МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч Б.Лхагважавтай ярилцлаа.
-Та Монгол, Солонгосын бизнес форумын үеэр БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Пак Гын Хэгийн дэргэд сууж байна лээ. Онцлох үгээ хэлж амжсан уу?
-БНСУ-ын Ерөнхийлөгч АСЕМ-д оролцоод, дээр нь албан ёсны айлчлал хийсэн. БНСУ, Монгол Улс эдийн засгийн харилцааны дараагийн шатанд орохыг цаг үе, эдийн засгийн нөхцөл шаардаж байгаа юм. Би хатагтай Ерөнхийлөгчид “Харилцааны хоёрдугаар үе шат эхэлж байна. Солонгос, Монголын эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулахад судалгаа буюу эрх зүйн түншлэлийн орчин бүрдүүлдэг. Монгол, Солонгосын танхим, БНСУ-ын Гадаад эдийн засаг судлалын институт, Чингис хаан сургууль хамтарч ажиллаж гэрээний гол үндсэн концепцийг гаргаж ирье” гэсэн юм. Хатагтай Ерөнхийлөгч “Үүнийг маш хурдан ажил хэрэг болгоорой” гэж хүмүүстээ үүрэг өгсөн. БНСУ-ын Ерөнхийлөгч ирэхдээ 100 гаруй бизнесийн төлөөлөгчөөс гадна 20 гаруй бизнесийн холбоодын удирдлагаа авчирсан юм. БНСУ-ын Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимтай хамтарч бид Монгол, Солонгосын бизнес форумыг зохион байгууллаа.
-Солонгосчууд хөлдөөсөн банш, цахилгаан шатнаас авахуулаад байж болох бүхнийг бидэнд санал болгодог юм билээ. Энэ удаагийн уулзалтын үеэр тэд юуг онцлов?
-Форумын үеэр БНСУ-ын Импортлогчдын холбооны ерөнхийлөгч надтай уулзсан. Дараа жил зургадугаар сарын 23-24-нд импортлогчдын том үзэсгэлэн яармаг болох юм байна. Энэ яармагт Монголын компаниудыг оролцуулахыг хүссэн. “Говь”-ийн бүтээгдэхүүнтэй танилцаад “Говь”-ийг оролцуулмаар байна гэсэн. “Витафит”-ынхан Япон руу чацарганы шүүс гаргаж байгаа.
Тэднийг оролцуулах гэх мэтээр бидний ажил асар их байна.
Солонгосчууд уул уурхайн бүтээгдэхүүний дахин боловсруулалтад оролцох сонирхолтой байна. Төмрийн хүдрийг эндээ боловсруулаад, гулдмайгаар нь БНСУ руу гаргавал хичнээн ашигтай байх вэ. Дэд бүтэц, барилга байгууламж дээр нь эмнэлэг оношилгооны төвийн асуудал байна. Өнгөрсөн жил 10 мянган иргэн Солонгост очиж шинжилгээ өгчээ. Хамгийн сүүлийн үеийн оношилгооны төв байгуулагдвал гадаадад эмчлүүлэх шаардлагатай хүмүүст хэмнэлт бий болно.
-Та бас АСЕМ-ыг зохион байгуулах ажлын хэсэгт орсон байх аа?
-АСЕМ-ын эрх авснаас хойш жил хагасын хугацаанд бүх л байгууллагын хүчин зүтгэлээр АСЕМ сайхан боллоо. П.Цагаан дарга бид хоёр хурлын заал, зочид буудал хариуцсан ажлын хэсгийг хариуцсан юм. Бид өнгөрсөн аравдугаар сараас хойш долоо хоног бүр хуралдсан. Шат дараалсан арга хэмжээнүүд явагдаж, төрийн ордны төв танхимын агааржуулалтыг эс тооцвол бусад бүх юм сайхан болсон.
Бид нэг гарцыг олж харж байгаа. Уул уурхайн дараа мал аж ахуй, газар тариалан, аялал жуулчлал манай эдийн засгийг бүрдүүлэгч дөрвөн том салбар. Гэхдээ манайхан аялал жуулчлал, мал аж ахуй, аялал жуулчлалдаа хөрөнгө оруулалт хийдэггүй. Технологи оруулахгүй, инноваци шингээхгүй байгаа учраас энэ салбар хямдхан бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ болчихоод байгаа юм. АСЕМ-ын үеэр “Чингисийн хүрээ цогцолбор”-т үзүүлсэн “Нүүдэлчдийн наадам” өндөр өртөгтэй. Яг ийм үзүүлбэрийг жил болгон хийж чадвал үүнийг дагасан жуулчид их ирнэ. Дараа жил ингэж үзүүлэх юм байхгүй бол жуулчид “хулхидуулсан” болж хувирна шүү дээ. Тийм учраас аялал жуулчлал хөрөнгө шаарддаг гэдгийг одоо бид ойлгож байгаа юм. АСЕМ-ын үеэр манай цаг агаар гайхалтай ивээлээ. Бид энэ үйл ажиллагаанаас маш их туршлага хуримтлуулав.
Хурлын үеэр нэг байгууллагад их баярласан. Х.Дамдинсүрэн захиралтай “Саунд оф Монголиа” компани АСЕМ-ын хурлын заал, тохижилтод маш их хувь нэмэр оруулсан. Хурлын индэр рүү асч байгаа гэрлийг хүртэл нэлээд үнэтэй авч төрийн ордны зааланд байрлуулсан юм шүү дээ. Түүний хүчээр тэнд авч байгаа зураг хүртэл өөр гарч байгаа юм. Шангри-Ла руу орж байгаа зураг хөрөг дандаа эднийх хийсэн ажил. Энэ компани үүнийг хийхийн тулд хоёр жилийн өмнө АСЕМ-ын Миланы уулзалтад багаараа очиж судалгаа хийсэн юм. Бүх техникийг нь судалсан. Дэлхийн хэмжээний уулзалт хийхэд дэлхийн стандартыг барьдаг монгол компаниудтай болсон нь сайн хэрэг.
АСЕМ-ыг ийм хэмжээнд хийхийн тулд эртнээс бэлтгүүлдэг юм билээ Энэ менежмэнт нь бидэнд хэрэгтэй. АСЕМ-ын том хурал болохын өмнө есөн бага хурал болдог. Хамгийн отгон хурал нь бизнес форум болсон. 300-600 хүнтэй хурлууд үргэлжилсэн. Энэ хооронд оролцогч удирдагч хүмүүсээ бүх талаар бэлтгэдэг юм билээ. Хурлаас хурлын явцад АСЕМ-ын бэлтгэл чангарч байдаг. АСЕМ болоход үйлчилгээ, хамгаалалт, техникийн алба, дотоод орчуулга бүх юм жин тан болчихож байгаа юм. Энэ нь биднийг их юманд сургасан. Бизнесийн форум амжилттай болсон. Энэ хурлаар макро түвшний асуудал гаргаж тавьдаг. Нэг ёсондоо цаг агаарын урьдчилсан мэдээ гэсэн үг. Түүнд бизнесээ зохицуулах, тухайн улс нь эдийн засгийн бодлогоо явуулах учиртай. Бизнесийн форумын хэлэлцсэн асуудлууд манай танхимын сайтаар дамжиж гарах юм.
-Ази, европынхон илүү нягтарч бие биенээ ойлгож мэдрэхээр хичээж байна. Бизнес эрхлэгчдэд ямар боломжууд харагдсан бэ?
-Ойртонгоо хамтдаа хөгжье гэсэн гол зорилготой бизнес форум болсон. Дэлхийн эдийн засгийн 60 хувь, хүн ам, худалдааны эргэлтийн 60 хувь нь Ази, Европт байна. АСЕМ-ын гол зорилго улс төрийн түвшний ойлголцол, мэдээлэл солилцох байдаг. Дээрээ суудлаа олбол дороо гүйдлээ олно гэдэг дээ. Улс төрийн шийдвэр гарчихсан байхад дороо гүйдлээ олдог.
-Аль нэг улс оронтой бизнесийн нарийн яриа хөөрөө явсан уу?
-АСЕМ ч бай Солонгос Монголын форум ч бай танхимын үүрэг бол бүжгийн талбайг л засч өгдөг. Орчныг нь бүрдүүлдэг. Дотор нь бизнес бизнестэйгээ хэрхэн холбогдох нь өөрсдийнх нь авьяас чадварын хэрэг. Овсгоотой нь томхон юм олж авна. Ер нь бол өгөөжтэй болсон гэж үзэж байгаа.
-Танхимын даргын хувьд юунд илүү анхаарал хандуулж, юуг “балиашиглаж” байна вэ?
-Сая Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газартай манай танхим тулж ажиллаж байж Ил тод байдлын хууль батлуулсны гол шалтгаан бол компаниудыг 25 жилийн дарлалаас чөлөөлөх байлаа. Үүний үр дүнд 33 000 компани 17 тэрбум ам.доллартай тэнцэх хэмжээний ажил үйлчилгээ орлогоо ил болголоо шүү дээ. Зөвхөн энэ тоон үзүүлэлт гэхэд л манайд зах зээлийнхээ 60 хувийг төр хянаж чадахгүй байсныг харуулсан. Тэрбум долларын уул уурхайн хөрөнгө оруулалт орж ирэхэд түүнийг хөдөлгөж чадах компани хэрэгтэй байдаг. Тэр компани институтын хэлбэрт очсон байх учиртай. Үүнийг бид хийж эхэлсэн. Эдийн засгийн ил тод байдлын хууль, Өршөөлийн хууль гаргадаг чинь 2009 оны хямралыг давсан гол аргачлал. Тэр аргаа бид сая дахин хэрэглэсэн. НӨАТ-ын хуулийг одоогийн Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат яг жилийн өмнө Сангийн сайд байхдаа батлуулж байсан. Сая хавар энэ хууль улс төрийн шоунд өртөх шахсан. Яг макро эдийн засгийн үүднээс бол маш гайхалтай систем бий болгосон. Үүний үр дүнд бид эдийн засгийн бааз сууриа 22 дахин ихэсгэлээ. Зургадугаар сарын сүүлийн статистик мэдээгээр татварын бүх орлого бараг 100 хувь биелсэн. Татварын орлого 0,5-хан хувиар тасарчээ. Манай эдийн засаг өнгөрсөн жилийнхээс муу байгаа шүү дээ. Гэтэл татварын орлого биелнэ гэдэг НӨАТ-ын шинэ системээр татварын бааз суурийг ихэсгэж чадсаны үр дүн. Энэ системийн буянаар хянаж чаддаггүй байсан 60 хувиа хяналтад оруулсан. Ил тод байдлын хууль гэдэг толгойг чинь төр илж байгаа юм биш. НӨАТ-ын систем ажиллаж эхлэхэд орлого олж байгаа бүх этгээд татвараа төлдөг механизм руу иргэнээр дамжиж орно гэж би хэлж байсан.
-Шинэ Засгийн газар гарч ирэхээр НӨАТ-ын сугалаа зогсох болов уу гэж хүмүүс сонирхож байгаа?
-НӨАТ-ын хууль батлагдсан шүү дээ. Сугалааг 2016 оныг дуустал явуулах учиртай. Үлдсэн хугацаанд сард нэг удаа явуулна. Энэ бүхэн хуульчлагдсан. УИХ төсвийн тодотгол хийгээгүй байгаа. Төсвийн тодотгол хийж нэг хоёрдугаар улирлын НӨАТ-ын урамшууллыг өгчихвөл дараа нь сугалаа ч хэрэггүй. Нэгдүгээр улиралд 5,6 тэрбум төгрөгийг иргэд буцааж авахаар байгаа. Үүнийг өгчихвөл иргэд цаашдаа сугалаагүйгээр баримтаа бүртгүүлээд явчихна. Техник технологийн өөрчлөлтүүд гарч байгаа. НӨАТ мөдхөн цаасан хэлбэрээр бус зураасан кодтой үнэмлэхтэй болж түүнийгээ уншуулаад өөрийнхөө дансаар буцаан олголтоо авчих юм. Тийм хэлбэрт шилжихэд бэлэн болсон. Татварын орлого 100 хувь биелж байхад үүнээс татгалздаг Засгийн газар гэж байхгүй. Харин энэ механизмыг хөгжүүлэх тал дээр шинэ Засгийн газар сайн ажиллана гэж найдаж байгаа. МАН төрийн эрхийг авахдаа нийгмийн хамгааллын маш олон амлалт өгсөн. Нийтийн баялгийг нийгэмдээ илүү хуваарилна гэсэн үг. Нийгмийн хуваарилалт цалин тэтгэвэр, нийгмийн салбарт оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтаар дамжиж хүрдэг. Үүний ганц эх үүсвэр татвар шүү дээ. НӨАТ-ын шинэ систем маш сайн саалийн үнээ болсон. Дээр нь МАН нэг хувийн татвар амалсан. 1,5 тэрбум төгрөгийн орлогод нэг хувийн татвар ногдуулна гэсэн шүү дээ. Татварын гурван хууль маань батлагдаж чадалгүй үлдсэн. Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, Хувь хүний орлогын албан татвар, Татварын ерөнхий хууль энэ намрын чуулганаар эхний ээлжинд батлагдах учиртай. Өнгөрсөн жил НӨАТ-ын хууль батлагдсан. Нягтлан бодох бүртгэлийн хууль, Аудитын хууль, Эрүүгийн хууль, Зөрчлийн хууль бүгд есдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлнэ. Бизнесийн орчныг энэ хуулиуд бүрдүүлнэ. МАН одоо нэг хувийнхаа амлалтыг баталвалнэг хувийн татвартай болох юм. Уг нь дөрвөн хууль бүгд өнгөрсөн жил батлагдах ёстой байсан. Үлдсэн гурвыг нь батлаагүйгээс ямар сөрөг үр дагавар гарч байна гэхээр жижиг аж ахуйн нэгж их татвар төлж байгаа харагдаж байна. Нэг хувийн татвартай бол маш их хөнгөлөлт болно.
Намрын чуулганаар хийх бас нэг гол өөрчлөлт бол Төрийн нийтийн хамааралтай өмчийн хууль гаргаж, төрийн нийтийн хамааралтай өмчийг хэн эзэмшиж ашиглахыг тодорхой болгох учиртай. Мэдээж өмчлөл нь төрд бий. Засгийн газар үүнд ямар хэмжээнд, аж ахуйн нэгж, хувь хүн ямар оролцоотой байх зэрэг өмчийн харилцааг тодорхой болгочихвол зодоон болохгүй. 20 гаруй жил энэ харилцааг ил болгоогүй учраас Засгийн газар, УИХ-аар дамжуулж эрх мэдэл олж авч байж эзэн суудаг, хугацаа нь дуусахаар дахин эзэн суухын тулд юу ч хийхээс буцахгүй болдог. Хөрөнгө оруулагчид өмчийн харилцааг маш их анхаардаг. Хөрөнгөө оруулах компанийн ил тод байдлыг харгалздаг. Компанийн засаглал, эздийн ил тод байдлыг бас хардаг. Тэгээд менежмэнтийг харна. Энэ бүгд хангагдвал хөрөнгөө оруулах эхний алхам хийнэ. Хөрөнгө оруулагчдын хувьд шүүх, эрх зүйн хамгаалалт, өмчийн харилцаа, компанийн засаглалаас гадна ажилтнуудын чадварыг хардаг. Танхимаас 2016 оныг Компанийн засаглалыг дэмжих жил гэж зарласан байгаа. Гол нь ажилтнууддаа хөрөнгө оруулах асуудлыг бид тавьж байгаа. Өмнө нь ажилчдынхаа цалинг нэмэхийн оронд эзэн өөрөө лексус авч унахыг илүүд үздэг байв. Хөдөлмөрийн капиталыг үнэлэхгүй хөсөр хаяснаас болоод бүтээмж байхгүй болсон. Оюу толгойн монголчуудад үзүүлсэн хамгийн том үлгэр дуурайл бол ямар ч монгол хүнд хөрөнгө оруулах юм бол юуг ч хийж чадна гэдгийг харуулсан явдал. Өнөөдөр Оюу толгойд ажиллаж байгаа уул уурхайн том машинуудын 50 хувийг эмэгтэй жолооч барьж байна. Тэр тусмаа Цогт-Цэций сумын малчин эмэгтэй жолооч нар олширчээ. Хөдөлмөрийн капиталд оруулсан Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт нь манай бизнес эрхлэгчдэд юм бодуулах биз ээ. Зах зээлийн эхэн үед бид ажиллах хүчиндээ хөрөнгө оруулах ойлголтгүй, чадвар ч үгүй байсан. Одоо дөнгөж ойлгож эхлэсэн. Хорь гаруй жил хөрөнгө оруулаагүй учраас ажиллах хүч маань ядуу байна. Өнөөдрийн ядуурлын гол гогцоо компани нь ажилтандаа хөрөнгө оруулахгүй байна. Хоёрдугаарт, төр нь зах зээлээ хянаж чадахгүй, татвар авч чадахгүй явж ирсэн. Үүнийг залруулах ёстой юм. Ингэж чадвал эрс тэс цаг уурын нөхцөлд толгой цувдай идэж амьдардаг мөртлөө маш их хүсэл тэмүүлэлтэй, өөдрөг үзэлтэй, хэзээ ч нугаршгүй ард түмэнтэй. “Эртний сайхан” гэдэг дуунд ингэж өгүүлдэг юм.
Эртний сайхан ерөөлөөр
Энэ Монгол Улсад нь
Эзэн Чингис хааны үр язгуур болсон,
Тэнгэр мэт заяатай
Тэгш таван оюунтай
Тэнэгэр сайхан сэтгэлтэй,
Тэнүүн сайхан ард түмэн мину гэж байгаа юм.
Энэ XIII зуунаас хойших үеийн дуу. Чингис хааны үр язгуур болсон ард түмнээ ингэж магтаж сайшааж хүчийг нь авч нэгтгэж байжээ.
-2017 онд Монгол дампуурна гэж зарим эдийн засагч шууд хэлдэг. Үнэхээр ч зээлийн эргэн төлөлтүүд хийгдэж, эдийн засагт илүү дарамт учрах жил эхлэх нь?
-Хүнд хэцүү жил байхыг бид 2013 онд бондын зээл авахад нь ч олж харж байсан. Яагаад өмнөх Засгийн газартай ил тодын хууль, НӨАТ-ын хууль гэж яриад байсан гэхээр 2017 оноос 500 сая доллар төлнө. Үүнийг авсан улсууд нь төлөхгүй. Явж явж татвараар л төлнө. Өмнөх Засгийн газартай нэг л юман дээр тохиролцож байсан. Татвар нэмэхгүйгээр татварын бааз сууриа нэм гэсэн юм. Аз болж Ардын намын нөхөд шинээр татвар бий болгохгүй гэж амалсан байгаа. Татвар өсгөж чадахгүй ч татварын бааз суурь нь НӨАТ-аар ороод ирсэн.
Ухаантай улсуудын Үндсэн хуульд нийтийн мөнгө, нийтийн зээл, нийтийн санхүү гэсэн тусдаа бүлэг байдаг. Аливаа Засгийн газрын Ерөнхий сайдын хүсэл мөрөөдлийг биелүүлэх гэж ард түмэн амьдардаггүй. Сая хүсэл мөрөөдлөөрөө хэт их зээл аваад тамирдах асуудал байлаа. Одоо бол нийтийн санхүүгийн хяналтыг чангатгах ёстой. Үүний төлөө эрвийх дэрвийхээрээ ажиллана. Энэ Засгийн газарт нэг юмыг шууд хэлж байгаа. Зургадугаар сарын сүүлээр төсвийн зардал 900 тэрбумаар хэтэрсэн байгаа. Татварын орлого 0,5 хувиар тасарсан байхад засгийн зардал ингэж хэтэрчээ. Нэг ёсондоо энэ зардлыг танаж засгаа байгуул гэсэн үг. Эдийн засаг ирэх хоёр жил хүнд байна. Энэ хүндрэлийг монголчууд бүгдээрээ даван туулах учиртай. Тийм ч учраас ард түмэн сонгуулиар 100 хувь нэг намд өгсөн. Одоо ийм хэмжээний хариуцлага нэхнэ. Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг дотоод гадаадын бүх хөрөнгө оруулагчид, бизнес эрхлэгчид хүлээж байгаа. Хэт утопи мөрийн хөтөлбөр гаргаад бас дахин зээл авч биднийгээ тамирдуулах юм бол шүүмжлэх, сөрөх улсууд бэлэн байгаа. Сонгуульд ялсан гэдгээрээ цэнгэлийн манлайд хүрэхгүй. Хамтарч бүгдээрээ шийдвэр гаргана, зүтгэнэ.