Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төвийн захирал Б.Лакшмитай ярилцлаа.
-Хуулийн сул засаглал эдийн засгийн хөгжилд сөргөөр нөлөөлдөг гэж та ярьж байсан. Манай хуулийн засаглал хэр вэ?
-Хуулийн засаглал ер нь сул. Хуулийн засаглал сайн бол эдийн засгийн урт хугацааны хөгжилд асар эерэг нөлөөтэй. Аливаа асуудлыг авлигаар биш шударга ёсоор шүүж шийдвэр гаргаж чаддаг тогтолцоо бүрдсэн тохиолдолд л урт хугацаанд эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг бий болгоно. Хуулийн засаглал сайжирвал ДНБ-ийг урт хугацаандаа дөрөв дахин өсгөдөг гэсэн тооцоо бий. Хуулийн засаглал, эдийн засаг хоёр хамааралтайг баталсан иймэрхүү судалгаа олон байдаг. Хуулийн засаглал сайжирснаар компаниудын өрсөлдөх чадвар сайжирдаг, зах зээлийн чөлөөт өрсөлдөөн бий болдог, бизнесийн зээлийн хөгжилд эерэг нөлөө үзүүлдэг, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлдэг. Сүүлийн хэдэн жилд манай ажиглагдаж байгаа нэг зүйл бий. Хөрөнгө оруулагчдын эрхийг хамгаалж өгөхгүй байна. Ийм шалтгаанаар гадаадын хөрөнгө оруулагчид дайжаад байгаа юм. Олон улсын болон бизнесийн гэрээнүүдэд маргаан гарсан тохиолдолд Монголд шийдвэрлэнэ гэсэн заалт байдаггүй. Олон улсын шүүхэд очно, Сингапур, Лондонгийн шүүхээр шийдвэрлүүлнэ гэж тусгайлан зааж өгдөг. Бидэнд итгэхгүй байна л даа. Асуудлаа шударгаар шийдүүлнэ гэдэгтээ эргэлзэж байна гэсэн үг.
-Бизнесийн бүх л гэрээнд ингэж зааж байна уу, эсвэл зарим нь эндээ шийднэ гэж байгаа юу?
-Ямар ч гэрээнд маргаан гарсан тохиолдолд олон улсын шүүхээр шийдүүлнэ гэсэн заалт бий. Уг нь бүр том биш юмаа гэхэд зарим нэг гэрээнд нь “Маргаан гарвал Монгол Улсад шийддэг болно” гээд заачихвал эдийн засгийн нэг салбарт өгөөжөө өгсөн өөрчлөлт болно. Монголын аж ахуйн нэгж гадаад руу явж бүх асуудлаа шийдүүлнэ гээд бодохоор хэр зардал гарах билээ. Зөвхөн унаа тээвэр, хоол унд зэрэг ойр зуурын хэрэглээний зайлшгүй зардлаас гадна хуулийн үйлчилгээний гэх мэт бүх зардал гадагшаа гарчихаж байна гэсэн үг. Гадагшаа гардаг тэр их мөнгөний тодорхой хувийг Монголдоо шингээдэг болох нь эдийн засагт нэмэр тустай. Манай улсын тухайд олон улсын хууль дүрмийг судалж, Монголдоо нэвтрүүлж дагаж мөрдөх шаардлага бий. Гэрээний эрх зүй дээр гээд харахад л ихэнх гэрээгээ дагаж мөрддөггүй. Жишээ нь засаг солигдох бүрт тендер зарладаг. Тендерт орж шалгараад үйл ажиллагаагаа эхлэхэд наад зах нь таван жил болдог. Хэрэгжүүлээд эхлэх гэтэл шинэ гарсан Засгийн газар өмнөх засгийнхаа ажлыг үгүйсгэж шинээр тендер зарлачихдаг. Тэр нь нам дамжсан ч биш, бүр нам дотроо байгаад байна л даа. Ийм шалтгаанаар маш их хэмжээний зардал төсвөөс гарч байгаа.
-Таван толгой дээр гэхэд л хэд хэдэн тендер зарлаж баахан цаг, мөнгө зарсан гэж ирээд яривал ч жишээ олон байх юм?
-Тийм шүү, таны жишээ авсан Таван толгой дээр гэхэд л тав, зургаан удаа тендер зарласан. Гадаадын компаниудыг тендерт шалгаруулж гэрээ байгуулж за зүй гэчихээд тохирч шийдсэнээсээ буцвал зарим нь олон улсын шүүхэд хандах эрсдэл бий. Олон улсын шүүхээр явсан гэрээнүүдийн хувьд ялсан нь ч бий, ялагдсан нь ч байгаа. Гэхдээ гол асуудал нь ялах, ялагдахдаа биш. Нэгдүгээрт, Монголын нэр хүндэд сөргөөр нөлөөлнө. Хүчин төгөлдөр гэрээнүүдээ дагаж мөрддөггүй гэсэн мессэж гадаад ертөнцөд түгэхээр хөрөнгө оруулалтад муу нөлөөтэй. Хоёрдугаарт, төсөв маш их хэмжээний алдагдал хүлээдэг. Олон улсын шүүхээр явахаар олон улсын шүүхийн зардал гэж том юм бий. Хуулийн үйлчилгээний өртөг байна. Олон улсын хуулийн том компаниудыг гэрээлж ажиллуулдаг. Үйлчилгээний үнэ ханш нь маш өндөр шүү дээ. Зөвхөн Таван толгой дээр гэхэд л маш том зардал гарсан нь ойлгомжтой. Энэ нь эдийн засагтаа эргээд сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Ямар ч үр өгөөжгүй мөнгө урсгаж алдаж байна гэсэн үг.
-Хууль байсхийгээд өөрчлөгддөг, тогтворгүй байдгаас болж л хөрөнгө оруулагчдад эргэлзээ үүсдэг, түүнээс биш татварын хувь хэмжээ тэдний сонирхлыг татдаггүй гэсэн дүгнэлт дуулддаг. Бизнест хамгийн их нөлөөтэй хуулиудад хичнээн удаа өөрчлөлт орсон талаар судалгаа, тоо бий юу?
-2001 онд батлагдсанаасаа хойш хамгийн их өөрчлөлт орсон хууль гэхэд л бизнест маш хамаатай хууль байгаа. Аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай хуульд 50 гаруй удаа өөрчлөлт орсон байх жишээний. Ийм үед эдийн засаг томрох тухай ярихад хэцүү. Төр аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаанд хэт их оролцоод байгаагийн л тод жишээ. Сүүлийн үед арай сайжирсан. Гэхдээ нэг асуудал бий. Батлагдсан хуульд хэзээ хэрэгжихийг нь зааж өгөөгүй тохиолдолд “Төрийн мэдээлэл”-ийн эмхэтгэлд хэвлэгдсэнээс хойш арав хоногийн дотор хүчин төгөлдөр болдог. Хууль хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй нөхцөл байдал үүсгэдэг л дээ. Зарим хуулийг хэрэгжих он сар өдөртэй нь заачихаар хэрэгжилтэд нь бэлдэх тал дээр асуудал бага гардаг. Компаниудын хувьд ядаж л шинэ хуультайгаа танилцаад авах боломж гарч ирдэг. Гэтэл “Төрийн мэдээлэл”-ийн эмхэтгэлд хэвлэгдсэн хуулиудын тухайд маш хэцүү байдал үүсчихэж байгаа юм. Шинэ хууль аравхан хоногийн дотор хүчин төгөлдөр үйлчилчихээр компаниуд хуультайгаа танилцах ч цаггүй болчихож байгаа юм.
-Урт нэртэй хууль батлагдахад яг таны хэлсэн шиг асуудал үүссэн санагдаж байна…?
-Урт нэртэй хуулийн эдийн засагт үзүүлсэн сөрөг нөлөө их. Голын эх, ойн сав газраас тодорхой зайд алтны олборлолт, хайгуулыг хориглоно гэсэн агуулгатай энэ хуулийг ямар ч тооцоо судалгаагүйгээр батлаад эдийн засагт маш том эрсдэл үүсгэсэн. Яг хичнээн компани хуульд хамрагдсан газруудад ажиллаж байгаа, хичнээн ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн зэргийг нь судлахгүйгээр хуулиа баталсан. Өчнөөн хөрөнгө оруулалт хийгдэж маш их ажил хийгдсэн байхад гэнэтхэн хууль гаргаж, аравхан хоногийн дотор “Лиценз чинь хүчингүй боллоо” гэхээр компаниудад ямар санагдах вэ. Ийм тохиолдолд тухайн хөрөнгө оруулагч яаж тэр зах зээлээс гарах, оруулсан мөнгөө яаж нөхөж авахаа ч төлөвлөж амжихгүй. Наад зах нь л ажилтнуудаа арав хоногийн дотор халах эрх компаниудад байхгүй. Хуулиараа бол нэг сарын хугацаа өгдөг. Ингээд бодохоор баталсан хуулиуд нь хүртэл хоорондоо зөрчилдчихөж байгаа юм. Уг нь сэтгэлийн хөөрөл хөдөлгөөнөөр хууль батлахаас өмнө салбарт нь ямар нөлөө үзүүлэх вэ гэдгийг урьдчилаад сайн судлах ёстой.
-Урт нэртэй хуулиас болоод бүхэл бүтэн алтны салбар унасан, төв банкинд тушаадаг алт огцом буурсан, алтны салбарт мөнгөө хийсэн, хөрөнгө оруулах сонирхолтой гадаадын том компаниуд Монголоос татгалзсан гэж ирээд яривал өчнөөн сөрөг нөлөө бий л дээ. Ингэхэд манайд хичнээн хууль, тогтоол үйлчилж байгаа вэ?
-2015 оны эхний статистикаас харахад Монголд ойролцоогоор 500 гаруй хүчин төгөлдөр хууль, УИХ-ын тогтоол гэвэл 2472 бий. Нэгдчихсэн олон улсын гэрээ конвенцын тоо 300 гаруй. Монгол Улсын хуулиудад маш их хэмжээний өөрчлөлт орж байна. Одоо хэрэгжиж байгаа хуулиудад анализ хийхээр хангалттай хуулиуд батлагдсан. Хэрэгжүүлэхэд л анхаарах хэрэгтэй. Хууль хэрэгжүүлэх журам гэж яамдаас гаргадаг. Зарим тохиолдолд гаргасан журмууд нь хуулиасаа давчихсан тохиолдол анзаарагддаг. Хуулийг анх гаргахдаа сайн сайхнаар төсөөлөөд баталчихдаг, гэтэл хэрэгжих шатандаа журам энэ тэрээс болж агуулга нь эсрэгээрээ эргэсэн жишээ олон байдаг. Анхаарах л асуудал. Хүчин төгөлдөр хуулиудын уялдаа холбоог нарийн анзаарах хэрэгтэй.
-Та түрүүн хууль хэрэгжүүлэх шатанд социалист нийгмийн үеийн хандлага арилаагүй гэж байсан. Тодорхой жишээ хэлээч?
-Эдийн засгийн тогтолцоогоороо хөгжиж байна, чөлөөт зах зээлийн эдийн засаг гэж ярьдаг хэр нь хууль хэрэгжүүлэх шатанд төвлөрсөн төлөвлөгөөт нийгмийн эдийн засаг хэвээр байгаа нь ажиглагддаг. Маш хүнд сурталтай. Торгууль ногдуулах, бизнесийн үйл ажиллагааг хязгаарлах, тусгай зөвшөөрөл, эд хөрөнгийг нь хураах гээд хэт олон эрхийг хууль хэрэгжүүлэх байгууллагуудад өгчихсөн байдаг.
-Эдийн засаг, бизнесээр мэргэшээгүй гэсэн шүүмжлэл хуульч, шүүгч, өмгөөлөгчдөд хаяглагддаг нь хуулийн засаглалын сул талд орж таарах уу?
-Оролгүй яахав. Ялангуяа шүүх дээр. Эдийн засгаар мэргэшсэн шүүгч шаардлагатай байгаа. Шүүхийн үйл ажиллагааг аваад үзэхээр иргэний, захиргааны, эрүүгийн гэж хуваагддаг. Иргэний шүүх дотор компаниудын асуудал ороод явчихдаг. Иргэний шүүх гэр бүл ч салгаад, бизнесийн компаниудын гэрээг ч шүүгээд явж байна. Ер нь хуулийн бүх л шатанд эдийн засгаар мэргэшсэн улсыг бэлдэх шаардлага бий.
-Эдийн засгийн, бизнесийн гэрээний нарийн мэдлэггүй нөхөр улс төрийн ч юм уу ямар нэг нөлөө, лоббигоор шийдвэр гаргачихдаг, тэр нь олон улсын шүүхэд очоод унадаг, эргээд засаг их хэмжээний төлбөрт унадаг жишээ “Хан ресурс”-ээс эхлээд бий шүү…?
-“Хан ресурс”-ээс гадна Эрдэнэтийн асуудал байна. Маш олон гэрээ олон улсын шүүхээр явж байгаа. Гадаад дотоод гэлтгүй нэгэнт байгуулсан л бол гэрээгээ нарийн чанд мөрддөг болмоор байна. Шүүх улс төртэй холилдчихсон нь үнэн. Ер нь улс төр бүх л юмтай холилдоод байна л даа. Уг нь төр бизнесийн үйл ажиллагаа явуулах орчинг нь бүрдүүлээд жижиг сажиг зүйл рүү хутгалдмааргүй байгаа юм. Төр өөрийн өмчийн аж ахуйн нэгжийнхээ цэвэрлэгчийг хүртэл томилохоор ямар хэрэг байхав. Дөрвөн жил тутам бизнесийн орчинг савлуулаад байвал эдийн засгийн өсөлт ярихад хэцүү. Яамдын нэр өөрчлөх гэх мэт жижиг өөрчлөлтүүд хийнэ, яам нь өөрчлөгдөхөөр бүх хүнийг хална, дахиад гэрээ байгуулж авна гэхээр хичнээн хэмжээний зардал орох билээ. Авахгүй гээд тэтгэмж өгөөд халахад өчнөөн мөнгө орно. Хямралын энэ үед бол асар их зардал. Гэрээ хэлэлцээр хийгээд нэг том бизнес хийх гэсээр байтал бүхэл бүтэн нэг яам алга болно гэдэг хөрөнгө оруулагчдын хувьд ойлгоход хэцүү асуудал.
Ц.БаасансҮрэн