“Элэг бүтэн Монгол” хөтөлбөрийн хүрээнд манай улс АНУ-тай хамтран ажиллаж эхлээд байгаа билээ. Хамтын ажиллагааны хүрээнд АНУ-ын “Гилайд Сайнс” компанийн үйлдвэрлэсэн Харвони зэрэг дөрвөн төрлийн эмийг Монголд оруулж ирээд байгаа. Өндөр үр дүнтэй “Харвони” эмийг бүтээсэн эрдэмтдийн нэг АНУ-ын Стэнфордын их сургуулийн доктор Жефри С.Гленн манай улсад ирж албаны хүмүүстэй уулзаад уржигдар буцсан юм. Нутаг буцахынх нь өмнөхөн түүнтэй уулзаж ийнхүү ярилцлаа.
-Та өөрийгөө танилцуулаач. Ямар чиглэлээр мэргэшсэн, хэзээнээс эм, эмийн бэлдмэлийн чиглэлээр ажиллав. Монголд ирсэн гол зорилгынхоо тухай сонирхуулаач?
-Намайг Жеффри С. Гленн гэдэг. АНУ-ын Стэнфордын их сургуулийн профессор мөн Стэнфордын хепатит болон элэгний эдийн инженерчлэлийн төвийн захирлаар ажилладаг. Би сүүлийн 30 гаруй жил элэгний В, С, D вирусийн судалгаа, элэгний хорт хавдрын чиглэлийн судалгаанууд дээр ажиллаж байна. Эмч, эрдэмтэн хүний гол зорилго нь дэлхийн шинжлэх ухаанд гарч буй шинэ ололтуудыг нээн илрүүлж түүгээрээ хүмүүсийг эмчлэх байдаг. Ийм учраас эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил хийсэн цагаасаа эхлэн эмийн хөгжүүлэлт, өвчтөнүүдийг анагаах эм бүтээхэд чиглэн ажилласан. Аль ч улсын иргэн энэхүү эмийг аваад уух боломжтой байх ёстой. Монголд ирсэн зорилго маань үүнтэй холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс элэгний хавдар, элэгний хатуурлын нас баралт, элэгний В, С, D вирусийн тархалтаараа дэлхийд тэргүүлж байгаа. Энэ нөхцөл байдлыг өөрчлөх боломж Монгол Улсад байна. Тиймээс шинэ загварын дагуу ажлаа эхлүүлэхэд болохгүй зүйл алга гэж харж байгаа.
-Энэ их элэгний өвчлөлийн үед Харвони эмийг нээж, монголчуудад хүртэл боломжийн үнээр хүргэж буйд бид баяртай байгаа. Та Харвони эмийг хэрхэн нээж үйлдвэрлэлд, эмчилгээнд нэвтрүүлсэн бэ. Энэ яг ямар үйлчилгээ найрлагатай эм юм бэ?
-Харвони гэдэг үйлдвэрийнх нь нэршил. АНУ-ын “Гилеад Сиансес” компани үйлдвэрлэн гаргаж байгаа. Энэ эмийн найрлагын гол үйлчилгээ үзүүлдэг бодис софосбувир нь нуклейдын аналоги. Өөрөөр хэлбэл, бидний биеийн генийн мэдээллийг агуулж байгаа РНК, ДНК-тэй төстэй байгалийн молекулын эдийг модификаци хийгээд эм болгон хөгжүүлсэн, шинэ төрлийн, дэлхийн шинжлэх ухаанд хувьсгал гаргасан эм юм. Софосбувирыг бүтээх гол үйл явц Стэнфордын их сургуулийн дэргэд байрлах Швейцарийн Рош компани дээр явагдаж байлаа. Энэ эмийн нээлтийг хамтран зүтгэгч эрдэмтэд маань хийсэн. Софосбувир үнэхээр гайхалтай, үйлчилгээ өндөртэй сайн эм. Гэхдээ софосбувирыг илүү сайжруулсан дараагийн хэлбэрийг бид гаргаад авчихсан. Софосбувирын нэг дутагдалтай тал нь гэвэл ходоодонд ороод шингээлт муутай байдаг. Үүнийг цаашид сайжруулах боломжтой. Шингээлтийг сайжруулна гэдэг нь хоол боловсруулах эрхтний замаар дамжаад элгэнд очих идэвхтэй бодисын хэмжээг нэмэгдүүлнэ гэсэн үг юм. Эмчилгээний хугацааг богиносгох бас нэгэн шинэ боломж гарч ирсэн. Одоо бол нийт эмчлэгдэж байгаа хүмүүсийн 95-аас дээш хувь нь гурван сарын дотор, 12 долоо хоногийн дотор эмчлэгдэж байна. Үүнийг дараагийн шатны шинэ эмээр сар буюу дөрвөн долоо хоног түүнээс ч богино хугацаанд эмчлэх боломжтой болоод байгаа юм. Софосбувир нь 1 point 0 буюу Харвонигийн дараагийн шатны эмийн хувьд эсрэг дархлаа тогтох барьер нь маш өндөр.
-Элэгний хорт хавдрыг эмчлэх дараагийн шатны шинэ аргыг нээсэн юм байна. Энэ нь ямар эмчилгээ юм, Харвони эмээс ямар ялгаатай, онцлогтой вэ. Элэгний ямар, ямар вирус өвчлөлийг эмчлэх боломжтой вэ?
-Элэгний 8-9 төрлийн вирус байдгаас дэлхий даяар хамгийн их тархалттай таван төрлийн вирус байдаг. Шинжлэх ухааны хэллэгээр элэгний хепатитын А, В, С, D, Е гэсэн вирусийн төрлүүд. Үүнээс А, Е вирус цочмогоор өвдөөд зөв эмчилгээгээ хийлгээд, хүн биеийнхээ дархлааны системээр эдгээж чаддаг. В, С, D вирусийн хувьд архагшдаг байнгын вирус тээгч болдог. В вирусийн хувьд өвдөөд эдгээд байгалийн вирусийн дархлаатай болох боломжтой. С вирусийн хувьд байгалийн дархлаа тогтдоггүй. Дараа дахин халдвар авч өвчлөх боломжтой. D вирус маш хурдан хугацаанд элэгний хавдар, хатууралд хүргэдэг. Вирусийн халдвар гэдэг бол генийн мэдээлэл агуулсан, эсийг гэмтээдэг хүний биед маш жижиг хэмжээтэй, гадны биет орж ирж байна гэсэн үг. Вирусийн архаг халдвартай гэдэг нь байнгын вируст тээгч. Элэгний эсүүд үхжээд хорт хавдар болдог. Элгийг хүний биеийн цэвэрлэх байгууламж гэж хэлж болно. Манай судалгааны баг элэгний хатуурал, В, С, D вирусийн эсрэг шууд үйлчилгээтэй эмийг бүтээж ажиллаж байгаа. Элэгний хорт хавдрыг эмчлэх дараагийн шатны маш гайхалтай шинэ эмийг гаргаж авсан. 2015 онд Монголд ирэхэд 25-30 насны залуус гуравдугаар шатны хатууралтай, элэгний циррозтой, В, С вирусийн давхар халдвартай, эмчлэгдэх боломжтой юу гэж асууж байсан. Тэднийг хараад эмч, мэргэжилтний хувьд Монгол оронд би чадах бүх зүйлээ хийх хэрэгтэй юм байна гэж бодсон. Үүнээс хойш “Оном” сангийн эрдэмтэд, Монголын эрдэмтэдтэй энэ чиглэлээр илүү нарийвчилсан судалгааны ажлуудыг хийх, хамтран ажиллах, шинэ нээлт хийсэн эмүүдээ Монголд нэвтрүүлэх, Монголын ард иргэдэд эх орондоо эмчилгээ хийлгэх боломжийг нь олгох зорилготой ажиллаад явж байна. Элэгний вирусуудыг эмчлэх боломжтой. Учир нь шинжлэх ухаан асар хурдацтайгаар хөгжиж байна. Бид ч шаргуу ажиллаж байгаа тул эмчлэх боломжтой гэж харж байгаа.
-Шинэ эмчилгээг хэзээ Монголд нэвтрүүлэх вэ?
-Маш хурдан хугацаанд нэвтрүүлэх хэрэгтэй гэж бодож байна. Бид энэ удаагийн айлчлалаараа элэгний хорт хавдар, элэгний В, D, С вирусийн шинэ эмчилгээнүүдийг Монголд нэвтрүүлэх гол зорилготой ирсэн. Элэгний хорт хавдрын хувьд бүх л төрлөөр Монгол Улсын Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат, албаны хүмүүстэй уулзаж эмчилгээний нэн шинэ арга эмчилгээний талаар иргэдэд нэвтрүүлэх тал дээр ажиллаж байна. Монголын вируст хепатитын эсрэг явуулж байгаа ажлууд дэлхийд жишиг болж байгаа. ДЭМБ, энэ чиглэлээр судалгаа хийж буй эрдэмтэд АНУ-ын Эрүүл мэндийн хүрээлэн, халдварт өвчин судлалын төв зэрэг олон байгууллагын анхаарлын төвд байгаа. Саяхан АНУ-ын Шинжлэх ухааны академи, элэгний В, С вирусийг устгах стратегийг гаргасан. Энэхүү стратегийг гаргахдаа хоёр орныг онцгойлон дурдсан байсны нэгдүгээрт Монгол байлаа.
-Элэгний өвчлөл манай улсад нас баралтын тэргүүлэх шалтгаан болоод байгаа. Энэ өвчнөөс монголчууд хэрхэн урьдчилан сэргийлэх боломжтой вэ. Яаж эмчлэх нь хамгийн үр дүнтэй байна вэ?
-Би дөрөв дэх удаагаа Монголд ирж байна. Энэ өвчлөл үнэхээр Монгол хүмүүсийн амьдралд ямар их хор нөлөөтэйг ойлгож, мэдэрч байгаа. Аливаа өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг түрүүлж авалгүй өвчний араас явна гэдэг бол хамгийн хэцүү. Эрт илрүүлж, урьдчилан сэргийлж байж элэгний вирусийн халдвараас урьдчилан сэргийлнэ. Энэ бол цусаар дамжиж халддаг, арьс салст гэмтээсэн бүх төрлийн ажиллагаа, мөн бэлгийн замаар халдах боломжтой. Халдвар аваагүй эрүүл байгаа иргэдийг халдвараас урьдчилан сэргийлэх мэдээллээр хангах хэрэгтэй. Мөн түүнчлэн Монголд D вирусийн халдварын тархалт өндөр байгаа нь сонирхол татаж байгаа юм. Тиймээс бид энэхүү чиглэлд цаашид судалгааны олон ажил хийх шаардлагатай байна.
-Бусад орны туршлагаас сонирхмоор байна. Манайхтай адилхан элэгний өвчлөл өндөртэй байж байгаад энэ өвчнөөс салж чадсан улс орнуудын ямар сайн жишээ байдаг вэ?
-Элэгний вирусийн халдвар дэлхий даяар өндөр буюу ДЭМБ-ын судалгаагаар 400 орчим сая хүн элэгний вирусийн архаг халдвартай байна. Элэгний С вирусийн голомтыг 2020 он гэхэд устгах хөтөлбөрийг Монгол, Гүрж, Египет, Исланд, Австрали зэрэг олон улс дэвшүүлсэн. Үүн дээр нэмэгдэж АНУ-ын ШУА-иас 2030 он гэхэд элэгний В, С вирусийг устгах стратегийг сая гаргасан. АНУ-д элэгний В, С вирусийн халдвартай гурван сая орчим хүн байдаг. Өмнө нь дурдсанчлан энэхүү стратеги дээр зөвхөн хоёр орныг л жишээ болгосон. Египет улсад ойролцоогоор зургаан сая хүн элэгний С вирусийн архаг халдвартай байдаг бөгөөд 2016 онд нэг сая орчим хүнээ эмчилж, эдгээсэн гайхалтай амжилт гаргасан. Мөн бусад орны туршлагууд байна. Жишээлбэл, Гүрж улс нь АНУ болон бусад орнуудтай хамтран маш сайн ажиллаж байгаа.
-Элэгний вирусийн эсрэг Харвони зэрэг эмийг уугаад вирус устлаа гэхэд дахин халдвар авахгүй гэх баталгаа бий юү. Халдвараас хэрхэн сэргийлэх вэ?
-Элэгний С вирусээр өвчилсний дараагаар тогтвортой дархлаа тогтдоггүй, эмчилгээний дараагаар дахин халдвар авах эрсдэлтэй. Тийм учраас танай улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй С вирусийн голомтыг устгах энэ хөтөлбөр нь энэхүү халдварыг дахин авах эрсдэлийг бууруулна. Өөрөөр хэлбэл, халдварын голомтыг устгаж чадвал энэ өөрөө урьдчилан сэргийлэх нэг арга юм.
Sofosbuvir /ledipasvir бүхий элэгний С вирусийн эсрэг эмчилгээ хэрэглэсэн үед дахин халдвар авах боломжтой. Жишээлбэл Египет улсад хэдийгээр олон хүн эмчлэгдэж байгаа хэдий ч дахин халдвар авах эрсдэлийг бууруулж чадаагүйн улмаас жилдээ 200-гаас 300 мянган хүн дахин халдвар авч байна.
Элэгний вирус нь цусаар дамждаг тиймээс арьс салстыг гэмтээсэн, цустай харьцах зүйлсээс сэргийлэх хэрэгтэй. Гоо сайхны үйлчилгээ, шивээс хийлгэх нь нэгэн том эрсдэл юм.
-Эмчилгээний дараа дархлаа сэргээх бэлдмэл зэргийг хэрэглэх ёстой юу. Хэрхэн гам барих вэ?
-Дархлаа сэргээх эм бэлдмэлийг хэрэглэхдээ үнэхээр анхааралтай байх хэрэгтэй. Дархлаа сэргээх гэсэн нэрийн дор маш олон хуурамч зүйл дэлхийн зах зээл дээр байдаг. Тийм болохоор үүнийг авч хэрэглэхдээ мэргэжлийн эмчээс зөвлөгөө авч, дэлхийн стандартад нийцсэн мэргэжлийн эмчилгээний дагуу эм бэлдмэлийг авч хэрэглээрэй гэж зөвлөмөөр байна. Элэгний С вирусийн эмчилгээ хийлгээд вирус нь устсан тохиолдолд дахин эм авч хэрэглэх шаардлага байхгүй. Аливаа эм бодис гэдэг бол нэгэн төрлийн хор учраас эмийг эмчийн зааваргүй, мөн хэтрүүлэн ууна гэдэг маш буруу. Энэ тал дээр Монголчуудыг анхаараарай гэж хэлье.