Энэ өдрүүдэд ШУА-ийн Физик, технологийн хүрээлэнгийн 55 жилийн ойн арга хэмжээ болж байна. Энэ талаар тус хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Г.Цэвэлсүрэнтэй ярилцлаа. Тэрбээр химич мэргэжилтэй, доктор цолтой, шинжлэх ухааны салбарт 23 жил ажиллаж байгаа аж.
-Танай хүрээлэн хэзээ, ямар зорилгоор байгуулагдсан бэ?
-Монгол Улсад 1961 онд ШУА байгуулагдсан. Тухайн үедээ Академийн харьяа 3-4 хүрээлэн байгуулагдсан юм. Тэдний нэг нь Байгалийн ухааны хүрээлэн нь одоогийн Физик, технологийн хүрээлэн, Химийн технологийн хүрээлэн, Математикийн хүрээлэн гэх мэт байгалийн шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүдийн суурь болж байгуулагджээ. Манай хүрээлэнгийн зорилго бол физик, технологийн чиглэлээр эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил хийх. Дэлхийн жишгээр үйл ажиллагаа явуулж, үр дүнг амьдралд нэвтрүүлэх, турших, нийгэмд танин мэдүүлэх чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Орчин үеийн физик, технологийн ололт, дэвшлийг ч амьдралд нэвтрүүлнэ.
-Хүрээлэнгийн нийгэмд үр ашгаа өгсөн ямар ажлууд байдаг вэ?
-Манай хүрээлэн байгуулагдсанаар улс ардын аж ахуйд хувь нэмрээ оруулсан олон жишээ дурдаж болно. Зарим нэгээс хэлье. 1976 онд анхны тооцоолон бодох машин буюу одоогийн бидний нэрлэдгээр компьютер М222 нэртэйгээр хүлээж авсан. Энэ бол манай улсын шинжлэх ухааны хөгжилд гарсан маш том дэвшил. Энэ үйл явдлыг информатик, мэдээлэл зүйн хөгжлийн суурь тавигдсан үе гэж үздэг. Мөн 1979 онд манай улсад Эрдэм шинжилгээний багаж, тоног төхөөрөмжийн үйлдвэр нээгдсэн. Энэ үйлдвэр 1981-1983 онд ЗХУ-ын ШУА-ийн захиалгаар зургаан төрлийн багаж, төхөөрөмж үйлдвэрлэж нийлүүлсэн байдаг. Энэ удаа манай улс электрон тоног төхөөрөмжийг экспортолсон үйл явдал байсан.
-Ямар зориулалтын багаж гаргасан бэ?
-Биологи, химийн чиглэлээр туршилт хийх, хэмжих зориулалттай төхөөрөмжүүдийг нийлүүлсэн. Удалгүй монголчуудын сайн мэдэх “МОНЭЛ” үйлдвэр байгуулагдсан. Энэ үйлдвэр компьютер, өнгөт телевизор үйлдвэрлэж байсныг монголчууд санаж байгаа байх. Манай хүрээлэнгийн бас нэг том ажил бол монгол хүн сансарт нисэхэд зориулж бид олон төрлийн ажил хийсэн. Маш том судалгааны баг ажилласан. Жингүйдлийн нөхцөлд хийх томоохон туршилтын ажил болох “Алтай 1”, “Алтай 2” төслийг хэрэгжүүлсэн.
-Нийгмийн хөгжилд инженерүүд, өөрөөр хэлбэл, байгалийн ухааны мэргэжилтнүүд дутагдаад байна гэдэг. Гэтэл залуус маань нийгмийн ухаан буюу эдийн засагч, хуульч, хэлний мэргэжил рүү тэмүүлж байна гэсэн судалгаа байна.
-Товчхон хэлэхэд бид электроникийн ертөнцөд амьдарч байна. Таны хэрэглэж байгаа дуу хураагуур, гар утас бүгд физик, технологийн орчинд бүтээгдсэн эд зүйлс. Бидний амьдралын салшгүй хэсэг физикийн үзэгдэл. Эдгээр зүйлсийг онолын түвшинд судалж амьдралд хэрэгжүүлдэг. Энэ судалгааны үндэс суурь нь физик, математик. “Сони”, “Аппле” компани яагаад дэлхийд хүчирхэг байгаа вэ гэвэл тэд физик, математикийн хүчтэй суурь судалгаа хийдэг төвүүдтэй.
-Энэ салбарт боловсон хүчин сул байгаа учраас бид буурай хөгжилтэй орны тоонд орж байна гэж үзэж болох уу?
-Харамсалтай нь тэгж үзэж болно. Учир нь бидний үеийнхэн аравдугаар ангиа төгсөж байхад нэг ангид 3-4 хүүхэд л математик, физикийн хичээлд маш сайн сурдаг байсан. Тэнд тухайн салбарт элсэж, амжилт үзүүлнэ. Үнэхээр сонирхолтой, авьяастай байж л сайн инженер төрнө шүү дээ. Тийм шалгуураар инженерүүд бэлтгэгдэж, төрдөг байсан. Харин өнөөдөр боловсрол, мэргэжилтэй болоход мөнгө нөлөөлөхөөс гадна толгой ажиллуулах шаардлагатай байгалийн ухааны түүн дотроо физик математикийн салбараас залуус зугтах хандлагатай болжээ. Нуулгүй хэлэхэд энэ салбарт мэргэжилтэн дутагдаж байгаагаас гадна бэлтгэгдсэн мэргэжилтнүүдийн зарим нь шаардлага хангахгүй байна.
-Манай физик, технологийн хөгжлийн түвшинг дэлхийтэй харьцуулахад хаахна яваа бол?
-Энэ салбарыг онолын болон хэрэглээний түвшнээр хэмждэг. Онолын түвшинд бол монголчууд дэлхийн түвшнээс хоцроогүйгээр барахгүй зарим талаар илүү алхсан жишээ олон бий. Жишээлбэл, манай хүрээлэнгийн Намсрай гуай байна. Дэлхийд танигдсан хүн. Хүн болгон танихгүй байж болно л доо. Гэхдээ энэ агуу салбарынхаа томчуултай эн зэрэгцэнэ гэдэг монгол хүний бахархал. Харин хэрэглээ, судалгааны түвшинд бид хоцрогдож байгаагаа хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Энэ нь өнөө л хөрөнгө, мөнгөтөй холбоотой.
-Физик, технологичид бизнесмэнүүд, үйлдвэрлэгчидтэй хэр холбоотой ажиллаж байна?
-Бараг байхгүй дээ. АНУ болон өндөр хөгжилтэй орнуудад яагаад технологи хурдтай хөгжөөд байна гэхээр тэнд том корпорациуд шинжилгээ, судалгаанд асар их мөнгө хаяж байна. Аливаа судалгаа, тэр тусмаа нарийн технологийн судалгаа 15-25 жил болж байж үр дүн гардаг. Энэ хэрээр хөрөнгө, хугацаа шаардагдана. Гэтэл манай компаниудад ийм боломж алга. Манай компаниудын судалгааны төв байхгүй. Тэд ямар захиалга өгөөд, хэзээ үр дүнг харах гэж хэдэн эрдэмтэн тэжээгээд сууж байх юм бэ. Тэгснээс шууд гадны технологийг ашигласан нь хөрөнгө, хугацаа хожно гэж үздэг.
-Танайд захиалга өгөөд хийлгэсэн ажил байна уу?
-Цөөнгүй байгаа. Гэхдээ энэ бүхнийг дурдах цаг одоохондоо алга.
-Инженерүүд бэлтгэх суурь бааз манайд байна уу?
-Би бол байна гэж харж байна. Манай МУИС, надад зааж байсан багш нар, гадаад, дотоодод төгссөн өндөр түвшний багш нар хангалттай бий. Гэтэл энэ салбарт шимтэн суралцах, үнэн санаанаас зүтгэх залуусын тоо бага байна. Гэхдээ үнэн сэтгэлээс зүтгэх залуус огт байхгүй гэсэн үг биш. Байна. Тэд гадаад дотоодод чамгүй мэдлэг эзэмшээд цол, зэргээ хамгаалаад ирж байна. Гэтэл манай хүрээлэнгийн цалин тэдний сонирхлыг татах уу, Оюу толгойн тавьсан санал татах уу гэдэг асуудал үүснэ. Мэдээж хувь хүн сонголтоо хийх эрхтэй. Залуусыг буруутгах аргагүй. Бас цалин хангамж биднээс өндөр өгч боловсон хүчнээ татаж байгаа компанийг буруутгаж болохгүй. Олон улсын чанартай тэмцээнүүдэд оролцоод амжилт гаргасан залуус шууд гадагшаа гарч байгаа. Үүнд хэн нэгнийг буруутгах хэрэггүй. Яахав бидний үе нэг иймэрхүү хүндрэлтэй тулгарч байна. Удахгүй бид энэ бүхнийг даван туулж манай залуус эх орондоо ихийг бүтээнэ гэдэгт би итгэлтэй байгаа.
-Танайхан залуусыг гадагш гаргаж байна уу?
-Миний мэдэхийн манай хүрээлэнгээс явуулсан 20 шахам залуу энэ салбарт суралцаж эхнээсээ төгсөөд ирсэн. Бидний мэдэхгүй цөөнгүй залуус энэ салбарт суралцаж байгаа байх.
-Сургууль төгссөн манай залуусын чадвар ямар түвшинд байгаа бол?
-ОХУ-ын Дубнагийн цөмийн институтэд манай найман залуу ажиллаж байна. Энэ байгууллага чинь дэлхийн шилдгүүд ажилладаг байгууллага шүү дээ.
-Тэд ямар зорилгоор ажиллаж байна?
-Гурав нь Монгол Улсад цөмийн реактор байгуулсан тохиолдолд шинжээч, мэргэжилтэн байх ёстой гэдэг утгаар ажиллаж байгаа. Хоёр нь шинэ материал, технологи зэргийг хэрхэн гаргаж авах талаар ажиллаж байна. Нэг нь онолын физикчээр ажиллаж байгаа.
-Тэд хэний хөрөнгөөр ажиллаж байна?
-Дубна олон улсын байгууллага. Засгийн газар хоорондын гэрээгээр ажиллаж байгаа.
-Залуус эргэж ирээд танайд ажиллах уу?
-Хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ тэдний “Энд ажилла” гэж шахах эрх, ёс зүй ч байж болохгүй байх. Саяхан манайхаас гадаадад суралцаад ирсэн хоёр залуу Герман-Монголын хамтарсан Технологийн дээд сургуульд багшлахаар болсон. Цалин нь нэлээд өндөр юм шиг байна билээ.
-Ойгоо тохиолдуулаад олон нийтэд хүргэх үг байна уу?
-Нийт физик, технологичдодоо баярын мэнд хүргэе. “Буян” компанийн захирал Жаргалсайханд баяр хүргэж болох уу.
-Болох байх. Гэхдээ яагаад?
-Цөмийн физикч мэргэжилтэй шүү дээ. Ой тэмдэглэх арга хэмжээнд хандив өргөсөн юм.
Х.БАТТӨГС