-ЭНЭТХЭГТ E-TOILET ГАРЧ ИРЖЭЭ-
Соёл, спорт, аялал жуулчлалын сайд асан Ц.Оюунгэрэлтэй ярилцлаа. Тэрбээр цагаан сарын өмнөхөн FSM буюу үгчилбэл “Өтгөн, бохирын менежмэнт”-ийн олон улсын хуралд оролцоод иржээ.
-Та жорлонгийн менежмэнтийн асуудлаар хуралд оролцоод ирсэн гэсэн үү?
-“Билл ба Мелинда Гейтсийн сан”-гаас зохион байгуулдаг “Өтгөн, бохирын менежмэнт”-ийн дөрөвдүгээр хуралд оролцоод ирлээ. Хүний ялгадастай холбоотой асуудлыг хэлэлцдэг хурал юм байна. Гуравдугаар хурлаас нь эхлээд монголчууд оролцож эхэлсэн юм билээ. Энэ хурлаар голдуу жорлонг яаж зохион байгуулбал бохир ус хөрсөнд нэвчихгүй, хүний эрүүл мэндэд гай болохгүй байх вэ гэдгийг хэлэлцдэг. Хүний эрүүл мэндийн тухай хурал гэж болно. Бас өтгөн ялгадсаар орчноо бохирдуулахгүй байх талаар ярилцдаг. Энэ удаагийн хуралд 65 орноос мянган төлөөлөгч оролцсон. Анх цөөн хэдэн усны инженер, эрүүл мэндийн ажилтан л оролцож 100 гаруйхан төлөөлөгчтэй хуралдаж байсан бол, хоёр дахь удаагаа 300, гурав дахь хурал нь 700 хүнтэй болж байжээ. Энэ удаа олон мянган хүн оролцох хүсэлт тавиад, зөвхөн мянгыг нь шилж оруулсан гэсэн. Энэ асуудалд дэлхий нийтээрээ анхаарч эхэлжээ.
-Таныг хамгийн их жорлон ярьдаг улстөрч гээд урьсан гэл үү?
-Би өмнө нь УИХ-ын гишүүн байхдаа Билл Гейтсийн сан дээр биечлэн очиж байсан. Хог хаягдлын хуулийн төслийг боловсруулах явцдаа Монгол дахь бүх цэвэрлэх байгууламжуудаар явж, сантехникийн шугам хоолой, цэвэрлэх байгууламжуудад байгаа өтгөн, лагийн асуудлаар шийдэл хайсан юм. Тийм учраас энэ шийдлийг гаргаж байгаа инженерүүдтэй уулзахаар 2015 онд Билл Гейтсийн санд очсон. Тэр үед энэ сангийн инженерүүд намайг “Janickiomni processor” гэдэг өтгөн лаг, ялгадсыг боловсруулдаг машиныг зохион бүтээж байгаа үйлдвэр дээр аваачиж, туршилтын тоног төхөөрөмжтэй танилцуулж байлаа. Дараа нь АСЕМ-ын өмнө цэвэрлэх байгууламжийн үнэрийг дарахын тулд олон жил хуримтлагдсан лагийг хуурайшуулж, хатаах, үнэргүй болгох хөрөнгө мөнгийг улсын төсөвт тусгуулах талаар судалгаа хийж байхдаа мөн энэ сангийн инженерүүдэд хандаж байлаа. Олон удаа тэдэнтэй энэ асуудлаар холбогдсон учраас намайг урьсан байна лээ. Урилгыг нь хүлээж аваад “Уучлаарай, би УИХ-ын гишүүн, сайд байхаа больсон. Та нар намайг урихын оронд шийдвэр гаргагчдаас урьж болно шүү” гэж хариу бичсэн л дээ. Гурван сарын дараа “Танай Засгийн газраас БХБ-ын яамны Төрийн нарийн бичгийн даргыг мэргэжилтнүүдтэй нь урихаар боллоо. Гэсэн ч та биечлэн ирж, технологийн сонирхолтой мэдүүллүүдийг авч болно” гэсэн. Тэнд очоод миний сонирхсон зүйл бол хөдөө орон нутаг, том, жижиг хотууд өтгөн лагийн асуудлаа яаж зохицуулах вэ? Сүүлийн үеийн технологи юу байна. Монголд авчихмаар юм юу байгааг судлахаар очсон. Энэ хурал Энэтхэгт болсон л доо. Энэтхэгийн Ерөнхий сайдын эхний амлалт нь “Цэвэрхэн Энэтхэг орныг бий болгоно” гэжээ. Ерөнхий сайд Модигийн хамгийн том амлалт нь энэтхэгчүүдийн жорлонгийн асуудлыг шийдэх юм байна л даа. Энэтхэг орон даяар жорлонгийн менежмэнтийг сайжруулах кампанит ажил өрнөж байна. Жорлонгийн менежментийг сайжруулахын тулд улс төрийн шийдэл нь юу байсан, санхүүжилтээ яаж шийдсэн, ямар зохион байгуулалт хийснийг нь сонирхож олон хуралдаанд суулаа. Нэлээд их зүйл мэдэж авсан. Ер нь жорлонгоо шийдэж чадахгүй байна гэдэг бол зохион байгуулалт муу байгааг харуулдаг юм байна. Ард түмнээ гэгээрүүлэхэд анхаарал тавихгүй байгааг, хамгийн гол нь засаглал муу байгааг харуулдаг юм байна л даа. Засаглал сайтай газар жорлон сайтай байдаг юм байна, Мөнгө нь хамгийн түрүүнд чухал зүйлдээ хүрдэг гэсэн үг юм байна. Ерөөсөө энэ бол засаглал, улс төрийн асуудал шүү гэж их яригдсан.
Гэхдээ яг барууны стандартаар бүх жорлонг төвлөрсөн шугамд холбоод, усаар түрдэг болгоно гэвэл дэлхийн усны нөөц хүрэлцэхгүй, бүтээн байгуулах мөнгө хүрэлцэхгүй. Ийм учраас хямд өртөгтэй, ус бага шаардсан жорлонгийн шийдлүүдийг маш их ярьсан. Би гурав хоногийн үнэ төлбөргүй хурлаас гадна нарийн технологийг газар дээр нь хэрэгжүүлж байгаа бизнесийнхэн, инженерүүдтэй уулзах төлбөртэй семинарт нь бас суулаа. Янз бүрийн технологи судалсан. Тийм учраас инженерүүдэд эдгээр шийдлийн талаар тусгайлан яриа хийхээр шийдсэн юм. Миний хувьд Janickiomni processor гэдэг төхөөрөмжийг 2005 оноос хойш сонирхсон л доо. Хүний өтгөн ялгадас цэвэрлэх байгууламжийн лагийг шатааж, цахилгаан, дулаан гаргаж авна. Ус, барилгын материал үнс гаргаж авна. Энэ машины гаргаж байгаа бүтээгдэхүүн Монголд тохирч байгаа юм. Одоо ч Европ, Америкт өргөн хэрэглэгдэж байгаа бусад бүтээгдэхүүнүүд байна л даа. Тэд өтгөн ялгадас лагаар брикет түлш хийж байгаа юм. Түлш хийж байгаа том машинууд Монголд соёлын хувьд тохирохгүй л дээ. Яагаад гэвэл хүний ялгадсаар хийсэн түлшийг галдаа хийх байгууллага ч, хүн ч олдохгүй.
-Дарханд Германы МомоII төслийн шугамаар гэр хорооллын айлуудын ялгадсыг цуглуулж, метан хий болгож цахилгаан гаргах туршилт хийж байсан. Юун дээр гацсан гэхээр өвөл ялгадас нь хөлдчихөөр халаах боломжгүй болсон гэсэн?
-Өтгөн ялгадаснаас хий гаргаж авах нь Монголд ашиггүй юм билээ. 24 цаг ажиллаж чадахгүй, халуун дулаан оронд тохиромжтой юм байна. Аялал жуулчлалын бааз дээр, эсвэл малчид зуслан дээрээ, орон нутгийн мод зүлэг тарих хэмжээний газарт ялгадаснаас бордоо гаргаж авч болох юм билээ. Томоохон хэмжээнд тогтвортой ажиллуулъя гэвэл бидэнд хамгийн сүүлд гарч байгаа шинэ технологи хэрэгтэй. Бохирын ялгадасны бүхэл бүтэн үйлдвэрлэл цоо шинээр гарч ирж байна. Хүний өтгөн ялгадас эхний түүхий эд нь, эцсийн бүтээгдэхүүн нь юу байхыг улс болгон өөрийн онцлогт тохируулан сонгодог юм байна. Халуун орнууд бол эцсийн бүтээгдэхүүн нь био хий, бордоо байдаг. Хүйтэн сэрүүндүү Европын орнуудын эцсийн бүтээгдэхүүн нь брикетэн түлш. Манайх шиг галдаа бохир зүйл хийхийг цээрлэдэг орон Африкт хэд хэд бий. Уганда, Танзаны иргэд монголчууд шиг мал аж ахуйтай, галын соёлтой. Галын соёлтой орнуудтай нэг баг болоод өөрсдөдөө тохирсон эцсийн бүтээгдэхүүн хайсан. Бидэнд тохирсон эцсийн бүтээгдэхүүн нь цахилгаан, дулаан гаргадаг үйлдвэрлэл тохиромжтой гэж үзсэн. Өөрсдөөсөө сэжиглэхгүйгээр жижиг орчинд ялгадаснаас гаргасан бордоо хэрэглэж болох юм байна. Том хотод бол цахилгаан гаргадаг машин тохиромжтой гэж үзсэн. Гурав хоног хуралдахад өтгөн ялгадсыг тээвэрлэдэг, бордоо хийдэг, био хий гаргадаг, цахилгаан гаргадаг, жорлон үйлдвэрлэдэг янз бүрийн бизнес эрхлэгчид ирсэн. Энэ бизнес рүү залуучууд их орж байгаа юм билээ. Хамгийн их амжилтад хүрч, саятан болсон бизнес эрхлэгч нь эмэгтэй хүн байна. Сенагал улсын Дакар хотын өтгөн ялгадсны 10-ны нэгийг л боловсруулдаг гэсэн. Тэр эмэгтэй бол Монголд тохиромжтой гэж үзээд байгаа технологийг хэрэглэсэн байна лээ. Эхэндээ био хий гаргаж байсан. Сүүлдээ ачааллаа дийлэхээ байгаад цахилгаан, ус гаргадаг үйлдвэр ажиллуулдаг болсон юм билээ. Угандагийн ажилгүй орлогогүй байсан нэг залуу жорлонгийн бизнес рүү ороод улс орондоо хамгийн алдартай бизнесмэний нэг болжээ. Хүмүүс бол хамгийн бохир, хоцрогдсон ажил гэж боддог. Гэтэл хамгийн сүүлийн үеийн технологи хэрэглэж байж жорлонгийн бизнес босч ирнэ гэсэн дүгнэлт хийж байна лээ. Жорлонгийн ялгадсыг цуглуулах, тогтвортой зөв ажиллуулахад маш хэрэгтэй зүйл нь мэдээллийн технологи юм байна. Энэтхэг, Африкт ч энэ төрлийн бизнест мэдээллийн технологи маш их хэрэглэж байна. Аппликейшн, Call centre өргөн нэвтэрч байж амжилтад хүрдэг гэж яригдсан.
-Жорлонгийн бизнес мэдээллийн технологитой яаж холбогдож байна вэ?
-Энэтхэгт e-toilet гэж гарч иржээ. Тэр жорлонгийн үүдэнд хүн сууж мөнгө хураахгүй. Зоос хийгээд орж бие засдаг. Бие засангуут автоматаар ус шүршээд цэвэрлэчихдэг. Хүн орвол улаан гэрэл асч, гарахаар нь ногоон гэрэл асдаг. Жорлон дүүрэхээр Call centre рүүгээ дохио өгдөг юм байна. Дуудлагаар очиж жорлонгоо султгадаг үйлчилгээ бий болжээ. Хөрс бохирдуулахгүй маш олон төрлийн жорлон гарчээ. Энэ жорлонг бүтээх, ашиглах, цэвэрлэх бүх үе шатууд мэдээллийн технологитой холбоотой. Мэдээллийн технологи дэлхийн ариун цэвэрт шинэ боломж авчирчээ.Энэтхэг олон хүн амтай. Гар утсан дээрээ аппликейшн татчихдаг. Танд хамгийн ойрхон байгаа жорлон гэсэн мэдээлэл байдаг.
Аливаа улс орны улстөрчид нь жорлонгийнхоо асуудлыг хүлээн зөвшөөрөхгүй бол асуудал шийдэгдэхгүй гэж ярьж байна лээ. Жорлон бол хүний эрүүл мэнд, амьд явах эрхийн асуудал, байгаль орчин, боловсролын асуудал юм. Хүний эрхэмсэг амьдрах эрхийн асуудал юм. Хүний эрхэмсэг амьдрах асуудлыг шийдсэнээр маш олон асуудлыг шийдэж чаддаг. Жишээлбэл, Энэтхэг жорлон барих мөнгөгүй байжээ. Бид жорлонгийнхоо санхүүжилтийг яаж шийдсэн гэж их асуусан.Ойрын үед гэдэсний халдварт өвчнөөр өвдсөн хүмүүстээ зарцуулсан мөнгийг тооцож үзсэн чинь асар их тоо гарчээ. Гэдэсний халдварыг 50 хувиар бууруулж, үүнд зарцуулж байсан мөнгийг жорлонд зарцуулъя гэжээ. Гэдэсний халдварт өвчнөөс хэмнэсэн мөнгөний өчүүхэн хэсгээр жорлон барихад эрүүл мэндийн зардал маш их хэмнэгдсэн байна. Жорлондоо мөнгөө зарцуулахгүй мөртлөө гэдэсний халдварт маш их мөнгө зарцуулж байж.
Моди Ерөнхий сайд Цэвэр хот, цэвэр дүүрэг, цэвэр мужийн рейтинг гаргасан. “Гадаа бие засдаггүй хот” гэж нэр томьёо байгаа юм. Ийм хот болохын тулд нэгдүгээрт, гэдэсний халдварт өвчин буурсан, хоёрдугаарт, км тутамд жорлон байх ёстой. Тэнд манайхан шиг хашаатай биш. Жорлонгийн нүх ухах ч зайгүй шавааралдаж амьдардаг юм байна л даа. Тийм хүмүүсийн дунд 500 метр тутамд жорлон байх ёстой гэсэн стандарт гаргажээ. Моди Ерөнхий сайд болоод 30 сая жорлон байгуулсан гэнэ.
-Ямар жорлон үйлдвэрлээд байна вэ?
-Орон нутгийн онцлогоос болоод өөр өөр. Малайзад бол төвлөрсөн шугам сүлжээнд холбогдсон жорлонгууд бий болгосон байна. Энэтхэгт бол төвлөрсөн шугам сүлжээ хангалтгүй газруудад султгадаг жорлонгууд байгуулсан. Америкт бол нийтийн хуурай жорлонгууд байдаг гэж яригдсан.
-Хуурай гэдэг нь юу билээ?
-Шээс нь тусдаа урсдаг. Өтгөн нь өөр саванд ордог. Тэр нь хуурай учраас удаан дүүрдэг. Хурлын үеэр үзэсгэлэн зөндөө гарсан. Өтгөн ялгадас цуглуулаад, төвлөрсөн цэгт хүргэж өгөх чинь хэцүү бизнес юм байна. WASH Action ТББ-ынхан зөвхөн өтгөн ялгадас тээвэрлэдэг машин хийж байна. Тэр нь манайхны амьжиргаа цагаан гэж нэрлэдэг шиг жижиг машин дээр өтгөн ялгадас цуглуулдаг танктай. Тэр машин нь цэвэрлэх байгууламж шиг өтгөнийг нь ялгаж аваад, шингэнийг нь саарал ус болгоод гаргадаг. Саарал усаараа замын дагуу мод усалчихаад, өтгөнөө цуглуулаад төв цэвэрлэх байгууламжид тушаадаг юм билээ. Тэр машин Монголд тохиромжтой. Зах зээлд хэдхэн сарын дараа гарна гэсэн. Тэр машин 10 мянган долларт л багтах юм.
Энэтхэгийн Засгийн газраас гаргасан олон нийтийн боловсролд зориулсан энэ календарь дээр хүүхдэдээ зориулж мөнгө хураадаг, тэтгэвэрт гарахдаа хэрэглэнэ гэж мөнгө хураадаг бол одоо жорлонгоо сайжруулна гэж мөнгө хураадаг боллоо гэх мэтээр бичсэн байна. Ирээдүйгээ төлөвлөхдөө жорлонгоо хамт төлөвлөж байгаа гэсэн утга санаатай.