгждэг. Бодит үр дүн гарч байна уу?
-Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа гадаадын байгууллага, иргэд түүн дээр Засгийн газрын холбогдох яамд, агентлаг, банкны байгууллагуудаас ядуурлыг бууруулах чиглэлээр хэрэгжүүлж байсан хийгээд хэрэгжүүлж байгаа төсөл, хөтөлбөр, судалгааг тооцохын бол бидний санаанд оромгүй их тоо гарч, түүнд зарцуулсан хөрөнгийг тооцвол хэдэн их наядаар хэмжигдэх хүрээнд иржээ. Эдгээр төсөл хөтөлбөрүүдийн хэд нь “амжилттай” хэрэгжсэн, манай өрхийн хэд нь ядуурлаас гарсан тухай хариулт тоо харин энэ чиглэлээр иргэддээ үйлчлэх ёстой төрийн байгууллагуудад алга. Дор бүрнээ ямар нэг төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх авч үүнийг зохицуулах, нэгдсэн удирдлагаар хангах, хянах төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлж байгаа эзэн алга. Хачирхалтай бөгөөд даажинтай нь ядууралтай тэмцэх тусам Монголд баян ядуугийн ялгаа улам нэмэгдсээр байна. Шуудхан хэлэхэд ядуурлыг бууруулах төсөл хөтөлбөрүүд нь хороондоо уялдаа холбоогүй, нэгдсэн зохицуулалт илт дутагдаж цагийн байдлыг ашиглаж түүгээр мөнгө ологсдын халаасыг түнтийлгэж байна гэж дүгнэж болохоор байна.
-Энэ талаар цаашид юу хийхээр төлөвлөж байна вэ. Гуравхан сая хүнтэй бид ядуурлаас гарах боломж бий юу?
-Ерөнхийлөгчийн зүгээс макро эдийн засгийн асуудлын салшгүй хэсэг болсон ядуурлыг бууруулах, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлээр Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал болон өөрийн мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан зорилтууд дээр тулгуурлан ирэх дөрвөн жилд багагүй ажил хийхээр төлөвлөж байгаа. Хамгийн гол нь иргэдээ ядуурлаас гаргах төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлж байгаа тэр хүмүүс эхлээд сэтгэлгээний ядуурлаас гарч, иргэдийнхээ амьжиргааг дээшлүүлэх итгэл үнэмшил, хүсэл тэмүүлэлтэй байх ёстой юм. Тухайлбал, байгалийн баялаг ашигласнаас олох орлогыг тусгай санд хуримтлуулан уул уурхайн бус салбарын хөгжил, ядуурлыг бууруулах, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлд зарцуулах бодлогыг санаачилж эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх хэрэгтэй байгаа. Ядууралтай хийх тэмцлээ баг, хороо, хэсгийн дарга нартай хамтарч, тооцоо судалгаатай, системтэй эхлүүлэх, 167.000 мянган ядуу өрх дээрээ анхаарал, үйл ажиллагаагаа чиглүүлэн ажил эрхлэх боломжтойг нь ажлын байраар, мэргэжил эзэмшүүлэх шаардлагатайг нь мэргэжилтэй болгох, заримыг нь тодорхой зах зээлийн эрэлттэй уялдуулан богино хугацаанд мэргэшүүлэх, өөрөөр хэлбэл ядуурлын үндсэн шалтгааныг нь өрх бүрээр тодорхойлж, бүртгэлжүүлэн гаргах хэрэгтэй байна. Тэдэнд чиглэсэн төрийн болон төслийн үйлчилгээг нэг урсгалд оруулан зохион байгуулах, өрхийн ядуурлыг арилгах явцад төрөөс зайлшгүй халамж анхаарал хэрэгтэй тэр хэсэгт халамжийг нь шат дамжлагагүй хүргэх ажлыг асуудал хариуцсан газар, агентлагууд шуурхай, чанартай хүргэж үр дүнг танилцуулж байх , удаан хугацаанд ажилгүйдлийн түвшин нь байнга өндөр байгаа нутаг дэвсгэрт төрийн шууд дэмжлэгтэйгээр хөдөлмөрийн оролцоо ихтэй үйлдвэрүүдийг байгуулах зэргээр цаашид нийгмийн халамжийн тогтолцоог шинэчлэхэд санаачилга, томоохон шинэчлэлийн бодлого үгүйлэгдэж байна. Түүнчлэн “Цалинтай ээж”, “Орлоготой оюутан”, “Нэг үндэстэн-Нэг цэрэг” гэх мэт хөтөлбөрийг санаачлан хэрэгжүүлэх чиглэлийг Засгийн газарт өгөхөөр бэлтгэл ажил явагдаж байна. Иргэдийнхээ хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжиж ядуурлаас гарах арга зам дээр бид эргэж буцалтгүй зогссон.Эцэст нь ядуурлаас өрхөө, иргэдээ гаргах, иргэдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, ажилтай, орлоготой болгох энэхүү олон талт үйл ажиллагааг нэг шугаманд оруулж нэгэн удирдлага хяналт дор зангидаж ажиллах мөн үүрэг, хариуцлагаа ч тооцох механизмаа бүрдүүлэх шаардлага харагдаж байгаа юм.
-Та Элчингээс бууж ирээд гурван сар гаруй хугацаа өнгөрч байгаа ч дараагийн ажилдаа ханцуй шамлан орсон байхыг харах сайхан байна. Хоёулаа ярианы сэдвээ түр өөрчилж, таны Индонези улсад Элчин сайдаар ажиллаж байсан тухай ярилцъя. Таныг маш нээлттэй ажилласан, хоёр улсын харилцаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан Элчин сайд гэж үнэлдэг юм билээ?
-Баярлалаа. Хүн гэдэг урмаар тэтгэгддэг гэдгийг л мэдэрч сууна (инээв). Ямартай ч би хичээсэн. Ер нь ч гайгүй ажилласан гэдэгтээ итгэлтэй байгаа. Төсвийн жаахан мөнгөндөө найдаад ажилласан бол Монгол Улсаа таниулах арга хэмжээ зохион байгуулах битгий хэл шинэ газар, шинэ Элчин сайдын яамаа нээх гэж хамаг цагаа зарцуулсаар байгаад өнгөрөх гурван жил шүү дээ. Ер нь ганц Индонези ч биш бусад бүх Элчин сайдын яамдуудад төсөв хөрөнгөний гачигдал адилхан байдаг бололтой юм билээ.
-Тэгээд та юунаас ажлаа эхлүүлэв?
-Одоо эргээд санахад том зорилго мөрөөдөлтэй минь зэрэгцээд багагүй айдас байсан. Юунаас эхлэх, хэрхэн хийх, яаж бусдаас дэмжлэг авах гэх мэт. Тэгж байхдаа нэг зүйл бодсон маань “Гадаад харилцаа бол тус хоёр орны иргэд хоорондын харилцаа”. Тиймээс би ажлаа хүмүүстэй уулзах, асуудлаа зөв танилцуулах, олон дунд орох зэргээс л эхлүүлсэн. Дипломат алба, дипломат харилцаа нь өөрийн хэм хэмжээ, дэг жаягтай ч эцсийн бүлэгт монгол, индонези, англи, америк нь хамаагүй гол нь тухайн улсын иргэд хоорондын л харилцаа, ойлголцол, хамтын ажиллагаа болж таарч байгаа юм. Би хүнтэй харилцахгүйгээр Монгол Улсыг төлөөлж, Монгол Улсын төлөө юу ч хийж чадахгүй. Дипломат харилцаатай улс орны хувьд өндөр түвшний төрийн айлчлал бараг 5-8 жилдээ ганц удаа болдог учраас тийм айлчлал, арга хэмжээг хүлээвэл ажил урагшаа явахгүй нь тодорхой байсан л даа. Цоо шинээр шаваа тавьж эхэлж байгаа Элчин сайдын яамны хувьд бол ийм айлчлал эхлүүлэх, үр дүнг нь харах гэдэг юун гурван жил, арван жил ч хүрэлцэхгүй байх. Индонезид Монгол улс Элчин сайдын яамаа нээлээ гэсэн мэдээллээр олон ч хүн уулзах, танилцах санал тавьсан. Дипломат арга хэмжээнд ч олон оролцлоо. Уулзалт, яриа бүрээсээ харилцан ашигтай хамтран ажиллах хүсэл тэмүүллийг аль аль талд төрүүлэхээр ярилцах зорилго бол надад эхний ээлжинд байсан. Найрамдалт харилцаа тогтоосон өнгөрсөн 60 жилийн хугацаанд анх удаа Элчин сайдын яам байгуулагдаж байгаа нь айлын талд ч их сонирхолтой байсан байх. Ер нь аль аль талаасаа сонирхсон, оч үсэргэсэн уулзалтуудын ард л амжилт ирнэ шүү дээ. Дээр нь, анхны Элчин сайд гэдэг их сайхан нэр хүндтэй байдаг юм байна. Та түүх эхлүүлж байна, Монгол Индонезийн харилцаанд түүхэнд бичигдэх шинэ зам тавьж байна гэж айлын тал хүндэтгэлтэй хандсан нь ойлгомжтой. Анхны завшаан бол Индонезийн Ерөнхийлөгчид Элчин сайдын жуух бичгээ барих тэр үе. Миний хувьд тэр хүнтэй байнга уулзаж чадахгүй нь ойлгомжтой учир уулзалтын таван минутыг хэрхэн үр ашигтай, сэдэл тэмүүлэл төрүүлсэн уулзалт болгох вэ гэдэгт анхаарсан. Ер нь л их юм бодно шүү дээ. Засгийн газар, парламент, бизнес эрхлэгчид гээд уулзаж болох бүх л чиглэлээр уулзалтаа эхлүүлсэн. Тэр хугацаандаа бас Элчин сайдын яамаа тохижуулах ажлаа зэрэгцүүлсэн дээ.
-Та зөвхөн БНИУ-д суух онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд төдийгүй АСЕАН-д суух элчин төлөөлөгч байсан гэж ойлгосон. Энэ чиглэлээр юу хийв?
-Монгол Улсыг тус байгууллагын яриа хэлэлцээний түнш болгох чиглэлээр АСЕАН-ы Нарийн бичгийн дарга нарын газартай нягт холбоотой ажиллаж ирлээ. АСЕАН-ы Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Монгол Улсад анх удаа айлчилж, АСЕМ-ын Дээд түвшний 11 дүгээр уулзалтад оролцсон. Мөн АСЕАН-ы Сангийн удирдлагатай уулзаж, хамтын ажиллагааны боломжуудын талаар санал олон солилцсон. АСЕАН-ы Эдийн засгийн хамтын нийгэмлэг 2015 онд байгуулагдсантай холбогдуулан, Нарийн бичгийн дарга нарын бүтцэд өөрчлөлт орж, Монгол Улсыг хариуцах нэгж 2016 онд тодорсон. АСЕАН-ы Яриа хэлэлцээний түнш болохын тулд АСЕАН-ы гишүүн орнуудтай явуулж буй эдийн засгийн, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын харилцааг ахиулах, монголын талаас АСЕАН-ы бүс нутгийн хүрээнд болж буй арга хэмжээнд оролцоогоо нэмэгдүүлэх шаардлагатайг ч АСЕАН-ы ерөнхий нарийн бичгийн дарга удаа дараа хэлж байсан. Цаашид манай улс ERIA-тай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлснээр Монгол Улс АСЕАН-ы яриа хэлэлцээний түнш болох, Зүүн Азийн дээд хэмжээний уулзалтад оролцоход түлхэц өгнө гэж ойлгож байна.
-Таныг Төв аймгийн Батцэцэг гэхээр улс төрийнхөн ч, төрийн бус байгууллагынхан ч андахгүй. Тухайн үед таныг “Төв аймгаасаа ажилдаа ирж очдог” гэдгээр ярьдаг байсан санагдаж байна?
-Тиймээ. 2004-2008 он хүртэл НХХЯ-нд ажиллаж байхдаа Төрийн ажлаа залгуулах гэж Төв аймгаас явдаг л байсан. Миний бодож явдаг нэгэн зүйл бол бие хүний төлөвшлөөс улс орны хөгжил заяа их шалтгаалдаг. Монголчууд одоо өөрөөсөө гадна бусдад туслах сэтгэл зүйд суралцмаар л байгаа юм. Ажиглаад байхад бусдад урмын үг хайрлах, мэдлэг дамжуулах зэрэгт их харам хандаад байх шиг санагддаг. Улс төрд би 27 жил бусдыг бас эмэгтэйчүүд, залуусаа сургах, бэлтгэх ажлыг хийж ирсэн. Одоо ч үргэлжилж байна. Тухайн цаг хугацаанд, ногдсон үүргээ нэр төртэй биелүүлэхсэн гэдэг миний бодол хэзээ ч өөрчлөгдөхгүй. Төр надад ямар ажил хийхийг даалгана, би түүнийг сайн л хийхийг хичээдэг. Бид цөөхүүлээ ажилласан ч маш сайн баг хамт олон болж ажилласны үр дүнд Индонези улс бидний тухай, Монгол орны тухай сэтгэл өндөр бодолтой үлдсэн байх гэж боддог. Дэлхийд хүн амын тоогоороо дөрөвт, эдийн засгийн өсөлтөөрөө эхний 20 яваа Индонези улсад ажилласан цаг үеэ би ямагт сайн сайхнаар бодож явах болно. Тэнд олон сайхан нөхөд минь байгаа.