Олон улсын валютын сангийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрт орох Монголын Засгийн газрын хүсэлтийг өнгөрсөн баасан гаригт хэлэлцэх ёстой байлаа. Гэвч манай хүсэлтийг хэлэлцэлгүй хойшлуулсан. Коммунизмд ороод жаргана гэгчийн үлгэр шиг Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрт ороод жаргачих юм шиг л УИХ, Засгийн газар нь бүтэн жил гаруй ярьж, хөөцөлдсөн. Хөтөлбөрт хамрагдахын тулд ингэх ёстой гээд эрх баригчид иргэдийнхээ нуруун дээр ачаа болсон баахан татвар нэмж олонхиороо баталчихсан. Гэтэл Олон улсын валютын сан юунаас болж Монголын Засгийн газрын хүсэлтийг хүлээж аваагүйгээ 2017 оны төсвийн тодотголыг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой тодруулах асуудал үүссэн гэж тэд хэлээд байгаа. Үнэн хэрэгтээ юу болов.

Төсвийн тодотгол хэлэлцэх үеэр Ц.Даваасүрэн гишүүний шахаж байж оруулсан санал буюу Төсвийн тодотголыг дагуулан баталсан 29 дүгээр тогтоолд гадны хөрөнгө оруулалттай компаниудын гүйлгээг Монголын банкаар дамжуулдаг байх ёстой гэж УИХ-ын тогтоол гаргаж өгөөд Б.Чойжилсүрэн, Н.Баяртсайхан нарыг явууллаа.

Ийм шийд сонсмогц “Рио Тинто” Олон улсын валютын санд гомдол гаргасан. Үүнийг болиулахгүй бол хойшлуулж өгөөчээ гэсэн л юм шиг байгаа юм. Үүнээс нь болоод Валютын сан ч хурлаа хойшлуулчихлаа.

Ер нь Рио Тинто, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн сан, Олон улсын валютын сангийн цаана АНУ байдаг шүү дээ. Манай тэнэгүүд ойлгохгүй өмнө нь Азийн хөгжлийн банктай муудалцаад Валютын санд чагтлуулснаа тэнд очиж байж л мэдсэн. Ялсан намууд Монголынхоо хэдэн халтар иргэнийг хуурч санал авчихаад дэлхийд ялчихсан мэт их зан гаргаж байдаг. Одоо Валютын сангийн анхааруулгыг хүлээж авахгүй гэлцээд хэнэг ч үгүй байж байна. Магадгүй эрх баригчид анхнаасаа татвар нэмэх зорилгоо эдийн засгийн хүндрэл, Валютын сангийн хөтөлбөр гэж бидэндээ молиго үмхүүлж байгаад бүтээсэн ч юм бил үү.

Яг энэ бодлоороо Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг Монголын банкаар мөнгөө дамжуул гэж ярьж байгаа хэрэг юм. Манай эрх баригчдынхаар бол Оюу толгойнхон 1200 метрийн гүнд газар ухаж, хар бор ажил хийх зуур бид мөнгийг нь тоолсон шиг зогсох юм байх аа.

Гадны хөрөнгө оруулагчдын эрсдэлийг даах нэг ч банк манайд байхгүй. “Рио Тинто” шиг том хөрөнгө оруулагчийг үргээвэл ажин суугаа жижиг хөрөнгө оруулагчид бүр л цаашаа болно. Манай улс Олон улсын худалдааны байгууллагад элсээд хорь гаруй жил болж байгаа бөгөөд хуульд ч, Риотой хийсэн гэрээнд ч “Монголын банкаар дамжуулж гүйлгээ хийнэ” гэсэн заалт байхгүй байхад яасан гэж ингэж дураар авирлана вэ. “Рио Тинто” шиг том компани томоохон сүлжээ банкуудаар дамжуулж мөнгөө хадгалуулж хамгаалуулж, гүйлгээ хийнэ үү гэхээс хэзээд эрсдэлд ороход бэлэн, нууцлал хадгалдаггүй манай банкуудаар яасан гэж үйлчлүүлэх билээ. Монголын банкууд найдвартай байсан бол яая гэхэв. Гэтэл яадаг билээ. Нэгнээс нь ялгахын аргагүй улаан луйварчид шүү дээ. Худлаа гэвэл наад захын хэдэн жишээ дурдъя.

Засгийн газраараа нийлж байгаад бүхэл бүтэн банкны мөнгөөр казино тоглочихдог улс. Хадгаламж банкны 14 тэрбум гэхээр санаж байгаа биз дээ. Тэр тоглоомчдын бүрэлдэхүүн бүгд өнөөдрийн Засгийн газарт байгаа.

Тэгээд болоогүй банкийг нь дээрэмдээд Оросын луйварчдад зарчихаж байсан юм. Ийм хүмүүсийн мэдэлд байдаг банкинд итгэж мөнгөө хадгалуулах уу.

Толгойтой, эрх мэдэлтэй болгон зээл аваад зээлээ төлөхгүйн тулд бүхэл бүтэн банкийг дампууруулдаг. “Анод” банкийг яалаа даа. 2008 оны тавдугаар сард ХХК болгоно гэж Санхүүгийн зохицуулах тогтоол гаргаад тогтоолын хэрэгжилт хууль бус байна гэсэн шийд дараа нь гаргасан. Хаалттай компанийг нээлттэй компани болгосон хэрнээ хувьцаа эзэшигчдийн хурлыг ч зарлаагүй компанийн хууль зөрчөөд бүрэн эрхт төлөөлөгч гэж шууд томилоод ажиллуулсан. Дараа нь процедурын дагуу эрх хүлээн авагч томилж сүүлдээ Монголбанк хувьцаа эзэшигчдийн эрх ашгийг үл харгалзан Засгийн газрын шийдвэрээр “Зоос”, “Анод”-ыг дампууруулсан. Эздийг нь шалтаглаж шоронд хийгээд, хадгаламж эзэмшигчид нь одоо болтол хохирчихоод байж байна. Тэгж хохироосон хүмүүс одоо засаг барьж л байна. “Анод”д Монгол талын хөрөнгө оруулагч нь гэхэд 10 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө босгосон байдаг. Эрнест Янг гэж гадны компанид олон мянган доллар өгч аудит хийлгээд үйл ажиллагаа нь хэвийн гэж байсан “Зоос”ыг 2009 оны арваннэгдүгээр сард Төрийн банк болгосон. 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 19-нд Засгийн газрын 348 дугаар тогтоол гарч Монголбанкнаас процедураа зөрчин бүрэн эрхт төлөөлөгч томилохгүйгээр тус банкийг найдваргүй гэж үзэн шийдвэр гаргаж Төрийн банкийг байгуулсан. Зоос банкны 635 хувьцаа эзэмшигчээс 125 нь гадаадын иргэд болон хөрөнгө оруулалтын сан, тэр дунд Японы 85 иргэн байдаг. Тэд мөн л хохирсон. Хачирхалтай нь Зоос банк Улсын бүртгэлд одоо ч хэвээрээ бөгөөд Зоос банкны эрх хүлээн авагч гээд найман хүн Төрийн банкны байранд ажиллаж байдаг. 2009 оноос хойш “Зоос”ын найман хүнийг удирдаж байгаа дарга нь л гэхэд олон саяын цалингаа Монголбанкнаас авсаар өдийг хүрчээ. Гэвч хувьцаа эзэмшигч гадна, дотнын иргэд хохирлоо барагдуулаагүй.

Дурын дарга бүх банкийг захиалж байгаад дампууруулдаг саяхны жишээ бас байна. Даргыгаа сонгуульд нэр дэвшихэд Үндэсний аюулгүй байдлын нэрээр банкнуудаас бизнес эрхлэгчдийн мэдээлэл, орлого зарлагын хуулгыг нэхээд компаниудыг дарамталж “Манай даргад хандив өг” гэсэн явдал бий. Эрхбиш хүн юм болохоор хөдөлмөрлөж хөлсөө шингээсэн хэдэн төгрөгөө хэн гуйсанд юу гэж өнөөх бизнес эрхлэгчид шууд өгөхөв. “Боломжгүй” гэж хэлэхээр нь “Энэ чинь тэгвэл юу юм” гээд өнөөх банкнуудын хуулгаа харуулж байгаад мөнгө авч даргадаа ч өгсөн юм байхгүй байшин бариулчихсан жишээ бий. Ингээд хүссэнд нь хүний нууцыг дэлгээд хадгалсан хэдийнх нь хуулгыг гаргаж өгөөд байхаар хэн мөнгөө итгэж хадгалуулах юм. Банкны нууц, харилцагчийнхаа нууцыг хамгаалж чаддаггүй ийм банкуудад гадныхан мөнгөө хадгалуулах уу, тийм банкаар гүйлгээ хийлгэх үү.

Дэлхийн топ компаниудын жагсаалтад банк ордоггүй бол Монголын топ компаниудын тал нь банк байх юм. Манай банкууд иргэдийнхээ хадгаламжийг цуглуулаад сийх ч үгүй бизнес хийчихдэг. Дэлхийн хаана ч банк ингэдэггүй. Ингэх ч ёсгүй. Гэтэл Монголд л ганцхан ингэж болдог. Хамгийн сүүлийн том жишээ Эрдэнэтийг худалдаж авсныг хар. Монголбанк Монголд байгаа валютыг хянахын тулд төгрөг гээд цаас хэвлэсэн. Ингээд л ард түмэн амаараа шороо үмхэхдээ тулсан даа. Валютын ханш үүнээс болж л хаданд гарч хянах аргагүй цаг цагаар нэмэгддэг. Ийм ард түмэндээ ээлгүй, сахилга батгүй, зээлийн хүү нь дэлхийд байхгүй өндөр банкуудаараа Оюу толгойн мөнгийг оруулбал өөрийнх нь мөнгөөр өөрсдийг нь худалдаад авчихад гайхах хэрэг алга. Монголын банкинд гайгүйхэн төсөл, бүтээн байгуулалтын ТЭЗҮ, шинэ санаа, тэр ч бүү хэл хамтрагчийнхаа нэрийг хэлж болдоггүй.

Зээл хөөцөлдөхөд нь банк энэ бүх мэдээллийг дэлгэрэнгүй нэхнэ. Өгөхөөр аль хэдийнэ булаагаад авчихдаг. Төслийг нь хуулж аваад зээл хүссэн хүнд олгох боломжгүй шалтаг хэлээд буцаана. Нэг ёсондоо мөнгө, банкны хүүгийн дарамтаас гадна иргэдийнхээ хийх гэж байгаа бизнесийг булаачихдаг ийм л банктай улс. Нэг л мэдэхэд гадаад түншийн дуу суларсаар сураг алдарвал банк түншийг чинь булаачихжээ гэж мэднэ. Нэг мэдэхэд үйлээ үзэж хийсэн төслийг чинь банкныхан бизнес болгочихсон байх болно. Ийм луйварчингуудад мөнгөө хадгалуулахад яаж ч дарамталж мэдэх.

Банкны зээл аваад эд хөрөнгөөрөө хохирсон хичнээн мянган иргэн бий. Шүүх дээр очлоо ч банк л дандаа ялна. Хуулийг нь банкны эзэн улстөрчид баталдаг болохоор арга ч үгүй биз. Ингэхээр аль олигтой мөнгөтэй төгрөгтэй нь яалаа гэж эдэнд мөнгөө өгөх юм. Энэ бүх дарамт, итгэл алддаг байдлаас чинь болж л оффшорчид бий болж байгаа юм. УИХ-ын гишүүн Б.Дэлгэрсайхан хэдийгээр АНд хаягласан мэт боловч бүх намынханд хандсан үгэндээ “Танай нам гарч ирээд маш олон компани, бизнесмэнүүдийг дээрэмдсэн. Тэрнээс чинь зугтаж л тэд оффшорт данс нээсэн байж магадгүй. Цаашид бид оффшороор хэт их туйлширвал гадны хөрөнгө оруулалт ч нүүрээ буруулах байх шүү” гэсэн. Их мөнгөтэй хүн Монголын банкуудад мөнгөө зүглүүлэлт байхгүй. Банкны эзэд нь бүгд улстөрчид. Худалдаа хөгжлийн банкны С.Мэдрээ АН-ын голлох зүтгэлтний нэг, УИХд өнгөрсөн сонгуульд нэр дэвшиж байсан. Хөрөнгө оруулалтын банк УИХын гишүүн Д.Сумъяабазарынх, Капитал банк гэхэд л “Бишрэлт”ийнх. Бишрэлтийн цаад эзэн УИХын гишүүн Б.Ундармаа.

Төрийн банк, Хөгжлийн банк, Монголбанк бүгд улсынх. Төрийн банкийг Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга байсан Д.Баярсайхан удирддаг бол Хөгжлийн банк иргэдэд үйлчилдэггүй.

Монголбанкны захирлаар ялсан нам хүнээ тавьдаг. Монголбанкны захирал Н.Баяртсайхан гэхэд УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд байсан МАН-ын хүн. Ингэж ялсан улс төрийн намын шийдвэрээр бүх юм нь хөдөлдөг, банктай улсад ямар ч тэнэг мөнгө хадгалуулахгүй шүү дээ. Магадгүй гадны хөрөнгө оруулалттай томоохон компани тэр дундаа Оюу толгойг Монголын банкуудаар дамжуулж гүйлгээ хий гэж байгаа нь сонгуулийн шоу ч байж мэдэх юм. Ингээд нэг их ард түмэндээ хайртай, гадныханд хатуурхдаг төр болж жүжиглээд эцсийн дүнд нь сонгуулийн дараа ард түмний амьдрал бүр л өөд нар харахгүй болж дуусна шүү.

Гадны хөрөнгө оруулалтыг захирах гэж байгаад улс орных нь эдийн засаг сүйрсэн хамгийн том жишээ бол Венесуэль. Асар их баялагтай улс. Арваадхан жилийн өмнө тансаг амьдралтай байсан. Гэнэт Уго Чавес гадны хөрөнгө оруулалтад саад хийгээд эхэлтэл нөгөөдүүл нь хаяад гараад явсан. Валютын сангийнхантай муудалцсан. Одоо эдийн засаг нь хүнд. Ийм бэлээхэн жишээ бий. Бизнес эрхлэгчдээ татвараар дарамталсан Эквадор, хөрөнгө оруулагчдаа нүд үзүүрлэн хөөсөн Зимбабвегийн жишээ бидэнд тун ойрхон байна.