Монгол Улсын төрийн шагналт зохиолч Далхаагийн Норовтой уулзаж хөөрөлдлөө.
–Сүүлийн үед та ямар уран бүтээл туурвиж байна вэ?
-Хүүхдэд зориулсан жүжиг бичиж байна. Мазаалай, тахь, хулан, хар сүүлт, хавтгай гэх мэт ховордсон амьтдын тухай. Хүн амьтан хоёрын хоорондын зөрчилдөөнийг харуулсан дуулалт жүжиг болох юм. Мөн кино зохиол бичиж байна. Сүүлийн арваад жил зохиол бичихээр кино болгочихмоор санагдаад байдаг болсон. Хэдэн кино бичсэн болохоор тэр биз. Энэ хавар л үүнийгээ дуусгана даа.
–Таны хувьд зохиолын сэтгэлзүй гэж юу вэ? Таны бичсэн “Хөх тавилан” туужийн “хөөрхөн эмгэн” эцэстээ хэн байсан нь тодорхойгүй үлддэг шүү дээ.
-Хүний сэтгэхүй гэдэг таагдашгүй. Аливаа юманд баярлах, гомдохоос эхлээд сэтгэл санаанд асар их өөрчлөлт ордог. Энэ чинь нийгмийн хүмүүстэй харьцах харьцаанаас өдөр бүр урган гарч байдаг. Нэг нь ийшээ чангааж, нөгөө нь тийш нь чангааж, эндээс нэг нь зүүгээр шивж, нөгөө нь тэндээс лантуугаар нүдэж байдаг. Нэг нь дор нь цэцэг дэвсэж, нөгөө нь дор нь хадаас дэвсдэг орчлон шүү дээ. Тэр дунд хүн амьдраад явахад хүний сэтгэл санаанд нь тэр бүхэн чинь нөлөөлөөд агуу их энэрэнгүй үзэлтэн болгох уу, аймшигтай өшөө авагч болгох уу, эсвэл уярч хайлж чаддаг, өширч үзэн ядаж чаддаг тийм хүн болгох уу, эсвэл тэнэг хүн болгох уу, ухаан суулгах уу гэдгийг шийддэг. Энэ чинь л явж явж зохиолын үзэл санаа, зөрчил болж, хүмүүсийн сэтгэл санаанд гарч байгаа асар их өөрчлөлтийг илтгэж байгаа юм шүү дээ.
Харин мэдрэмж гэдэг бол зохиолч хүнд байгалиас заяасан хэмжигдэхүүн юм. Зохиолын нарийн утсыг олж хөндвөл өөрийн гэсэн дуу чимээтэй байдаг. Гуниг байна уу, баяр байна уу, атаархал байна уу, үзэн ядалт байна уу, жигшилт байна уу, аймшиг байна уу… чиний цээжинд нэг биш түмэн утас байгаа. Түүний хөгийг олохыг л мэдрэхүй гэнэ. Тэгээд түүнийгээ уран бүтээл, дүрдээ шингээх нь л зохиолчийн ажил шүү дээ.
“Хөх тавилан” дээр ч гэсэн тэр хөөрхөн эмээ юу болсон юм бэ гэдэг асуулт чинь тэр их зовлонг ганц бие эмэгтэй туулж байж л тайлагдана. Эхлээд бол тэр хүн өөрийнхөө хувь заяаныхаа төлөө явсан шүү дээ. Эмэгтэй хүн болж төрсөн болохоор эх хүний зовлон жаргалыг эдлэхсэн гэсэн их хүслээр явсан хүн шүү дээ. Тэгээд явсаар зүтгэсээр байгаад нэг агуйн ламтай уулзсан, гэгээнтэнтэй учирсан, хээрээс хүүхэд олсон гээд л… Мах, цусаар нь шингэж мөн чанар нь гарч ирж байгаа нь тэр. Тэр торгон утсуудыг олж, оноож, өнгө хөгөөр нь зөв дуугаргаж чадаж байгаа нь л сэтгэлзүй шүү дээ. Үүнийг илэрхийлэх олон аргууд байна.Эцсийн эцэст хүн гэдэг чинь нийгэмдээ, улс гэртээ үүрэг хүлээдэг юм байна л даа. Хувь заяа нь хөтлөөд л эцсийн дүнд тэр хүнийг тийм л юманд хүргэсэн.
-“Хөх тавилан” тууждаа болзолт дүрүүдийг олон ашигласан. Тухайлбал хаа нэгтээгээс гараад ирдэг “шарга морьт” гэх мэтчилэн. Тэгвэл “болзолт дүр” гэж яг юуг хэлээд байна вэ?
-“Болзолт дүр” гэдэг маань бодит дүр биш гэсэн үг юм. Зохиолын үйл явдлыг гүнзгийрүүлэх, дүрээ тодотгох үүднээс хийсвэр дүрүүдийг зохиодог. Тухайлбал “хөөрхөн эмгэн”-ий дотоод дүр тэр шарга морьттой холбогдож тодорч гарч ирж байгаа юм. Зохиолын өнгө аясыг бий болгоход “тэр шарга морьт” бол маш их чухал үүрэгтэй.
-Гадныхан шидэт реализм гэх урсгалаар зохиол бичиж, компьютер график ашиглан кино их хийж байна. Тэнд янз бүрийн мангас, чөтгөр, шулмууд гардаг. Монголд энэ урсгал хөгжих боломж, суурь хэр байгаа бол?
-Бид өрнөдийн зохиолыг мундаг гэдэг. Дэлхийн алдартай зохиолчдыг уншиж байхад тэр яриад байгаа шидэт реализмыг чинь хэрэглэсэн л байдаг. Тэр нь бидэнд сонин байдаг. Болохгүй ч юм байхгүй л биз, сайхан ч юм шиг л байдаг заримдаа. Гэвч эцсийн дүндээ хийсвэрлээд гаргаж ирж байгаа тэр зүйлс нь тэр Испаных ч юм уу, Европийнх ч юм уу, Японы самурайнх л байх. Тэд нарын мангас чинь өөр сэтгэхүйтэй, өөр араншинтай байгаа. Гадны хэлбэр дүрсийг нь зурахдаа хүртэл өөрөөр зурна. Тэгвэл монгол уран зохиолд ямар байх вэ гэж бодох хэрэгтэй. Монголын уран зохиолд гардаг шидэт үлгэр, домог бол бидний мах ясанд шингээд, өвөг дээдсийн маань оюун ухаанаар бүтээгдээд ирчихсэн зүйл байдаг. Түүнийг бид ашиглах хэрэгтэй. Чөтгөр, шулам, хий юм, ад зэтгэр, зүүд зөн, зөн билэг, далдыг харах гээд бүгд байна. Тэр бүхэн чинь монголоороо л байх хэрэгтэй. Чөтгөр ч байсан монгол, шулам ч байсан монгол баймаар байна. Тиймээс би зохиолдоо өөрсдөдөө байж байгаа тэр зүйлийн зах зухаас нь л элтэлсэн юм шүү дээ.
-Гэхдээ залуучууд энэ бүхнийг аймшгийн зохиол дээр ихэвчлэн дүрсэлж харуулаад байна. Тийм биш биз дээ?
-Энэ бол сэтгэцийн үзэгдэл байгаа юм. Сэтгэлзүйн энэ үзэгдлийг өрнөдийнхөн эмгэг гэж үзээд зохиолдоо оруулаад байгаа юм. Яагаад гэхээр тэр хүний үзсэн аймшигтай аллага, хядлага, өшөө авалт зэргийг эмгэг сэтгэлгээ гэж үзээд түүнээс үүссэн гаж сэтгэлгээ, гаж үйл явдалтай дүр болгоод байхаар нөгөө цуст аймшигт явдалтайгаа нийлэхээр тэрийгээ хүний сэтгэлзүйн нарийн юм руу орж байна гэж төсөөлөөд уншигчид нь ч тэгж хүлээж аваад байгаа юм. Манайд бол тэр нь тийм ч сонин биш шүү дээ. Манайд 95 толгойтой Индэрмаа хар мангас нь ч байж л байдаг, зэс хошуутай шулам нь ч байж л байдаг. Бүгд л байдаг шүү дээ. Гэхдээ монгол сэтгэхүйгээр л бий болсон.
-Барууны кинонуудыг харж байхад хийсвэр дүрүүдэд нь урансайхны хөгжил явагдаад байх шиг. Харин Монголд энэ нь хоцрогдоод байна уу гэж бодогдох юм?
-Энэ бол уран сайхны сэтгэлгээний хөгжлийн явцаас л хамаарна. Хийсвэрлэл бол хэзээд байсан. Элэнц хуланц, хэдэн мянган жилийн өмнө ч хангарьд, луу гэх зэрэг хийсвэр дүрүүдийг сэтгээд бий болгочихсон байна. Энэ чинь асар их хөгжил мөн үү, мөн шүү дээ. Тэрийг хоцрогдсон юм гэж хэлж болохгүй.
-Гэхдээ ийм хийсвэр дүртэй зохиолууд Монголд ховор шүү дээ. Дээр үед бол “Гэсэр”, “Жангар” гэх зэрэг зохиолууд байж. Орчин үед яагаад ийм зохиолууд төрөхгүй байна вэ?
-Наадах чинь бол жам ёсны юм байх. Тэр алсын цуурай, далд юмсыг санаанд тусгах нь нэг үе давалгаалж ирээд л, нэг үе намждаг. Нийгмийн уран сайхны сэтгэлгээний хөгжлийн давалгаа л явагдаад байгаа юм болов уу гэж боддог. Давалгаа байж байж л нуур, далай, тэнгисийн аливаа юмыг авч яваад маргааш нь буцаагаад аваад ирдэг шүү дээ.
-Л.Түдэв гуай “зохиолч хүнийг эхлээд зохиолчид нь мэддэг байх ёстой” гэж хэлсэн байна лээ. Энэ юу гэсэн утгатай үг юм бол?
-Залуучуудын гаргасан зохиолыг уншаад цаашаа явах уу, явахгүй юу гэдгийг уншигчаас түрүүлж зохиолч хүн л хэлж өгдөг. Бидний үед шинээр гарч ирж байгаа зохиолуудыг зохиолчид л түрүүлж уншдаг байсан. Одоо харин юу болж байгааг мэдэхгүй. Тэгж байж л мэдрэмж төрдөг. Тэгээд дараа нь тэр чинь харин гайгүй явчихмаар хүүхэд биш үү гэж хэлдэг. Хэрвээ зохиолчид чамд гайгүй шиг дүн тавиад ирвэл аяндаа нийт уншигчид уншиж эхэлнэ гэсэн үг шүү дээ.
-Тэгвэл зохиолчид нь таалахгүй байхад номнууд нь зарагдаад бестселлер болоод уншигдаад байдаг зохиолчид байна шүү дээ, үүнийг та юу гэж хэлэх вэ?
-Түүнийг зах зээлийн зохиолчид гэдэг юм. Тэр хүн тэрүүгээр мөнгө олно уу, байна уу хамаагүй явж л байг. Энэ нийгэм чинь тийм л нийгэм юм чинь. Гэхдээ зохиолчийн мөн чанарыг мах цусаараа эзэмшиж бичнэ гэдэг өөр юм шүү.
-Өнөө үед зохиолч болох гэж байгаа залуус маань амьдралаа залгуулахын тулд сэтгүүлч эсвэл орчуулгын ажил хийж байна. Тэгэхээр уртын дуу дуулах хүн богинын дуу дуулаад байхаар хоолой нь эвдэрдэг гэж ярьдаг. Үүнтэй адил авьяас нь эвдрэх үү?
-Миний ажигласнаар нэг юм байдаг. Манай ахмад зохиолчид болох С.Эрдэнээ гуай, Ц.Гайтав гуай хэлдэг л байсан. Би ч сонсож байсан. “Сонинд битгий ажилла” гэж. Яагаад гэвэл залуучууд өөрийнхөө бичлэгийн арга барил тогтоогүй үед сонинд ажиллахаар яг “МОНЦАМЭ-гийн модон хэлтнүүд” гэдэг шиг сонины хэл, арга барил тогтчихдог. Тиймээс хэлэнд нөлөөлөхгүй өөр ажил хийх хэрэгтэй. Өөрийн минь ажигласнаар зохиолч хүн утга зохиол судлалын ажилд орохоор бас эвдэрдэг. Хорин хэдхэн насандаа “Уулын үер”, “Нүүдэл суудал”-ыг бичиж байсан Л.Түдэв гуай судалгааны ажил хийж дэд эрдэмтэн, одоогийнхоор бол докторын зэрэг хамгаалсан. Тэгэхээр зохиолчийн тэр хурц мэдрэмж нь дарагдаад нийтлэлийн талын юм их бичдэг болохоор хөшүүн, баримтан дээр голдуу тулгуурлаж бичдэг болж байгаа юм.
-Л.Түдэв гуай нийтлэлч, эрдэмтэн болсон хойноо “Оройгүй сүм” гээд романаа бичсэн байдаг шүү дээ?
-Л.Түдэв гуай тэр номоо наяад оны эхээр бичсэн байдаг. “Оройгүй сүм” бол нэлээд далайцтай зохиол л доо. Судалгаа хийгээд асар их мэдлэгтэй болчихсон байсан учраас тэр зохиолыг тийм сайхан, мундаг далайцтай бичсэн. Хуврагын ёсыг сахьсан ч төрийн хар хүний ёсыг баримталж амьдарсан ч эцсийн эцэст амьдрал, хайр сэтгэл, гомдох баярлах, нөхөртэй, дайсантай байх гэдэг юмнаас хэзээ ч зайлж амьдарч чаддаггүй тэр жамыг л харуулсан зохиол. Буддын гүн ухааны энэрэхүй, нигүүлсэхүйн үзлийг мундаг гаргаж тавьсан байдаг.
-Энэ жилийн “Болор цом” наадам Дорнод аймагт болоод өнгөрлөө. Хүмүүс янз бүрээр л ярьж бичиж байна. Харин та энэ тал дээр ямар бодолтой байна вэ?
-Би зурагтаар л үзсэн. Очиж чадсангүй. Гэхдээ манай эндээс жил бүр явдаг хорхойтнууд байдаг. Тэд нарыг бол их л гомдоосон байна лээ.
-Наадмын түрүү байрыг эзэлсэн “Тэр эмэгтэй” шүлгийг “дадаизм” хэмээх урсгалаар бичсэн гэж тайлбарласан байна лээ.
-За яахав дээ юу ч гэж тайлбарлаж болно шүү дээ. Урсгал гэдгийг нэг шүлгээр ч тайлбарладаг юм биш шүү дээ. Дусал ус урсах уу, тэрийг усны урсгал гэх нь хаашаа юм бэ, нэг шүлэг бол дусал шүү дээ. Харин нэлээд хэд нь нийлж байж урсах байх аа. Харин дусал бөмбөрдөг үү гэвэл бөмбөрдөг. Түүн шиг урсгал гэж тайлбарлах нь одоохондоо арай томдох байх аа.
-Сүүлийн үед олны бухимдлыг төрүүлээд байгаа нэг асуудал байгаа. “Ноён уул”-ын алтыг авах гэж хэсэг хүмүүс эрээ цээргүй дайрч байна. Өвөг дээдсийнхээ түүх, дурсгалт газрыг ингэж ухаж сэндийлж байгаа тал дээр та юу хэлэх вэ?
-Би монголын өв, соёлоор 20 гаруй жил дагнаж телевизийн нэвтрүүлэг хийлээ. Археологи, палеонтологи гээд газрын хөрсөнд байгаа үлэг гүрвэлийн яснаас эхлээд өчүүхэн ургамлын эсийг хүртэл судалдаг хүмүүстэй би уулзаж явлаа. Эртний юм гэдгийг бид үлэг гүрвэлээр төсөөлөөд байдаг шүү дээ. Гэтэл тэр хөрсөнд эртний амьтны чинь эд эс , нүдэнд үзэгдэхгүй микроб шингээстэй байж байдаг. Тэгэхээр зэрэг “Ноён уул” маань тэр нандин өвийн өлгий нь байхгүй юу. Алтнаас илүү үнэтэй юм тэнд бий. Хүн төрөлхтний хувьд үнэ цэнэтэй юм тэнд бий. Тийм учраас тэрийг сүйтгэж болохгүй. Алтаа ухдаг юм бол өөр газраас л ухна биз. Монгол оронд дүүрэн л алт байгаа шүү дээ.