“Каплаг явуулаагүй бол Монгол Улс нэлээд том юманд орох байсан гэж би боддог юм “ гэж Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга Ж.Бямбадорж хэллээ. ХЭҮК, Нээлттэй нийгэм форумтай хамтран зохион байгуулдаг “Хүний эрхийн цуврал лекц”-ийн үеэр тэрбээр ийнхүү ярьсан юм. “Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийг Каплаг өршөөлөө гээд шүүмжлээд байдаг. Манай ХЭҮК-т гадаад, дотоодын эрх нь зөрчигдсөн хүмүүсийн мэдээлэл хамгийн түрүүнд ирдэг. Каплаг барьж аваад эхлээд 200 сая ам.долларын нөхөн татвар төлөх ёстой гэсэн. Сүүлдээ буураад 80 болоод, эцэст нь 35 тэрбум төгрөг болж хувирахаар гадныхан гайхаж байгаа юм. Айлгадаг, сүрдүүлдэг юм байна. Ер нь тогтвортой биш юм байна гэсэн бодол төрөөд, итгэхгүй байдал үүссэн юм” гэлээ.
МУИС-ийн дугуй танхимд лекц уншихаар энэ удаа УИХ-ын гишүүн, УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооны дарга Д.Цогтбаатар уригджээ. “Хүний эрхийг хангах парламентын чиг үүрэг” сэдвээр түүнийг лекц уншсаны дараа хүмүүс асуулт тавьж, мань хоёр хариулахдаа маш хүний эрхийн мэдрэмжтэй яриа өрнүүлсэн хэрэг.
“УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооны дарга болоод хүний эрхийн асуудлаар хүмүүстэй хэлэлцүүлэг хийж, ярья гэж бодсон юм. Хүний эрх гэдэг маш эмзэг ойлголт” гэж Д.Цогтбаатар яриагаа эхлэв. Түүний лекцийг үргэлжлүүлэн хүргэе. “Эмзэг гэдэг нь санаанд оромгүй өнцгөөс хүний эрх зөрчигдөж байдагтай холбоотой. Олон хүнтэй ярьж байж, ямар зөрчлүүд гарч байгааг зарим уулзалтаас олж анзаардаг. Нэг сонирхолтой зүйл нь бидний нээгээгүй байгаа зөрчлүүд одоо ч амьдралд тохиолдож л байгаа. Нийгэм хөгжиж, шинэ технологиуд гарч ирэхэд бидний бодоогүй үйлчлэлүүд чиглээд ирдэг. Эсвэл миний эрхийг зөрчиж байна гэдгийг ухамсарлаагүй байхад зөрчил явж байдаг. Хөгжлийнхөө явцад хүний эрхийн систем дотор цаашдаа ч хүний эрхийн шинэ ойлголт, ухагдахуунууд гарч ирнэ. “Авилга ба хүний эрх” сэдвээр бид хэлэлцүүлэг хийсэн л дээ. Хоёр сургууль барих мөнгөөр нэг сургууль барьсан бол цаана нь олон хүүхэд хичээлдээ очих, боловсрол авах боломжийг хааж байгаа гэсэн үг. Энэ хэлэлцүүлгийн үеэр барууны нэг судлаач “Авилгагүй орчинд амьдрах эрх”-ийн тухай хэлсэн. Хүний эрхийн нэг шинэ төрөл ингэж гарч ирж байгаа юм. Хүний эрх зөрчигдсөн л бол зөрчсөн этгээдийг хаана ч шүүх боломжтой. Африкт миний эрхийг зөрчсөн байхад би Бельгид очоод, гомдол гаргаж болно.
Төр улс бий болоход хүний эрх гэдэг ойлголт гарч ирсэн. Хүний эрх гэдэг байгалиас заяасан боломж бөгөөд түүнийгээ жам ёсны дагуу эдлэх эрх чөлөө, салшгүй эрх юм. Хүний эрхийг янз бүрээр тодорхойлдог. Хууль бол хүний зохиосон юм биш, байгалиас заяасан дүрэм, журмыг хүмүүс кодлоод, илүү боловсронгуй болгож, хуульчилсан гэсэн үзэл санаа бий. Гэтэл үүний бас нэг илрэл бидэнд байгалиас заяасан, хүний салшгүй эрх. Салшгүй гэж ярьж байгаа ч үнэн хэрэгтээ энэ ертөнцөд эрхээ хангуулж амьдарсан хүн маш цөөхөн. Төр өөрийн харьяатуудын аюулгүй байдал, амьдрах орчинг хамгаалах гэж үүссэн хэрнээ хамгийн гол тэмцэл иргэн төр, хоёрын хооронд өрнөж ирсэн.
Иргэнд эрх чөлөөг нь өгч байгаа бол түүнийг хамгаалах үүргийг нь төрд өгөх тэмцэл өнөөдөр ч үргэлжилж байна.
Би Монголын хамгийн анхны Хүний эрхийн илтгэлийг Женевт хэлэлцүүлсэн юм. Манай илтгэлийг сонссон улс орнууд Монгол Улсыг үнэлж хүндэлдэг. Маш эерэг дүн тавьдаг. Цаазын ялгүй болоход бүх орнууд Монголыг дэмжиж байсан. Гэхдээ бидний анзаараагүй маш олон жижиг зүйл ижил хүйстнүүд, шүүн таслах үйл явцад гарч байгаа бидэнд ажиглагдахгүй өдөр болгон мэдрэгддэггүй маш олон зөрчлийг гадныхан, төрийн бус байгууллагуудын мэдээллээр олоод, бидэнд сануулдаг.
Төрийн үүрэг хүний эрхийг хүндэтгэх, хангах, хамгаалах гурван гол чиглэлтэй. Хүндэтгэх гэдэг дээр хэдэн зүйл хэлмээр байна. Парламент хүний эрхийг хамгаалахад ямар үүрэгтэй оролцох вэ?
Төрийн албан хаагч нэгдүгээрт хүний эрхийн үүднээс боддог байх ёстой. Тэр сэтгэхүйг бүх түвшиндээ суулгаж өгөх учиртай. Үүнд боловсролын тогтолцоо маш чухал. Сүүлийн хориод жилд бидний олж авсан хамгийн гол баялаг хүний эрхийг дээдэлдэг төрийн тогтолцоо. Энэ бол ямар ч уул уурхай, банк санхүүгээс илүү үнэтэй бодит баялаг. Хүний эрхийг хамгаална, хүн төвтэй нийгэм байгуулна гэж байгаа бол ардчилсан тогтолцоо бас нэг үнэт зүйл нь. Хүний эрхийг хамгийн найдвартай хамгаалах төрийн тогтолцоо нь энэ. Ардчилсан тогтолцоо гоё учраас бид сонгоогүй. Моодны гээд бид сонирхоод байгаа юм биш. Ардчилсан тогтолцооны цорын ганц зорилго хүн л байдаг. Ямар сайндаа Францис Фукуяма “Ардчилсан тогтолцоо бий болгоно гэдэг бол хүн төрлөхтний төрт ёсны түүх дуусчихсан юм биш шүү. Хамгийн сүүлийн байж болох хувилбараа бид гаргаад олоод бий болгочихлоо” гэж яриад байгаа юм.
МАНАЙ ТӨР ЯМАР НЭГ АРГА ХЭМЖЭЭ АВАХГҮЙ БАЙСАН Ч ТАНЫ ЭРХ ОЛОН УЛСАД ХАМГААЛАГДСАН ГЭДГИЙГ САНААРАЙ
Би АСЕМ-ын хурлын үеэр Мянмарийн Гадаад хэргийн сайдын дэргэд сууж таарсан юм. Олон улсын хурлаар тухайн улсын тогтолцооны тухай ярихгүй шүү дээ. Үүнийг дотоод асуудал гэж үздэг. Харин хүний эрх дотоод асуудал биш. Харьяалал хамаарахгүйгээр хаана ч хүлээж авдаг цорын ганц эрх зүйн ухагдахуун бол хүний эрхийн асуудал. Хүний эрх эдийн засгийн хөгжлийг хамгийн их дэмждэг юм билээ. Хүний эрхийг дээдэлнэ, хувь хүнд эрх, эрх чөлөөг нь өгнө гэдэг цаанаа таныг төр оролдохгүй байх тогтолцоог бий болгоно гэсэн үг. Гэхдээ өөрийгөө тэжээх үүрэг танд өөрт чинь ирнэ. Тэр утгаараа ардчилсан нийгэм хамгийн хайр найргүй.
Хоёр сая иргэн өөрөө өөрийнхөө төлөө надад хэн ч туслахгүй гэж бодоод ажиллаад эхлэхээр шинэлэг сэтгэлгээ, бүтээлч чанар нь хөгжиж эхэлдэг. Хүний эрх манай нийгмийн хамгийн гол үнэт зүйл. Зөвхөн хүний амь чухал байгаад зогсохгүй, хөгжье гэж бодож байгаа бол хүмүүстээ хөгжих боломж, эрх чөлөөг нь тавьж өг. Хүний эрхийн механизм тэгвэл ямар бүтцүүдээс бүрдэж байгаа вэ?
Энэ бүтцийг бодлогын хувьд, хууль тогтоох замаар ч бий болгож байгаа хамгийн анхан шатны байгууллага аливаа улсын парламент байдаг. Хүний эрхийн тогтолцоо олон улс, бүс нутаг, үндэсний гэсэн гурван хэсгээс бүрддэг. Олон улсад бол харьяалал хамаарахгүй цорын ганц бүтэц. ХЭҮК хэнээс ч хамааралгүйгээр өөрсдөө дүгнэлтээ хийж, тайлангаа гаргаад, УИХ-д танилцуулдаг. Энд нэг асуудал бий. Монголд бүх шатаар дамжаад өнгөрсний дараа хүний эрхийн асуудлаар Олон улсын хүний эрхийн хороонд гомдол гаргаж болдог. Тэд яг шүүх шиг асуудлыг нь шинжилж судлаад, дүгнэлт шийдвэр гаргадаг. Өөр ямар ч асуудлаар ийм шүүх байдаггүй. Өөрөөр хэлбэл дотооддоо бүх үе шатыг дууссан бол гадаадад өөрийн төрийн эсрэг гомдол гаргах боломжтой. Эхлээд үе шатаа Монголд дуусгах ёстой гэдэг нь НҮБ-ын үндсэн дүрмийн хоёрын долоод улсуудын тусгаар тогтнол, өөрөө хууль тогтоож, хэрэгжүүлэх онцгой бүрэн эрхийг нь өгсөн. Тэр үүднээс бүх шат нь дуусаад, өөр гомдол гаргах боломж байхгүй болсон тохиолдолд Олон улсын хүний эрхийн хороонд хэргийг нь хүлээж авч хэлэлцдэг юм. Мэдээж НҮБ-ын дүрмээс авахуулаад маш олон гэрээ конвенци фактууд хүний эрхийг хамгаалахад чиглэгдсэн. Өөрөөр хэлбэл манай төр ямар нэг арга хэмжээ аваагүй байсан ч таны эрх олон улсад хамгаалагдсан гэдгийг санаж яваарай.
УИХ улс орондоо хүний эрхийн тогтолцоогоо бий болгоод явна. Шүүх эрх мэдэл, хуулийн хэрэгжилтэд өдөр болгон хяналт тавих гол хүмүүс нь иргэний нийгмийн байгууллагынхан. Олон тохиолдолд иргэний нийгмийн байгууллагууд хараа хяналтгүй, дураараа, байнга проблем үүсгэж байдаг байгууллага гэж харагддаг. Үнэн хэрэгтээ энэ нийгмийн хууль хэрэгжилтэнд хамгийн бодитой хяналт тавьдаг байгууллага иргэний нийгмийнхэн.
Манай дэд хороонд маш олон гомдол ирдэг. Ихэнх гомдол “Шүүх, цагдаа дээр манай асуудлыг хэлэлцэхгүй байна. Буруу шийдвэр гаргаад байна” гэдэг. УИХ бол систем, бодлого, тогтолцоог бий болгож, систем ажиллаж байна уу гэдэгт хяналт тавихаас биш шүүхийн хараат бус байдалд халдах эрхгүй гэдгийг иргэндээ тайлбарлахад амаргүй.
Шүүхийн хараат бус байдал хүний эрхийг хамгаалах хамгийн чухал институтиц. Хэрэв би шүүхийн процесст хөндлөнгөөс оролцвол улстөржсөн шийдвэр гаргах эрсдэлтэй. Хүний эрхийн дэд хороонд хэн нэг улстөрч сууж байгаа шүү дээ.
Цагдаа, шүүх, прокурортой холбоотой гомдол бидэнд их ирдэг. Төрийн байгууллагуудын хүнд сурталтай холбоотой гомдол бараг ирдэггүй. Түүнийг юутай холбож ойлгож байна гэхээр цагдаа, прокурор байнгын хяналтанд, маргаан дунд байдаг. Тэгтэл захиргааны байгууллагын талаар гомдол гарахгүй байна гэдэг хүмүүс тэр эрхээ мэдэж байна уу. Эрх нь зөрчигдөж байгаагаа олж харж байна уу гэдэг асуулт төрүүлдэг. Хүн эрхээ мэдэж байж хамгаална. Иргэдээ хүний эрхийн ойлголт, ухагдахуунаар цэнэглэх ёстой.
Хүний эрхийн асуудал өргөн хүрээтэй. Пүүс, компанид ажиллаж байгаа ч хөдөлмөрлөх эрх, эдийн засгийн эрх, нийгмийн эрх заяагдмал. Хэн ч танаас авч чадахгүй. Үүнийгээ та хамгаалж явах ёстой гэдэг ухагдахууныг хүний толгойд суулгах ёстой. Боловсролын системээр дамжуулж хийх ёстой ажил. Хүний эрхэнд суурилсан хандлагыг бий болгох ёстой. Хүн төвтэй бодлогын тухай ярьдаг. Би Барилга хот байгуулалтын яаманд очоод, Хүн төвтэй барилгын бодлого явуулна гэж ярьж байсан. Хүний эрхийг дээдлэх ёстой. Ямар ч хуулинд хүний эрхийн шалгуурыг тавьж өгөх учиртай. Хүн төвтэй тогтолцоо бий болгож бүх юман дээр энэ шалгуурыг тавьдаг байх учиртай. Ямар ч тушаал шийдвэр гаргахдаа хүний эрхийг зөрчиж байгаа юм биш биз дээ гэж бодож сурах ёстой.
ХУВИЙН КОМПАНИЙН ЭЗЭН Ч “БИ ЭЗЭН НЬ ЮМ ЧИНЬ ЯАСАН Ч ЯАДАГ ЮМ БЭ” ГЭЖ ХАНДАЖ БОЛОХГҮЙ
Хувийн компанийнхан ч “Би эзэн нь юм чинь яасан ч яадаг юм” гэж хандаж болохгүй. Миний удирдаж байгаа байгууллага ашигтай ажиллахад энэ хүмүүс хувь нэмрээ оруулж байгаа. Энэ хүмүүс надад ашиг хийж өгч байгаа. Хүмүүсээ бэлтгэж, цэнэглэж, орлогыг нь боломжийн хэмжээнд байлгах ёстой гэдэг ойлголт бизнес эрхлэгчийн толгойд ч суусан байх учиртай.
Хүн төвтэй бодлого гэдэг дээр нэг жишээ хэлье. Би Гадаад яаманд байхдаа хамгийн түрүүнд төсөвт суулгаж байгаад, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнийг чөлөөтэй нэвтрэх боломжийг хангах налуу зам тавиулсан. Энэ бол сэтгэлийн асуудал. Олон улсын харилцааг тэргэнцэртэй хүн ч судлаж чадна шүү дээ. Хүний эрхийг хангах нь эдийн засгийн ашигтай байдаг. Хэрэв тийм биш бол нийгэм маш их алдагдалтай байдаг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн нийгмийн асуудлыг шийдээгүй бол төр тэжээх үүрэгтэй. Гэтэл тэр хүмүүсээс хэчнээн нь өөрийгөө тэжээгээд явах боломжтой байна. Тэр хүмүүст боломж олгоход нийгмийн халамжийн зардал эрс буурдаг. Хүний эрхэд хөрөнгө оруулна гэдэг хамгийн ашигтай хөрөнгө оруулалт юм байна шүү гэдэг өнцгөөс харах нь тустай юм билээ гэв. Үүний дараа танхимд суусан хүмүүст асуулт тавих боломж гарлаа.
-Шинээр сонгогдсон зарим гишүүдийн хувьд хүний эрхийн мэдрэмж хангалттай биш байна. Саяхан Зөрчлийн хуулиар гүтгэх заалтын торгуулийн хэмжээг нэмэхдээ өөрсдийнхөө нэр төрд санаа тавьсан байдал илүү анзаарагдсан. Гүтгэх гэдгээр далимдуулж, улстөрчид өөрсдийгөө хаацайлах, хууль бус үйлдлүүд дарагдаад өнгөрөх нөхцөл бүрдэж болно. Шинэ гишүүдийн хүний эрхийн мэдрэмжийг дээшлүүлэх сургалт хийх боломжтой юу?
ХОХИРЛЫГ ТООЦОЖ ГАРГАХ БОЛОМЖТОЙ УЧРААС ЗӨРЧЛИЙН ХУУЛИНД ТОО ЗААХ ХЭРЭГГҮЙ БАЙСАН
Д.Цогтбаатар:- Гишүүд өөрсдийн эрх ашиг гэхээсээ нийгмийн сайн сайхны төлөө ярьдаг гэж боддог. Энэ нийгэмд гүтгэлэг байгаа юу гэвэл бий. Гүтгэлэг хууль бус зүйл. Нөгөө талаасаа хэвлэл мэдээлэл гэдэг хүний эрхийг хамгаалдаг гол институци. Тэд юунаас ч айж эмээхгүйгээр мэдээлэл бэлтгэх, бичих боломжтой байж олон нийтээс нуух гэж байсан мэдээлэл ил гарна. Тэгэхээр эрх чөлөөний баталгаа чухал. Энэ бол УИХ, сэтгүүлчдийн асуудал биш. Далд асуудал нь юунд байсан гэхээр шүүхэд итгэхгүй байна л гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл гүтгэвэл Зөрчлийн хуультай хуульгүй хариуцлага хүлээж байгаа шүү дээ. Харин торгуулийг өндөрсгөх шинэ заалт нэмчихвэл эрх мэдэлтнүүд шүүхээр дамжуулаад бүгдийг нь шийтгэх юм байна. Цаад санаа нь шүүхэд итгэхгүй байгаа нь илэрсэн. Тийм учраас сэтгүүлчид том эсэргүүцэл үзүүлсэн. Асуудал нь юундаа байна гэхээр том тоо тавьсан. Угаасаа өнөөдрийн хуульд ч хохирлоо нэхэмжлэх нь нээлттэй байгаа. Тухайн хүний хохирол Зөрчлийн хуульд заасан шиг байна гэж ер нь хэн хэлж байгаа юм. Түүнээс их байвал яах вэ. Хуулиар нэг тоо тавиад өгсөн болохоор илүү их хохирсон ч тэр хэмжээгээр нь л торгох нь байна шүү дээ. Угаасаа тоо тавих хэрэггүй байсан. Хүн өөрийнхөө хохирлыг тооцоолоод, үндэслэлээ гаргаж, нэхэмжлэх боломжтой. Элтон Жоныг Америкийн нэг сэтгүүл гүтгэсэн юм билээ. Элтон Жон шүүхдээд “Би бол дуучин хүн. Миний бүтээгдэхүүн миний нэр төрөөр л дамжиж зарагддаг. Надад байгаа үндсэн баялаг нэр төр. Нэр төргүй болчихоор миний орлого ингэж буурсан гээд мөнгө нэхэмжилсэн. Хохирлын хэмжээг тооцож гаргаж болдог байхад тоо тавьж оруулаад, аль алиндаа хүнд асуудал үүсгэсэн гэв.
-Сонгууль дөхөж байна. УИХ-ын сонгуулийн өмнөхөн улстөрчид хэрэгт сэжиглэгдэх нь ихэссэн. Гэтэл сонгуулийн дараа замхардаг. Үнэхээр тухайн улстөрчийн эрхийг зөрчиж, сонгуулийн шоу хийсэн бол эрхээ хамгаалуулахаар та бүхэнд хандаж байсан удаа бий юу?
Д.Цогтбаатар:-Сонгууль дөхөхөөр янз бүрийн захиалгатай юу ч явж байж магадгүй. Тийм учраас хууль шүүхийн ажилд улстөрийнхнийг оролцох боломжийг хаах учиртай. Улс төрчид ханддаг уу гэж байна. Сонин асуулт байна. Хүний эрхийн дэд хороонд улстөрч бараг хандаж байгаагүй. Нэг л хүн хандсан. Асуудлыг нь судалж, хариуг нь өгсөн.
Ж.Бямбадорж: Сонгууль өнгөрдөг чимээгүй болчихдог. Энэ үнэн ш дээ. Энэ үнэхээр бодох асуудал мөн шүү. Хэрэг хийсэн байсан бол яагаад үүнийгээ хурдхан шиг шийдчихэж болдоггүй юм. Хэрэг хийгээгүй байсан бол хүнийг тийм их хөрөнгө идсэн гэж яахаараа гүтгэдэг юм. Тэр улсууд нь ч яагаад нэр төрөө цэвэрлэж авдаггүй юм. Ингэхээр зэрэг хүмүүст хардлага төрдөг. “За тэгээд мөнгөтэй хүмүүс эвтэйхэн аргалчихдаг юм байна даа” гэдэг. Жирийн иргэдийн хувьд бол тодорхой. Гар утас хулгай хийсэн байхад хулгайлсан утас нь байна. Яагаад УИХ-ын гишүүдийн нэр хүнд тааруухан байдаг гэхээр үүнтэй ч холбоотой байж магадгүй.
“МОНГОЛЫН ТӨРИЙН НЭРИЙГ ГУТААСНЫ ТӨЛБӨРИЙГ НЭХЭМЖИЛНЭ” ГЭСЭН
-Өнөөдөр тэтгэвэрийн бидний авдаг хэдэн төгрөг хэд билээ. Гэтэл энэ шүүгчдийн авдаг цалингийн дүнг сониноос уншаад итгэж ядсан. Ингэж дэндүү ялгаатай байх чинь хүний эрх зөрчиж байгаа хэрэг биш үү?
Д.Цогтбаатар: Шүүгчийн цалинг нэмэхийг би дэмжиж байгаа юм. Угаасаа монгол хүний хөдөлмөрийн үнэлэмж дээшээ явах ёстой. Би таны асуулт тавьж байгаа өнцгөөс өөрөөр харж байна. Яагаад шүүгчийн цалин ийм өндөр байгаа юм, буулгах ёстой гэхийн оронд яагаад минийх ийм бага байгаа юм бэ, минийхийг бас нэмж өгөөч гэх ёстой. Шүүгчийн цалинг нэмэхгүй бол болохгүй. Би жишээлбэл Гадаад яаманд төрийн нарийн болж очоод, тамхины наймаа гэдэг юмыг зогсоосон юм. Зогсооход маш хэцүү байсан. Өмнө нь бол ерөөсөө бараг л хөндлөн байсан дөө. Тэгээд намайг төрийн нарийн бичгийн дарга байх хугацаанд нэг ч Гадаад яамны ажилтан тамхи зөөгөөгүй. Яаж хийсэн гээч. Нэг талаас би хариуцлагыг нь өндөржүүлсэн. Бүх хүмүүсийг гадагшаа явахад тусгайлан гэрээ байгуулсан. Ямар заалт хийсэн гэхээр “Та тамхины хэрэгт холбогдоод буцаж ирвэл Монгол Улс танд өгсөн бүх цалингаа буцааж авна. Гадаадад явж байгаа дипломатуудад гэрээ нүүлгэх мөнгийг нь өгдөг юм. Тэр мөнгөө буцааж авна. Та тэнд байж байх ёстой байтал ийм асуудлаас болж буцаж ирвэл өөр шинэ гэр бүл явуулах хэрэгтэй болно. Тэр мөнгийг бас танаас гаргуулна. Яагаад гэвэл та ийм хэрэгт орооцолдоогүй бол энэ зардал гарахгүй байсан. Дээр нь Монголын төрийн нэрийг гутаасны төлбөрийг танаас нэхэмжилнэ” гэсэн. Та хэдэн мянган долларын тамхи авч явж байгаад баригдсан та тийм л үнээр Монгол Улсынхаа нэр хүндийг үнэлсэн байна. Тэр мөнгийг авна гэсэн. Ингэхээр тэр хүнд бууж байгаа ачаалал тамхи зөөснөөсөө илүү болж байгаа юм. Нэг хэргээр хоёр шүүхгүй гээд ихэнхдээ тэндээ баригдаад торгуулиад, шүүхээр орчихоод хүрээд ирдэг байхгүй юу. Энэ буруу. Өөр оронд хэрэг шүүсэн бол нэг хэргээр хоёр шүүхтэй хамаагүй асуудал. Яагаад гэхээр нөгөө улс чинь гаалийн хууль зөрчсөн учраас өөрийнхөө хуулийн дагуу шийтгэсэн. Монгол Төрийн албаны хуулийг зөрчсөн байхад түүний хариуцлагыг хэн тооцож байгаа юм бэ. Ийм юмнууд хийж өгчихөөд, би гадаадад суугаа дипломатуудын цалинг нэмсэн. Нэг удаа нэмэхдээ маш сайн нэмсэн. 100-130 хувиар нэмсэн. Эдийн засаг огцом өсч байх үеийн боломжийг ашиглаад ингэж шийдсэн юм. Орлого нь дээшлээд, хариуцлага нь нэмэгдэхээр тамхи зөөхгүй. Ийм хөшүүргүүдийг бид бодож байхгүй бол зүгээр л толгой дээр нь алх барьчихаад “Авилга авдаг юм бол сүйд хийнэ шүү” гээд байх юм бол бас л үр дүн муутай.
Ж.Бямбадорж:- Шүүгчид хахууль авахааргүй нөхцөлтэй болж байгааг бид ойлгож байна. Би үүнийг буруу, зөв гэж байгаа юм биш. Гэхдээ юм жаахан бараатай байх учиртай. Бараа нь харагдахгүй байна гэдэг аюултай. Би бол цагдаагийн, зэвсэгт хүчний, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагад ажиллаж байгаа хүмүүсийн хөдөлмөрлөх эрхийн асуудлаар судалгаа шинжилгээ хийгээд УИХ-д илтгэлээ бичээд өгчихсөн байгаа. Цагдааг судлаж байхад сонин сонин юм их байдаг. “Арван жил цагдаад алба хашихдаа наадам үзсэнгүй, цагаан сарын шинийн нэгэнд гэртээ байж үзсэнгүй”. Энэ нэг юм хэлээд байгаа. Хүний амьдралыг бодохгүйгээр тушаалаар явуулна гэдэг маш хүнд юм билээ. Хүүхэд сургуульгүй, эхнэр ажилгүй, гэр бүл салдаг. Хэлээд байвал олон юм байна. Ганц дэмждэг гишүүнээ шүүмжлээд байлтай биш дээ гэв.