УИХ-ын гишүүн, дарга асан Д.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа. Бидний ярилцлага улс орны эдийн засаг, цаг үеийн асуудлуудаар өрнөлөө.
-Улс орны эдийн засаг үлэмж сульдсан үед тантай ярилцаж байна. Таныг УИХ-ын даргаар ажиллаж байсан он жилүүдэд манай эдийн засгийн үзүүлэлт 17 хувьд хүрч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, бэлтэй төр засаг байлаа. Гэхдээ улс төрийн нөхцөл байдлын хувьд намууд нийлж засаг байгуулсан, бэрхшээлтэй л байсан санагддаг. Тэр үед хэрхэн ажиллаж байсан талаараа дурсвал…
-Сонгуулийн бүрэн эрхийн хугацааны ажлын үнэлэмж эдийн засаг, нийгэмд ямар өөрчлөлт гарснаар хэмжигдэх биз. Үнэхээр 2008-2012 онд дэлхийд банк, санхүүгийн хямрал явагдсан ч гэлээ үр дүнгээрээ манай оронд муугүй байдлаар төгссөн. Хямралтай давхцаж томоохон бэрхшээлүүд ч тохиолдсон. Мэдээлэл багатай, түүндээ дүгнэлт хийхгүй бол улс орныг авч явахад учирдаг тийм бэрхшээл бидэнд учирч байлаа. Би нэг жишээ хэлье. 2008 оны сонгуульд МАН, АН нэг хүнд 1,5 сая төгрөг, үгүй бол сая төгрөгийн хувьцаа өгнө гээд амлачихсан. Энэ нь дэлхийн банк, санхүүгийн хямрал хаяанд ирчихсэн байсныг төдий л мэдэхгүй байсантай холбоотой гэж боддог. Хүнд байдалд байгаагаа 2008 оны сонгуулийн дүн гарсны дараа мэдсэн. Банк санхүүгийн удирдлагууд сонгуулийн өмнө дэлхийд ийм хямрал явагдаж байгааг сэрэмжлүүлсэн бол намуудыг иймэрхүү нүсэр амлалт авахаас сэрэмжлүүлж болох л байсан. Эдийн засгийн байгууллагууд, статистик, банк, Санхүүгийн зохицуулах хороо мэтийн байгууллагууд дэлхийн чиг хандлагыг сайтар судалдаг мэддэг байх шаардлагатай. Тэр амлалтаас болоод ихээхэн хүндэрсэн жилүүд бидэнтэй золгож байлаа. Дөрвөн жилийн хугацаанд 3,5 их наядын хэмжээний хөрөнгийг ард түмэнд өгөх ёстой болсон. Хэрэгжүүлэх шахаанд орсон. Зэрэгцээд хэд хэдэн банк дампуурч, зарим нь дампуурахад бэлэн болсноо илэрхийлж байв. Дампуурах шатанд нь зогсоосон банк ч бий. Дахиад нэг жишээ хэлье. Одоо манайд эдийн засгийн хямрал гээд яриад л байна. Монголын бүх салбар хэвийн ажиллаж байна. Мал аж ахуй, газар тариалан, барилга, уул уурхай. Тэгвэл доголдол хаана байна. Банк, санхүүд л байгаа шүү дээ. Монголбанк үнэ тогтворжуулахаар Засгийн газартай ярьж гурван их наядыг ганцхан жилийн дотор зарлаа. Бид амлалтаар гурван их наядыг дөрвөн жилд зарж байв. Аль, аль нь мөнгөө утга учир багатай зарсан хэрэг.
-Улс төрийн намуудын тоймгүй амлалтаас үүдэж түүртсэн, эдийн засгийн тэнцвэргүй Засгийн газар, Монголбанкны чадамжгүй байдал л улс орныг ийм байдалд оруулсан гэж та хэлэх гээд байна аа даа?
-Үнэндээ тийм. Сангийн яам мэргэжлийн үүргээ биелүүлээгүйгээс хүү ихтэй арилжааны зээл авах, гаднаас чамин нэртэй бонд босгож, үр ашиггүй зарж, улсаа өрөнд оруулж, дараа шатны хөрөнгө оруулалт хийж бүтээх, цаашид хийх ажлыг хумиж, улс орныхоо хөгжлийг царцанги байдалд орууллаа. Амлалтаас гадна бас нэг томоохон бэрхшээл бол 2009-2010 оны өвөл Монгол Улс арван сая малаа алдсан. Төлөвлөгдөөгүй том хохиролд орсон. 2009 ондоо мал их туранхай орсон учраас 2010 оны хавар төл авч чадаагүй. Тэр үед мал аж ахуйд том цохилт ирсэн л дээ. Дараа нь барилгын байгууллагууд ч зогсонги байдалд орсон. Эдийн засгийн өсөлт -1,6 хувь болтлоо унасан. Тиймээс 2008-2012 онд бид төсөв санхүү, мөнгөний бодлогын тухайд онцгой анхаарсан. Төсвийн тогтвортой байдлын хууль гаргасан. Бас Төсвийн хууль, Төсвийн тэнцэл хангах шалгуур, өр зээлийн лимит хатуу тогтсон. 2012-2016 оны эрх баригчид эдгээр баримт бичгүүдийг засварлан санаснаараа ажиллах болсон. Өрийн таазыг өндөрлөн зээл, бондууд босгож, дуртай зүйлдээ зарж ёстой л хотонд орсон өлөн чоно адил аашлан санхүү, төсөвтөө хандсан. Үр дүн нь банк, санхүүгээ нураасан өнөөгийн энэ байдал. Дэлхийн банк, санхүүгийн 2008-2010 оны хямрал манай оронд хүнд туссан юм. Бодлого талыг яривал Олон улсын валютын сан, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банктай хамтарч бэрхшээлийг давсан шүү дээ. Дэлхийн санхүү, эдийн засгийн байгууллагын зүгээс тавьдаг шаардлагаас бэргэх үндэс бидэнд огтхон ч байхгүй. Зарим хүн гар хөлөө хүлүүлнэ, хатуу шаардлага тавьж гаднаас зээл, тусламж авахыг хаана, болгоомжтой бай гэнэ. Засгийн газар алгуурлаж байна. Удаашруулах хэрэггүй. Монголд төсөв, санхүүгийн сахилга тэг болтлоо заачихаад байхад, шууд засах хэрэгтэй. Миний дүгнэлтээр бол дотооддоо Засгийн газар, УИХ-ын ажиллагаа нь Монголбанк, Сангийн яамны хариуцлагагүй байдлыг засахаас эхлэх биз гэж бодох юм. Тухайн нөхцөлд бид 2011, 2012 онд үлдэж байгаа хоёр жилдээ үр ашигтай ажиллах шаардлагатай тулгарсан. УИХ чөлөө завгүй ажилласан. Мөнгөө үр ашгаа өгөх, сэргэлт өгөхөд зарсан. Банкны салбарыг дампууруулахгүйн тулд зарим банкинд 100 тэрбумаар нь мөнгө зээлсэн. Мал аж ахуйгаа өөд татахын тулд бид 2009 онд малчдад 40 тэрбум төгрөг ямааны ноолуурын үнийн зөрүү гэж шууд өгснийг санаж байна уу. Телевизээр байнга л “76 ямаа” гэж УИХ-ыг муучилдаг байв даа. Гэхдээ тэр үедээ хоёр талын сонирхлыг ингэж шийдвэрлэсэн нь ашигтай болсон. Малчдыг өрнөөс нь салгаж, банкны чадавхийг дээшлүүлсэн хэрэг болсон. Ноолуур боловсруулах үйлдвэрүүдэд ч 120 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон. Газар тариаланд бид том хөрөнгө хаясаан. Санаж байгаа биз дээ. Атрын III аянг. Нэг тонн улаанбуудайд өгөх урамшууллыг өндөр тогтоосон. Энэ мал аж ахуй, газар тариалан, банкинд зориулсан мөнгө эдийн засийн өсөлтийг хангах боломжийг богино хугацаанд олгосон гэж болно.
-Таны парламентын үед Оюу толгой, Таван толгойг эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан. Энэ бол үнэхээр түүхэн чухал шийдвэрүүд байж…
-Оюу толгой, Таван толгойг эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан. Тийм хэмжээний хөрөнгө оруулалт одоо ч хийж чадахгүй л байна. Баялгаа эргэлтэд оруулсныг буруу гэх хүн үгүй биз дээ. Үүнд тухайн үеийн Ерөнхий сайд байсан С.Баярын үүрэг их байсан. Харин үр ашгийн талаас хүмүүс үргэлж харамсдаг. Анхны баталсан гэрээ сүүл тийшээ бидний ч харууслыг дагуулах болсон. Тэгэхдээ энэ хоёр ордын ашиглалт үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд томоохон боломж дагуулсныг, эдийн засгийн өсөлтийг хангасныг, хангах болсныг хүмүүс анзаарч байгаа байх аа. Өмнөговьд хөгжил дэвшил гарч байна гэж хэн ч харахаар байгаа. Гурав дахь хүчин зүйл, эдийн засгийн өсөлтөд гадна талаас нөлөөлсөн хүчин зүйл бас бий. Дэлхийн банк, санхүү, эдийн засгийн байгууллагууд хямралаас гарахад тусалсан талаар дээр хэлсэн. Үнэндээ Олон улсын валютын сантай бид хэл амаа ололцож ажиллаж чадсан. Тэд санхүүгийн хувьд, эдийн засгийн хувьд сахилга, дэг журмыг хатуу тогтоохыг шаарддаг. Тэр бол зөв шаардлага гэж би боддог. Тэрнээс нь монголчууд халширна гэвэл, улс орныхоо санхүү, төсөв, өр зээлээ замбараагүй байдалд барьж байх тийм салан задгай байдлын хандлага болно. Хямралыг боломж бас болгож болдог.
-Хямралыг яаж боломж болгож болох вэ?
-Хэрхэн давах вэ, яаж боломж болгон хувиргах вэ гэдэг бол тэр төрийн менежмэнт. Энэ тал дээр УИХ-ын гишүүдийн үүрэг их ээ. Тэд тооцно биз. Амжилтад хүрэхэд дотоод талаас тогтвортой Засгийн газар чухал. Засгийн газрын үйл ажиллагааг УИХ бүрэн хянаж чадаж байна уу, үгүй юу гэдэг парламентын гол үзүүлэлт. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн үндсэн алдаа энд оршиж байна. Юу яриад байна гэхээр Засгийн газар, УИХ хоорондоо эрх мэдлийн зай барих хэрэгтэй. Үндсэн хуулийн заагласан эрх мэдэл хуваарилах хүрээнд. Би дөрвөн жилийн хугацаанд хоёр Ерөнхий сайдын нүүр үзсэн л дээ. С.Баяр, Сү.Батболд. Үндсэн асуудлаар уулзаж ярилцахаас биш юм болгонд тохирчихоод, түүнийгээ УИХ, Засгийн газрын гишүүдэд тулгаад байвал бусдын санаа бодол, бие дааж асуудал шийдэх боломж, хожмын хариуцлага хохирно. Зайгаа зөв барьж, эрх мэдлээ тус тусдаа эдлэх замаар Засгийн газраа хянах боломжтой.
-Ингэх хэрэгтэй гэдгийг хэлж ярьдаг ч үнэндээ барьж чадаж байгаа нь ховор. Ялангуяа энэ зарчим сүүлийн жилүүдэд алдагдав уу даа…
-Тэр үед би АНУ-ын парламентын урилгаар айлчлахад хоёр, гурван зүйлийг АНУ-ын талаас тэмдэглэж хэлж байсан. Тэрний нэг нь бол Засгийн газраа бүрэн хянаж байгаа парламент гэж танай парламентыг үзэж байгаа шүү гэж. Ерөнхий сайд нь өөрийнхөө бодлогыг явуулдаг, УИХ-д асуудлаа оруулдаг, УИХ бол өөрийнхөө байр суурин дээр байж асуудлыг шийддэг. Энгийн зүйлийг би хэлж байна. Засгийн газраас оруулсан, Оюу толгойн гэрээний орж ирсэн хувилбарыг бид хоёр ч удаа буцаасан. Тэрэнд С.Баяр нэг ч удаа гомдоллож “Нэг намынх мөртлөө миний оруулсан төслийг буцаачихлаа, чи асуудал хойшлуулав” гэж надад гомдол, гоншигнол илэрхийлээгүй. Тэр зарчим сайн барьдаг талтай. Намын дарга, Засгийн тэргүүн гээд омогдоод байдаггүй байлаа. Ингэхэд хүрвэл УИХ-ын гишүүд үг, үйлдлээ хумиад, хянаад эхэлнэ. Ингэвэл хор хөнөөлтэй л болж эхэлнэ. Оюу толгойн гэрээг хуулиар батлахыг бид зөвшөөрөөгүй. Стратегийн ордын асуудал ярьж байгаа гэлээ ч гэрээ байгуулах нь Засгийн газрын бүрэн эрх. Засгийн ажлыг шүүрч эхэлбэл буруу болно биз дээ. Бид ямар зарчим баримталж Оюу толгой болон Таван толгойн асуудлыг шийдвэрлэж болох чиглэлийг л баталж өгсөн. Эцэст нь бид 57 дугаар тогтоол гаргаж Оюу толгойн гэрээг ЗГ баталж болно, гэхдээ гэрээнд тусгагдчихаад байгаа манай талын 34 хувийг анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхсөний дараа, Монголын талынхыг 51 хувьд хүргэх заалт өгсөн. Анхны хөрөнгө оруулалтыг 4,5 тэрбум төгрөгөөр тогтоосон. С.Баяр удирдлагын түвшинд хууль, зарчмаа сахидаг, түүндээ захирагддаг нь удирдах хүний сайн шинж.
-Сү.Батболдын Засгийн газрын үед энэ нь хадгалагдсан уу?
-Дараа нь Сү.Батболдын Засгийн газар өөрийнхөө явуулах зүйлүүдийг явуулж, парламентад батлуулах асуудлыг цэгцтэй оруулж байсан. Түүний санхүү, хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлж хөрөнгө босгох, Евро стандартыг Монголд нутагшуулах, гадаад харилцааг эдийн засагжуулах гэсэн мэргэн, ирээдүйтэй санаа хэрэгжиж амжаагүй. Цаг хугацаа байгаагүй юм. Томоохон шийдлийг ярихдаа гол нь би эрх мэдлийн хуваарилалтыг зөв барих, эс барих тухайд зэрэгцүүлэлт хийхийг оролдъё. 2012-2016 онд Н.Алтанхуяг эхнээсээ л дураар авирласан. Тэр 2013 оны төсвийг батлуулахдаа Ерөнхий сайд нь 100 сая төгрөгөө өөрөө мэдээд зарцуулдаггүй юм бол ямар Ерөнхий сайд болох юм гээд л эхэлсэн. Төсөв, төсвийн тогтвортой байдлын болон аль ч хуулиар Ерөнхий сайд зориулалт нь тодорхойгүй мөнгө зарцуулах эрхгүй. Багцдаа тусгагдсан хэдэн арван тэрбумыг зориулалтаар нь зарах боломжтой байдаг. Тэр мөнгөөр зарим эмнэлэгт тоног төхөөрөмж авч өгсөн. Ховд зэрэг аймагт битүү зах барьсан гэдэг. Ерөнхий сайд дураар аашлан төсвийн сахилга зөрчсөний цаана УИХ-аас баталсан төсвийг мөн л дураар зарцуулах боломж бусад сайд нарын хувьд хэмээс хэтэрсэн болох нь дөрвөн жилийн эцэст тодорхой болоод байна. Харин Ерөнхий сайд байхдаа Н.Алтанхуяг Оюу толгойн асуудлаар УИХ, Засгийн газар, Үндэсний Аюулгүй Байдлын зөвлөлөөс гаргасан шийдвэрийн эсрэг хатуу зогссон байдал нь нэгэн шалтгаас тод харагддаг. Хөгжлийн банк саяхны шалгалтаар хичнээн тэрбумыг зориулалтын бусаар зарсан баримт, “Чингис” бондын хэдэн зуун тэрбумаар тодорхойгүй төсөл, арга хэмжээнд дураар зарсан нь тодорхой болж байна. Үүнээс ямар дүгнэлт гарч байна вэ. Эрх мэдлийг хэтрүүлэх, дур зоргоор авирлах нь улс орноо ямар байдалд оруулдаг, эдийн засаг, санхүүг босгох уу, нураах уу гэдэгт хүрэх үр дагавар харагдана. Улсын санхүү яагаад дампуурах болов, өрөнд яагаад унах болов. Нэг шалтгаан нь удирдлагууд хуулийг үл хүндэтгэн, эрх мэдлийн хуваарилалтыг үл ойшоон ажилласантай холбоотой.
-Тэгвэл одоо энэ Засгийн газар, УИХ яг юу хийх ёстой юм бэ. Ажлаа аваад хагас жил болох гэж байна. Зүг чигээ олох хугацаа ч болчихлоо…
-УИХ, Засгийн газар хийх юмаа хийж байна. Манай ард түмэн нүүдэлчид. Хөдөлгөөн, хурд ихтэй, сэтгэлгээний хувьд ч ийм. Түргэл, шинэчил гэх, үр дүнг даруй гаргахыг шаарддаг. Нүүдэлчдийн онцлог. Уг нь зөв. Өглөө нь ачаалаад орой нь хярд буучихдаг улс. Монгол хүний ийм сэтгэлгээ төр засагт байнга ташуур болдог. Ард түмэн Засгийн газрыг байгуулагдмагц л удаж байна, 100 хоногийн дотор юу хийсэн бэ. Яагаад үр дүн гараагүй байгаа юм гээд нэлээд хэсэг нь шалгаана. За, энэ ч муу зүйл биш. Гэхдээ бас хүлээцтэй хандах учир шалтгаан бий. Өнөөгийн Засгийн газрын байдал, ажлын үр дүнг би ямар ч байсан энэ оны ажлын дүн, тэгээд 2017 оны хоёрдугаар сарын 15 болоход өөрөөр хэлбэл, ажлын үр дүн, тайлан баланс гарч дуусах үед хариуцлага шаардан, хатуу нэхэлтэй хандвал зүгээр. Харин цаг үеийн шаардлага бол дээр хэлснээр сайн ташуур юм. Монголчууд ташуурдахдаа сурамгай, сайн ч ташууртай. Цаашид ч анхаарууштай зүйл олон байна аа. Яахав 2017 оны төсөв баталлаа. 2017 оны үндсэн чиглэл батлагдаж байна. Байдлаас харахад нааштай үр дүн барин тавин бага л ажиглагдаж байна. Энэ бол санхүүгийн хувьд манай улс доройтолд орсонтой холбоотой. Хамгийн гол нь хөгжлийн явц, эдийн засаг, санхүүгийн байдалд нухацтай дүгнэлт хийх хэрэгтэй. Монголд инфляци нэмэгдээд эдийн засгийн хямрал болоод байгаа юм биш. Ачаа хүнд жирийн иргэн, жижиг дунд үйлдвэрлэгчдийн нурууг хуга дарах нөхцөлд оржээ. Үүнийг юу гэж үзэх вэ. Энэ ер нь ямар эдийн засгийн шинж, ямар нөхцөлд ийм байдал ажиглагддаг юм бэ?
-Харин танаас л асуумаар байна. Бид хэрхэх хэрэгтэй юм бэ?
-Би бол дифляцийн нөхцөл гэж үзнэ. Дифляцийн нөхцөл бол эдийн засгийн хямралаас ч долоон дор үр дагавартай үзэгдэл. Үндсэндээ төсөв, санхүүгийн дампуурлыг л хэлдэг. Инфляцийн өсөлт, эдийн засгийн хямралыг хэрхэн давахыг бид 2008-2012 онд үзсэн. Гэтэл энэ арга ажиллагаа өнөөгийн нөхцөлд тохирохгүй байх. Дифляцийн буюу санхүүгийн ноцтой доройтлын үед яаж ажиллах вэ гэдгийг шинэ нөхцөл байдалд авч үзүүштэй. Тэрнээс эдийн засаг хямралтай, хүнд байдалд орчихлоо гээд баахан хийх ажлын жагсаалт гаргаад ч нэмэргүй. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл энэ талаар зориуд авч үзэж шийдвэр гаргах биз. Засгийн газрын хүндрэлийг давах хөтөлбөрт цар хүрээтэй асуудал тусгагдах шаардлагатай байна. Асуудал Засгийн газрын гүйцэтгэх чадвар, бас УИХ-ын хяналт зөв тавихаас их зүйл шалтгаална. Тэгэхээр чадвар, хяналт яаж, ямар аргаар явагдах асуудлууд тусгагдана гэсэн үг. Яагаад хүнд байдалд орсон бэ гэдэг уг шалтгааныг зөв тогтоовол түүнийгээ арилгах арга хэмжээнүүд тодорхой болно. Буруутай эздэд хариуцлага тооцохоос эхлэх биз. Бид бие биенээ муучлаад яах вэ гээд найзан дундаа орхивол байдал засагдахгүй бахь байдгаараа л байх болно. Энэ бүхний цаад учир шалтгааны үндсийг нь тасалбал 2018, 2019 оны үед бидэнд нэн эерэг үр дүн харагдана. Дутагдалд дүгнэлт хийхгүй бол түүнийг давтаж бүр сөрөг үр дагаварт хүрнэ. Тэгж л харагдаж байна.
-Таныхаар тэр таслах ёстой шалтгаан нь юу гэж?
-Цаад уг чанартаа бол Монголд авлига, хээл хахуулийн асуудал эдийн засаг, санхүүг нураасан юм. Гадны зээл тусламжийг аваад үр ашиггүй зарцуулсан л гэнэ. Чухамхүү авлигаар энэ хөрөнгүүдийг үр ашиггүй зүйлд аваачиж чихчихсэн байх шүү. Харин үүнийгээ ойлгож байна уу, үгүй юу.
-Та хариуцлага тооцох ёстой гэж байна. Нэг нам хүчин гарч ирээд нөгөөхөө намнасаар байтал энэ нийгэм хагарч, өс хонзонгоор дүүрэх юм биш үү. Заавал хариуцлага тооцох хэрэгтэй юу?
-Хариуцлага тооцохоор барах уу. Нам хүчин гэж харахаасаа илүү бид авлигатай эвлэрч болохгүй. Бүхэлд нь засах ёстой. Авлигатай дэлхий дахин, улс орон бүр тэмцэл хийж байна. Авлигаас ангижрах нь хэтийн чиглэлтэй үйл явц. Ямар ч гэсэн сааруулж хүчтэй цохилт өгөх хэрэгтэй. Авлига багатай болчихсон оронд яахав Скандинавын орнууд гайгүй гэдэг юм. Европын зарим нэг хэсэг орнууд бол авлигыг сааруулж чадсан. Монголд бол үүнтэй хатуу ширүүн тэмцэл хийж, нам түвшинд аваачихгүй бол авлига Монголын эдийн засаг, санхүүг идсээр байх болно.
-Таны хэлдгээр авлига үнэхээр Монголын хавдар болж байгаа зүйл л дээ. Тэгвэл УИХ үүнд ямар үүрэгтэй оролцох ёстой вэ?
-Энд УИХ гол үүрэгтэй. УИХ-д түрүү түрүүчийн жилүүдэд зарим шийдэмгий арга хэмжээ авч авлигыг нэлээн дарангуйлсан. Сонирхлын зөрчлийн хуулийг бид баталсан. Хөрөнгийн болон сонирхлын зөрчлийн мэдүүлгүүдийг албан тушаалтнаар гаргуулдаг болсон. Хэрэгжүүлэх талаар Авлигатай тэмцэх газрын эрх, үүргийг тодорхой болгосон. Авлигыг 5-10 хувиар дарахад эдийн засаг мөн хэмжээний түвшинд ахиц гарна аа. Хатгаа тусаад хүндэрсэн хүн цээж онгойгоод гайгүй боллоо гээд амьсгаа авах шиг. Авлига яван явсаар хуулийг дэвсэлдэг. Төсөв, санхүүгийн бүх хуулиудыг чанд сахихаа саармагжуулаад эхэлсэн нь үүний илрэл шүү дээ. Дураар авирлах нь авлигын төрсөн дүүгээс өөрцгүй. Ард иргэд төрийг үл итгэлцэлд оруулан хүч алдан, дээр нь эдийн засаг тамирдаж, нийгэмд ёс зүйгүй авирлал газар авдаг. Энэ ноцтой үзэгдэлтэй хүчтэй тэмцэх нь эдийн засгийн уналт, бэрхшээлээс гарах гарц, зам юм. Засгийн газрын бэрхшээлийг туулах хөтөлбөрт энэ том тус болно. Мөн Монголын эдийн засгийн бүтцийг сайжруулах асуудал чухал. Бүтцийн гажуудлаас эдийн засагт хямралт байдал бий болж байна. Ухаандаа нэг төрлийн хоолыг хэт их порцоор идээд пологдож буйтай адил юм уу даа. Нэг салбарын хэт хамааралтай эдийн засаг. Дээхнэтэй дан мал аж ахуйн салбараас хамааралтайгаас, зуд болоход улс орон сүйрдэг байлаа. Одоо уул уурхайн болон гадаад үнийн өсөлт бууралтаас эдийн засаг гуйвж байна. Гайхамшиг болгон ярьдаг 2011 оны 17 хувийн өсөлтийн дараа бид нэг томоохон дүгнэлт хийсэн. Уул уурхайн хамааралтай эдийн засгийн өсөлт аюултай гэж. Оюутолгой, Тавантолгойг эргэлтэд оруулснаас эдийн засгийн өсөлт уулсын дундах ноён оргил мэт шовойгоод эхэлсэн. Тэнгийн ачааны нэг тал нь том, нөгөө тал нь бага. Холбироод унахад бэлэн. Энэ дүгнэлтээс уул уурхайн хамаарлыг багасгаж бусад салбаруудыг түлхүү хөгжүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй гэж үзсэн юм. Үүнтэй холбогдуулаад урт нэртэй хууль баталсан. Стратегийн орд газар ашиглах зөвшөөрөл олгохыг УИХ шийдвэрлэх болгосон. Гадаад хөрөнгө оруулалтын уул уурхайн талын сонирхлыг зөв түвшинд барих, бусад салбарт хөрөнгө оруулалтыг нэмэх. Энэ үүднээс хөдөө аж ахуй, орчин үеийн технологи нэвтрүүлье. Аялал жуулчлал, оюуны хөрөнгө оруулалтыг хийе гээд Инновацын хууль хүртэл гаргасан. Ард түмэн дэмжсэн. Дараа дараачийн засагласан сайдууд харин дэмжээгүй л дээ.
Сайдууд байгалийн их баялаг, алт, мөнгө, зэсийн орд, хайгуулын зураг гаргаж тавиад л өөрийгөө бодсон, улсаа хохироосон гэрээ хэлцлийн шүүмжлэлтэй замаар алхацгаасан. Улс төрийн тогтворгүй байдал, улсын удирдлагад үл итгэх эргэлзээ гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг гайхшруулан зогсоодог. Гэтэл эрх баригчид хууль руу заана. Ийм юм болсон биз дээ. Эдийн засгийн нэг салбарын хамаарлыг багасгаж хөдөө аж ахуй мал аж ахуй, бусад оюуны болон аялалжуулчлалын чиглэлд хөрөнгө оруулалтыг даллана уу, дуудна уу, хөөцөлдье.
-Одоо манайд хөрөнгө оруулалт байхгүй болчихлоо шүү дээ. Хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд хамгийн түрүүнд юу хийх ёстой юм бэ. Ялануяа хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн салбарт…
-Манайх баялагтай алт, зэс байгаа үүнийг бид гаргаад өгнө өө гэж гадаадынхны нүдийг гялалзуулж хөрөнгө оруулагчдыг итгүүлдэг. Тэрнийхээ тусын тулд сайд дарга нар хөлөө хугалчих шахуу гүйдэг. Үүнийгээ зогсооё. Хөрөнгө оруулалт хуулиас болж зогслоо гэдэг. Хуулиа зассан ухарсан. Одоо хаана байна. Харин хуулиа олон өөрчилбөл тэдний эргэлзээг төрүүлнэ. Мал аж ахуй, газар тариалан, шинэ технологи, оюуны салбарын хөрөнгө оруулалтуудыг хийх хэрэгтэй. Ингэх юм бол өнөөдөр эс боловч хойдын өдөр бид эдийн засгаа зөв тэнцвэртэй, бас үр ашигтай болгоно. Эдийн засгийн бүтцийг 25 жил ярихдаа төр, хувийн хэвшлийн өмчийн харьцааг авч үзэж ирлээ. Хувийн хэвшлийнхэн хөлөө олсон. Төрд одоо өмч гэх зүйл бага үлдсэн байх аа. Санхүүгийн хүндрэлийн нөхцөлөөс гээд сүүлчийн өмчийг хувьчлах шатанд орсон. Одоо салбарын бүтцүүдийн доторх жин дарах нөхцөл нь бол жижиг дунд үйлдвэрлэлийг орчин үеийн технологид тулгуурлан хөгжүүлэх явдал. Бид явцуу ойлголтоос гарч асуудлыг нэлээд өргөн авч үзэх шаардлагатай. Баялаг бүтээгч хэн бэ гэж. Баялгийг бүтээгч нь нийт ард түмэн. Баялаг бүтээхэд оролцдоггүй тийм хөдөлмөр гэж байдаггүй. Одоо бол зөвхөн үйлдвэрлэдэг хүмүүсийг баялаг бүтээгч гээд манайхан ойлгочихож. Үйлдвэрлэгчид баялаг бүтээж байгаа нь үнэн. Үйлдвэрлэлийн салбарт нэмүү өртөг бүтээж буй нь гайхамшиг. Гэхдээ баялгийг бүтээх нь оюуны салбарт ч явагдана. Орчин үеийн технологи дэвшлийг ашигласнаараа үлэмж үр дүнд хүрэх боломж байна. Монголчууд ажиллах чадвартай, авьяаслаг. Баялгийг худалдаа, тээврийн салбарт ч бүтээж болно. Орос, Хятадын зах зээлийг холбосон транзитийн худалдаа, тээврүүдийг хөгжүүлэхэд л Монгол үлэмж баялаг олз хуримтлуулж болно. Энэ хоёр улсын баялгаас сороод авч байна гэсэн үг. Дэлхийд газрын хэвлийн баялаггүй орнууд гайхмаар баян чинээлэг амьдарч байгааг бид харж л байна. Зарим орнууд аялал жуулчлалаас өөрийнхөө үндэсний баялгийн ихэнхийг босгож байна. Банк санхүүгийн механизмыг ашиглан баян болж болно шүү дээ. Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний боловсруулах үйлдвэр байхгүйгээс ноос, арьс шир, мах бараг хэрэггүй болж малчдын хөдөлмөрийн үр шим будаа. Эдийн засгаа солонгоруулъя гэдэг дээр бодлогоо одооноос энэ зүгт чиглүүлбэл ирээдүйн үр өгөөж өндөр байх магадлалтай. Ашиглах нөөц арвин байна. Өнөө маргаашийг бодвол нэг хоёр стратегийн ордыг сонгон ашиглах, бас гаднаас зээл, тусламж авах замаар дөрвөн жилийн өнгөрөөж болно. Тэгэхлээр энэ бүхэн юу харуулж байна вэ гэхээр монголчууд бидний хэвшмэл ойлголтыг засах замаар хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн зөв бүтэц буй болгохын эргэлтийн шинжтэй зорилт хэрэгтэй. Баялаг бүтээх бол цогц арга хэмжээ юм. Байгалийн баялгаа ашиглах, үр өгөөжийг дээшлүүлэх шийдлээ тодорхой болгоё. Алдаа их гарч байна. Оюутолгой жилд 220 сая ам.доллар татвар оруулж байна. Ямар сайхан юм бэ гэнэ. Тиймээ, гэхдээ бидний бодож, төлөвлөж, анх ярилцаж байсны хагасын хагаст хүрэхгүй байна шүү дээ. Гэрээ батлах үед ямар их үр ашигтай гэж шагшин танилцуулж байлаа. Одоо болохоор еэвэнгийн талыг бус талын талыг харуулж байна. Шударгаар, тэгэхдээ мэдээж хөрөнгө оруулагч талыг хохироохгүй байхаар ажиллая. Оюу толгойн валютын ядахдаа Монгол талын оруулсан хувь хэмжээтэй дүйцүүлэн 34 хувь нь Монголын банкаар гүйлгээг хийж болно доо. Үүнийг яагаад ярилцаж болохгүй гэж.
Оюу толгойгоос авч болох боломжуудыг манай гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдэлтнүүд алдаж, дураар авирласан. Дубайн гэрээгээр Монголын талын авах ашгийг олон жилээр хойшлуулсан. Яамдын хийсэн шалгалтаар гурван тэрбум ам.долларын зөрчил илэрч 1,2 тэрбум доллар манайд төлөхөөр байхад санхүүгийн асуудлыг дахин ярихгүй гэснээр хаасан. Тэрбум ам.доллараар шийдэгдэх ийм эрхийг Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгт УИХ лав өгөөгүй юм даг. Төрийн өндөр албан тушаалтан эрх мэдлээ хэтрүүлэх, дураар авирлах нь улсад ямар хохиролтой үр дагавартайг эндээс харж болно. Дахин ийм явдал гаргуулахгүйн тулд эрх мэдэлтнүүдээр хуулийг чанд мөрдүүлэх, эрх үүргийн хуваарилалтыг хатуу сахиулах хэрэгтэй. Хэн үүнийг хэрэгжүүлэх вэ. УИХ, Үндсэн хуулийн Цэц, магадгүй Үндэсний Аюулгүй Байдлын Зөвлөл шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж болох.
-Энэ Засгийн газрыг харьцангуй залуу хүмүүсээр бүрдүүллээ. Ерөнхий сайд нь ч залуу хүн. Та энэ Засгийн газрын ур чадвар, чадамжийн талаар юу хэлэх вэ?
-Уг нь парламент бодлогын газар. Тэнд олон жилийн туршлагатай хүмүүс ажиллаж, харин гүйцэтгэх ажилд залуучуудыг шигшин тавих нь зөв хандлага. Гүйцэтгэх засаглал шуурхай ажиллагаа, ур чадвар шаарддаг. Яамдын сайдаар залуу хүмүүс тавигдлаа, туршлагатай хүмүүс ч орсон. Үр дүнд хүрч ажиллах боломжтой.
Манай улс төрийн хүрээнд учирсан нэг лай ланчиг бол өндөр эрх мэдэлтний дураар авирлах, сагсуурах явдал юм. Эдийн засгийн хүндрэл доройтлын нэг үндэс шалтгааныг эндээс эрж болно. Энэ их хурц тод илэрч байна. Үүнийг өнгөрсөн дөрвөн жилийн үйл ажилагаанаас харж болно. Хоосон шоуддаг, дураар авирладаг явдлыг гүйцэтгэх засаглалаас холдуулах хэрэгтэй. Тэнд залуучууд байж болно. Ажил хэрэгч, улсаа хөгжүүлье, эх орноо гэсэн сэтгэлтэй, эдийн засаг, хуулийн хэрэгжилтийг хангах чадамжтай цар хүрээтэй тийм залуучууд байвал амжилтад хүрнэ. Тэнд нийгмийн баялаг, мөнгөний сонирхол бүхий этгээдүүд шургалах аваас гэрээ, хэлцэл, эцэст нь байгалийн баялгаа зөв ашиглах асуудалд дээр дурдсан будлиан тарихаас эхлээд идсэн уусанд хүрэх, засаглалын нэр хүндийг унагана. Би Засгийн газрын залуу гишүүдийн тухайд ийм л зүйлийг хэлэх байна. Энэ нь хууль сахиулах байгууллагын удирдлагад ч хамаатай. Гүйцэтгэх засаглалын ажлыг бүхэлд нь сайжруулах, бэрхшээлийг гэтлэх санаачилга, сахилга, зохион байгуулалт, дэг журам бэхжүүлэх, нийгмийн хөгжлийн олон талт ажилд залуу сайдууд хүчээ сориг, туршлагажиг. Ямар ч ажил зохиогоогүй, сэрэмжлүүлээгүй байж хүмүүст хоосон хариуцлага тулган, Авлигатай тэмцэх газар, шүүх, прокурорт хөтөлж аваачихааргүй хууль дээдлэн, төрийн албаны ёс зүйг сахиж, төрийн албаны соёлд суралцаг.
Ийм зүйлүүд одоогийн гаргаад байгаа төсөв, төлөвлөгөө, төсөл арга хэмжээ, үндсэн чиглэлд тусгалаа олбол 2017, 2018, 2019 онд манай Засгийн газар үр дүн гаргана. Цар хүрээтэй арга хэмжээ авахгүй бол байдгаараа юм үргэлжилнэ.
-МАНУИХ-д үнэмлэхүй олонх болж, 65 суудал авсан. Сүүлийн сонгуулиудад гарч байгаагүй том боломж ирж, давуу олонхийн саналаар асуудлаа шийдэх боломж гарлаа. Та 2000-2004 оны УИХ-ын 72 суудалтай том бүлгийн гишүүн ч байсан. Олонхиор шийдэх боломжтой энэ үед ямар хуулиудыг батлаад авах хэрэгтэй вэ?
-Тодорхой зорилгоор гар хүрэх хуулиуд бий. Би тодорхой хууль дээр түшиглэж ярья. Төрд байгалийн баялгаас гадна хүн хэмээх баялаг хамааралтай. Хүний баялаг дотор хүний мэдлэг, боловсрол, оюуны чадамж орно. Монголын төр байгалийн баялгаа ашиглах гээд зовлонд ойчоод байгаа юм шиг байгаа нь хүний, боловсон хүчний нөөцөө зөв ашиглахгүй байгаатай холбоотой. Гаднаас акулууд ирээд идчих гээд, тэрний аманд явчихлаа хэмээн халагладаг. Гадныхан ирж янзалсан нь бага байхаа. Хүний нөөцийн баялгийг дотооддоо намууд шийдэж байгаа. Хүнийхээ чадамжийг зөв ашиглахад бүх юм болоо биш үү. Ардчилсан намын Засгийн газар гарч ирэнгүүтээ улс төржин, чадвар, ажил мэддэг, туршлагатайг үл харгалзан төрийн албаны ажилтнуудыг намынхнаар хуу сольсон. Энэ нь Засгийн газар амжилтгүй ажиллах нэг шалтгаан юм. Хүний нөөцийг зөв ашиглаж чадсангүй. Манай нам энэ дутагдлыг давтчих вий, мөрөөр нь орчих вий гэж санаа зовних юм.
Энэ бүхнээс дүгнэлт хийж Төрийн албаны хуулийг шинэчлэх хэрэгтэй. Төрийн албанд мэдлэг, чадвар, ёс зүйн хэм хэмжээний шалгуур гаргаж тавих хэрэгтэй. Туршлага суулгах, тогтвортой, шат ахиулах зарчмаар тушаал дэвшүүлж ажиллуулах хэрэгтэй. Улс төрийн зорилгоор гүйцэтгэх албанд нам оролцдог зарчмыг халах ёстой. Улс төрийн албан хаагчдыг нам мэдэж болно. Төрийн захиргаа, тусгай, үйлчилгээний бүх албан хаагчдыг шат шатны төрийн эрх мэдэлтнүүд өөрөө мэдэж тавьдаг, хариуцлага хүлээдэг болох нь чухал. Одоо хуулиар олгогдсон эрхийг байгууллагын дарга нь биш нам, намын байгууллага шүүрэн авч байгаа нь хууль үл хүндэтгэж буйн илрэл.
–Та онож хэллээ. Саяын байгуулагдсан УИХ, Засгийн газарт ч энэ асуудал ихээхэн хамаатайг нийтээр шүүмжилж байгааг та анзаарсан байх аа…
-Байгалийнхаа баялгийг зөв ашиглаж чаддаггүй, хүнийхээ нөөц баялгийг цөөхөн хүнтэй мөртлөө зөв ашиглаж чаддаггүй болохоор ямар сайн юм харагдах билээ. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж нэг удаа Төрийн нарийн бичгийн даргын алба төрд 15 жил ажилласан хүн тавигдах алба, энэ албан тушаалд мерит зарчим баримтална, бас сонголтын зарчим баримтлах ёстой гэж мэдэгдсэн. Би энэ нөхөр үүнийгээ л хэрэгжүүлээд өгөөсэй гэж бодож байсан. Тэгээд, байхгүй л байхгүй юу. Төрд ажиллаж байгаагүй хүн би УИХ-ын гишүүний сонгуульд явсан учраас л удирдах албан тушаалд очих ёстой гэнэ. Тийм юм байхгүй шүү дээ. Тийм шалгуур, хэмжүүр дэлхий дахинд хайгаад ч олдохгүй. Би УИХ-ын гишүүнээр зургаан удаа сонгогдоод гарч ирэхдээ миний энэ хүнийг албан тушаалд тавьж өг гэж нам, намын ажилтнуудыг хүндрүүлж байгаагүй.
-Харамсалтай нь хүн бүр тэгж асуудалд хандахгүй байна л даа. Бүгд л хариу бариу өгнө гээд төрийн албыг хүндгүй хэврэг болгож байна. Өөр өөрчлөх шаардлагатай хууль юу байна вэ?
-Дараачийн өөрчлөлтөө хүлээж буй хууль бол намуудын хууль. Намуудын буруу гэх нь хаашаа юм, ер нь мөнгөний эрхшээлд орчихсон. Намууд улс төрийн бодлогоо зүй бус эрхшээлийн дор явуулах боллоо. Мөнгөөр эрхшээгчдийн бурууг шүүмжилдэг. Асуудал төр нь ядахдаа парламентад суудалтай намуудыг санхүүжүүлдэг байх, намууд төрийн сонгуульд орох зардлыг зохих түвшинд олгодог болчихвол мөнгөтний төр гэхээ болих үндэстэй. Нэлээд хүмүүс улс төрийн нам хэрэггүй юм гэсэн ойлголтод хүрч байгаа. Маш муу үзэгдэл юм. Өдгөө төрийн ойлголтыг улс төрийн намгүйгээр төсөөлөх аргагүй. Үндэсний аюулгүй байдлын хуулийг шинэчлэх ёстой гэж боддог. Аюулгүй байдлын асуудал багагүй сөхөгдөх хандлага гарч байна. Жишээ нь, бидний ярилцаж буй гурав, дөрвөн жилийн дотор улсын санхүүгээ нурааж болох нөхцөл үүссэн болон санхүү, эдийн засгийн доройтол, Оюу толгой, Эрдэнэт цөм Үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөхөөр асуудлууд. Үндэсний Аюулгүй Байдлын Зөвлөл авч үзсэн байх л даа. Энэ мэтийн томоохон хуулиудын өөрчлөлтийг дагаж хуулиудад засвар хийх, өөрчлөх асуудлууд аяндаа шийдэгдэнэ.
-“Эрдэнэт”-ийн талаар хүмүүс олон талаас ярьж, маргаан дэгдэж байна. 49 хувь Монголд ирэх нь зөв боловч авсан арга зам ойлгомжгүй, тодорхой болгох хэрэгтэй гэхчлэн ярьцгааж байна. Та саяхан энэ байгууллагын Удирдах зөвлөлийн гишүүнээр томилогдсон. Таныг төрийн чигч хар хүний хувьд үүн дээр бодит мэдээллийг өгнө гэж найдаж байна?
-Эрдэнэтийн асуудал яах аргагүй олон нийтийн анхааралд байна. Иргэн болгон энэ тухай сонирхож байх шиг байна. Энэ нь 49 хувийн тухайд анхаарах зүйл байгаад тэр болов уу. Нийгэмд багагүй маргаан, талцал, тэмцэл болж байна. Хууль зөрчсөндөө тулбал маш төвөгтэй нөхцөл, олон асуудал дэгдэнэ. Эрдэнэт ямар ч тохиолдолд бөөн ашиг, орлого. Хэнбугай нь ч шимтэнэ. Төр ч, хувь компани ч, иргэд ч. Ийм болохоор яриа өрнөж таарна. Энэ чухал, том асуудлыг ийм байдалд хүргэсэн хүмүүс буруутай. Өмнөх Засгийн газрын тэргүүн, сайдууд “ичиг ичиг” л гэмээр байна. Одоогийн 49 хувийн маргаан хууль зөрчөөгүй бол ажил хэвийн үргэлжлэн явагдана. Харин хууль зөрчсөн булхай гарсан бол 49 хувийг төр авч тэдний мөнгийг нь өгч, шударгаар хувьчлал хийхэд хүрнэ. Ийм л хариулт өгье дөө.
-Хувьчлал нэгэнт болсон байхад буцвал багагүй хэмжээний торгууль өгнө шүү дээ. Ядаж байгаа эдийн засаг дээр түүнийг төлнө гэхээр…
-Зуун сая ам.долларын торгууль энэ тэрээс айх юун. Гэрээ, хэлцэлд ийм заалт оруулсан этгээдүүдээр өөрсдөөр нь хохирлыг гаргуулна биз. Зүй нь төр 49 хувийг аваад нээлттэй ил тод хувьчлал явуулж, төрд хохиролгүй, харин ч ашигтай байх эсэхийг сайн бодоогүй л юм болов уу. Эрдэнэт үйлдвэрийн ажилчид ч хувьчлалын нэг хэсэгт нь оролцох бололцоотой гээд олон асуудал бий шүү дээ.
-Хууль зөрчсөн гэж үзвэл хариуцлагыг хэн хүлээх юм бэ?
-Ойлгомжтой шүү дээ, хэн хууль зөрчихөд хүргэсэн этгээдэд хариуцлага хүлээлгэх болно шүү дээ. 2003 оны долдугаар сарын 1-нд Эрдэнэт үйлдвэрийн талаарх Монгол, Оросын Засгийн газрын хэлэлцээрийг УИХ соёрхон баталж хуульчилсан. Мөн Монгол, Оросын-Монросцветмет компанийн тухай Монгол улсын Засгийн газар, Оросын холбооны улсын Засгийн газрын хэлэлцээрийг 2009 оны нэгдүгээр сарын 16-нд соёрхон баталж хуульд нь би гарын үсэг зурсан. Эрдэнэт болон Монросцветметийн хоёр орны Засгийн газрын хэлэлцээрт протоколоор өөрчлөлт орсныг 2015 оны аравдугаар сарын 22-ний өдөр УИХ-аар хуульчлан соёрхон баталж З.Энхболд гарын үсэг зурж баталгаажуулсан гарын үсгийн бэх нь ч хатаагүй байхад асуудал шийдвэрлэгджээ. УИХ-ын дөрвийн дөрвөн хуулийг ач холбогдолгүй гэж үзсэн юм болов уу. Стратегийн ордын асуудлыг УИХ мэдэх ёстой, зарчимтай болохыг манай бараг бүх иргэн мэдэх байх. Үндэсний Аюулгүй Байдлын Зөвлөлд танилцагдсан байх учиртай. Асуудал шийдсэн нөхөд хариулах биз дээ.
Монголын тал авсан нь чухал гэж бүхнийг хаацайлах явдал байхгүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалт, хувьцаатай аж ахуйн байгууллагын оролцоог дан Монголын талынх байх ёстой гэсэн атгаг санаа, нэг талыг барьсан “шунал”-ын зарчим Монголд үйлчлэх ёсгүй. Эрдэнэтийн маргаад буй 49 хувийг олон улсын түвшинд нээлттэй зарлах боломжтой. Энэ бол “зөвхөн Монголдоо” гэдэг үгэнд хашигдахгүй зүйл. Одоо УИХ-ын ажлын хэсгийн дүгнэлтийг л харж байна даа.
-Ерөнхий захирлыг нь тавих удаашраад байна уу?
-Эрдэнэт үйлдвэрийг удирдах хүн шударга, хууль, дүрэм журмаа сахидаг, мэдлэг, туршлага, ур чадвар өндөр, нэр цэвэр, ёс зүйтэй байх ёстой. Ийм хүн нэр дэвшвэл би дэмжихэд бэлэн. Одоогийн удаашраад байгаа шалтгаан дээрх шаардлагад тохирох хүнийг эрж сонголт хийхээр цаг алдаж байгаа хэрэг болов уу.