УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооноос ажлын хэсэг гарч Монгол банкийг шалгаад уртаас урт дүгнэлт зохиож сенсаацлав. Залхмаар нуршуу дүгнэлтийнх нь гол бай Н.Золжаргал ба АН байгаа нь эх орондоо хайртайдаа, эдийн засагтаа туйлаас санаа зовсондоо хэрэг болгож шалгаагүйг нь харчих хөнгөхөн нотолгоо. Золоогийн АНУ, Монголын хаана амьдрах нь хувь хүний эрх, ажлын хэсэгт ямар “но”-той нөхөд багтсан нь дэндүү жижиг асуудал учраас уйтгартай урт дүгнэлтээс нь гол гурван санааг сугалж аваад эрүүл саруулаар харах гээд үзье.
Дүгнэлтэд тэнэг, гэнэн гэдэг үг багадахаар нэг утга бий. Монгол банкийг шалгасан болон энэ ажлыг нь хөгжөөн дэмжсэн гишүүд хөмсгөө зангидаж ирээд “Төв банкийг алдагдалд оруулсан байна” гэж мэдэгдээд жигтэйхэн. Эхлээд төв банк гэж ямар байгууллага вэ гэдэг асуултад хариу хайя. Мэдээж аж ахуйн нэгж, ашгийн төлөө байгууллага биш төрийн мөнгөний бодлогыг тодорхойлогч, УИХ-ын өгсөн даалгавар тогтоол шийдвэрийг биелүүлж, хэрэгжүүлж ажиллах үүрэгтэй л газар. Төв банкны үүргийг том зургаар харвал эдийн засаг, санхүүгийн салбарын тогтвортой байдлыг хамгаалах. Энэ үүргээ биелүүлэхийн тулд бодлоготой ажиллана, бодлогоо хэрэгжүүлэхдээ тодорхой арга механизм хэрэглэж таарна. Товчхондоо төв банк бодлого хэрэгжүүлэхдээ зардал гаргадаг. Н.Золжаргалаас өмнөх төв банкууд ч алдагдалтай ажиллаж ирсэн нь цаанаа ийм учиртай. Т.Аюурсайхан тэргүүтнүүдийн яриад байгаа шиг төв банк алдагдалтай ажиллах ёсгүй мэтийн яриа өрнөөд эхэлбэл бодлого хэрэгжиж чадах уу, үгүй юу гэдэг асуулт руу орж таарна.
Монголбанкны бодлого хэрэгжүүлэхдээ гаргадаг зардал нь төв банкны тэнцэл дээр бодит бус алдагдал гэж бичигддэг. Онцолж хэлэхэд алдагдал нь эдийн засаг, нийгэмд өгөөж болж очдог том давуу талтай. Төв банк ашигтай ажиллаад байвал эдийн засагт бий болох эерэг өөрчлөлтөөс татгалзаж байна гэсэн үг. Нэг жижигхэн жишээ шигтгэе. Төв банкны алдагдлыг бууруулах хамгийн амархан арга нь төгрөгийн ханшийг суллах. Үндэсний мөнгөн тэмдэгтээ хүчгүйдүүлж, иргэдийнхээ халаасан дахь хэдэн бор төгрөгийн үнэ цэнийг унагах хэрээр төв банкны алдагдал багасаад байдаг гээд төсөөл дөө. Энэ төсөөллийг ухаад бодоход л эдийн засгийн байнгын хорооныхны сүржин гэгч нь онцлоод буй “Төв банкны алдагдал” гэдэг үг энгийн иргэдэд хэрэггүй эд болох нь төвөггүй анзаарагдана.
Төв банк ашиг хардаг арилжааны банк биш учраас бодлогоо зөв хэрэгжүүлсэн үү, хэрэгжүүлсэн бодлого нь үр дүнд хүрсэн үү гэдэг асуултын хариу л онцгойлж харах учиртай өнцөг. Түүнээс биш бодлого хэрэгжүүлдэг байгууллагын баланс хэтээсээ сонин биш гэдгийг бид байтугай дэлхий хүлээн зөвшөөрчихсөн. Жишээ нь Чехийн төв банкны баланс маш олон жил алдагдалтай явсаар өнөөг хүрсэн ч, алдагдлыг нь хэн ч тоодоггүй. Эдийн засагтаа мэдрэгдэхээр реформууд хийсэн учраас иргэд нь, шийдвэр гаргагчид нь төв банкаа хүндэтгэж хардаг. Тэгэхээр төв банк их хэмжээний алдагдалтай ажилласан гэвэл их л өгөөжтэй ажиллаж, өчнөөн бодлого хэрэгжүүлсэн гэсэн үг. Н.Золжаргалын удирдсан төв банк өнгөрсөн жилүүдийн хямралын хүчийг сааруулж, эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөг зөөлрүүлэхэд анхаарсан бодлогуудыг идэвхтэй хэрэгжүүлсэн учраас зардал гаргасан хэрэг. Давтан хэлэхэд түүнийг нь тэнцэл дээр бодит бус буюу unreal loss гэж тодотгодог. Төв банкийг ашигтай ажиллах ёстой гэж үзэж буй бол бодлогоо хараат бусаар хэрэгжүүлэх шаардлагагүй гэж байгаатай ялгаагүй эд. Төв банк ашгаа бодоод эхэлбэл эдийн засагт мөнгө ихдэхэд үнэт цаас гаргаж чадахгүй, эсрэгээрээ мөнгө дутагдахад банкууддаа зээл өгч хүчрэхээ байна. Үнэт цаас, валютын интервенц, своп хэлцэл гэх мэт мөнгөний бодлогын хэрэгслүүдийг зөв ашиглавал эдийн засагт хэргээ өгдөг. Монгол банкны ашигладаг энэ арга хэрэгслүүдийг зогсоож, төв банкаа хүчгүйдүүлэх гээд байна уу даа гэсэн хар төрөхөөр ажлыг УИХ-аас санаачлан явуулж эхэлсэн нь харамсаар хэрэг. Монгол банкийг юу ч хийж чаддаггүй, хөлдүү, мэдрэмжгүй, эрдэм шинжилгээний хурлаас илүү гарахгүй, их удаж эссэ бичлэгийн уралдаан зарладаг институц болгох сонирхол хэнд байна вэ? Ингэлээ гээд хэнд хожоотой гэж.
Бидний жишээ татах дуртай биднээс олон хямралыг давж, хал үзэж халуун чулуу долоосон Япон, Америк, Англи, Европын төв банкууд нэг л зүйлийг ойлгосон байдаг юм. Гадаад орчин муудаж эдийн засагт сөрөг нөлөө илрээд эхэлбэл Засгийн газар төв банк хоёр гэрлэх ёстой, тэгж байж хэцүү үеийг давдаг, давахдаа шокийг зөөлрүүлэх ёстой гэдгийг олоод харчихсан учраас тэд хөгжилтэй улсуудыг тэргүүлдэг.
Хуульд Төв банкны алдагдлын тухай ганцхан өгүүлбэр байдаг. Тодруулж хэлбэл “Төв банкны тэнцлийн алдагдлыг Засгийн газрын үнэт цаас гаргах замаар нөхөх асуудлыг УИХ-д тавьж шийдвэрлүүлнэ” гэсэн өгүүлбэр. Хуулиар алдагдлыг нь зөвшөөрчихсөн, нөхөх арга замыг нь заачихсан, шаардлагагүй бол нөхөхгүй байж болно гэдэгт толгой дохичихсон гэсэн үг. Үндэсний мөнгөн тэмдэгтээ гүйлгээнд оруулах онцгой эрх бүхий Төв банк учраас, эдийн засаг, санхүүгийн тогтвортой байдлыг цээжээрээ хамгаалдаг ганц хамгаалагч болохоор тэр. Ийм байгууллагад алдагдал бол хэдэн зуу дахь асуудал. Төв банкинд инфляци, иргэдийн амьжиргаа, ажил эрхлэлт, эдийн засгийн тэнцвэртэй өсөлт, макро баланс, санхүүгийн тогтвортой байдал, санхүүгийн салбарын эрсдэл даах чадвар, дархлаа л амин чухал асуудал. Эд бүгд дээр нэмэх нь дундаж давхарга. Улс орнуудын төв банкууд хөгжлийг чирч явдаг дундаж давхаргынханд онцгойлон анхаардаг. Хүчтэй дундаж давхаргатай улс өндөр хөгжилтэй яваагийн жишээг Австралиас эхлээд дурдаж болно. Н.Золжаргалын удирдсан Монгол банкны тухайд дундаж давхаргаа онилсон анхны төв банк. Ипотекийн зээлд олноор нь хамруулсан нь цаанаа ийм учиртай. Огцом ирсэн шокийг зөөлрүүлж, иргэддээ, эдийн засагтаа дасан зохицох хугацааг өгсөн нь Золоогийн нэг давуу тал. Тэгж чадаагүй төв банк байсан уу гэвэл байсан. 2008, 2009 оны хямралаар бултаараа нам суусан жишээ бий. Зөөлрүүлээгүй бол тэр үеийнхээс дөрөв дахин том хямрал болох байсан гэх таамаг тооцоо дуулддаг. МАН-ын гишүүдийн шүүмжлээд байгаагаар бол Монголын эдийн засгийг 2013 онд хасах болгох ёстой байж л дээ. Саяын шалгалт хийсэн нөхөд “Золоо чи хямралыг 2013 он, 2014 онд болох байсныг яагаад хойшлуулав” гэсэнтэй ялгаагүй зүйл яриад суугаа нь хачирхалтай хэрэг шүү.
Эдийн засгийн байнгын хорооны дүгнэлтээс сугалсан хоёр дахь шалтгаан мөн л хэтэрхий гэмээр гэнэн. Монгол банк асар их мөнгө нийлүүлж эдийн засгийг алаад хаячихлаа гэхээр хэнд ч сүртэй сонсогдоно л доо. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр гэж хэрэгжүүлээд баахан нөхөд мөнгө идээд уучихаж гэхээр хэнд ч аятай дуулдахгүй. Үнэн хэрэгтээ үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрт зарсан мөнгөний 98 хувь нь эргэж төлөгдсөн. Одоо 24 тэрбум төгрөг үлдсэн, ирэх оны нэгдүгээр сар гэхэд төлөгдөөд дуусна. Хөтөлбөрийн хүрээнд зээл гарсан, зээлийн цаана барьцаа хөрөнгө байсан, бизнесийн идэвхжил явагдсан. Ашигт ажиллагаа, ажил эрхлэлт тодорхой төвшинд байсан. Эдийн засгийн өсөлттэй уяад харчихад л болох эд шүү дээ. Мөнгө нийлүүлж байх үед эдийн засгийн өсөлт 12 байснаа 11.6, 8 болоод саарсныг статистикаас харж болно. Хөтөлбөрийн хүрээнд авсан зээл төлөгдөөд эхлэхээр эдийн засгаас мөнгө татагдаж таарна. Эдийн засгийн өсөлт 2.3, сүүлдээ 1 хувь болсон нь ийм учиртай. Өөрөөр хэлбэл сүүлийн хоёр жилд Монгол банк мөнгөний нийлүүлэлт хийж, элдэв хөтөлбөр хэрэгжүүлээгүй. УИХ-аас “Одоо боль, засаг руу нь өг, зээлээ төлүүлээд дуусга, үе шаттайгаар наад хөтөлбөрөөсөө гар” гэсэн учраас эдийн засгийн өсөлт нэг хувь болсон юм.
Дэлхийн аль ч оронд парламентын гишүүд нь манайх шиг мөнгөний бодлогын үнэн зөвийг шүүдэггүй. Мөнгөний бодлого халдашгүй, хараат бус байх агуулгатай. Манай хуульд ч үүнийг нь цагаан дээр хараар тов тодорхой заагаад өгчихсөн. Монгол банк улирал бүр УИХ-д тайлан тавина, УИХ тайланг нь зөвхөн сонсч, танилцана гэсэн агуулгатай үг өгүүлбэр л хуульд дурайж байгаа. Тэгэхээр төв банкны мөнгөний бодлого, үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцох эрх УИХ-д хуулиараа байхгүй гэсэн үг. Сүүлийн өдрүүдэд өрнөж буй үйл явдлыг анзаарах нь ээ УИХ төв банкны үйл ажиллагаанд оролцохын дээдээр оролцож шүүгчийн үүрэг гүйцэтгээд эхэллээ. Бүр эдийн засгийн аюулгүй байдалд харшлахаар үг өгүүлбэрийг дурын нэг гишүүн сенсаацилж, постолж байна.
Дүгнэлтэд Нийгмийн хөгжлийн сан гэж байгуулж ажилтнууддаа орон сууцны зээл өгсөн нь алдагдал болоод байна гэсэн утгатай хэсэг бий. Өмнөх ерөнхийлөгч нарын үед хэдэн хүнээс цөөхнийг нь сонгож үнэгүй орон сууц өгдөг байсныг нь Золоо арай хүртээмжтэй хэлбэр рүү оруулж зээл болгочихож. Өмнөхөөс илүү олон хүн зүв зүгээр биш, зээлээр орон сууцтай болсныг МАН-ын гишүүд шүүмжлээд жигтэйхэн байна. Бүр “Золоогийн үед байр авсан хүмүүсийн хөрөнгийг хураа” гэх маягийн коммунист сүржигнэл ч өрнөөд авч. Энэ сүржигнэл ажил болбол Д.Моломжамц ерөнхийлөгчийн үеэс байртай болсон бүгд өмчөө хураалгах нь л дээ. Сан байгуулж ажилчдаа зээлээр орон сууцанд оруулсан нь мөн л хуулийн дагуу өрнөсөн процесс юм билээ. Байсхийгээд поп мэдэгдэл хийдэг Т.Аюурсайхан гишүүн Монгол банк зах зээлд нийлүүлсэн мөнгөө болон алдагдлаа төл гэсэн үг унагана лээ. Гишүүний хэлсэн үг ажил болбол АН-ын засагласан гурван жилийн хугацаанд орон сууцны зээл авсан 60 мянган иргэн авсан зээлээ даруй төлөх хэрэг гарах нь. Ипотекийн зээл 900 тэрбум байсан нь АН-ыг засаглах, Золоог Монгол банкийг удирдах үед дөрвөн их наяд төгрөгт хүрсэн юм.
Энэ мэт цаад учир шалтгаан, уг үндсийг ухахгүйгээр элдэв хатуу үгтэй дүгнэлт гаргах нь “Дондог сонсголын аппарат зүүсэн учраас тэнэг харагдаж байна” гэдэгтэй агаар нэг сонсогдож байна. Сонсголгүй учраас аппарат зүүжээ гэж ярихыг хүсэхгүй байгаагийн цаад шалтгаан нь юу юм бол?
Дэмжлэг муутай ч бүх бололцоогоо ашиглаж, эдийн засгийг өдий дайны торгоож өнөөдрийг хүргэснийх нь төлөө Золоог магтахаа байг гэхэд яг одоо ажиллаж буй Монгол банк юу хийж байгааг хэлчих гишүүн МАН-д алга. Эхний жишээ гэхэд л ипотекийн зээлийн журамд өөрчлөлт оруулж орон сууцны найман хувийн зээлийг зогсоосон гэм төв банкных. Төв банк арилжааны банкуудад “Өөрийн эх үүсвэрээрээ зээлээ өгчих, дараа нь биднээс тэр мөнгөө аваарай” гэчихсэн учраас найман хувийн зээл ховрын бараа болчихоод байгаа. Иргэдээс 16 хувийн хүү амлаж татаж авсан хадгаламжаа найман хувийн зээл болгож гаргах гэнэн тэнэг банкир гэж хаана байхав. Бүх свопыг зогсоосон газар нь мөн л төв банк. Свопыг зогсоочихоор арилжааны банкаар орж ирдэг валют алга болдог. Бас нэг ноцтой, хэлэхгүй орхиж боломгүй хандлага байна аа. Гишүүд нь төв банкаа хянан шалгаж, мөрдөн байцаах маягийн яриа хөөрөө өрнүүлээд эхэлнэ гэдэг гадаадын хөрөнгө оруулагч, гадаад зах зээлд маш том сөрөг дохио. “Хөрөнгө оруулах гэж байгаа улсын маань парламентын гишүүд төв банкаа ингэж байна, хараат бус юм гэж алга, энэ орны бүх зүйл улстөр юм байна” гээд харчихвал хэн ч бидэнд итгэж мөнгөө бариад ирэхгүй.