ЗУРААЧ Ц.БАЙДЫГИЙН БАГЫН НАЙЗЧАПАЕВ МӨНХБАТ НЭРТЭЙ БОЛСОН НЬ
Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, шог зураач Ц.Байды, Монгол Улсын гавьяат барилгачин, бэлтгэл хурандаа М.Мөнхбат нарын үерхэл тэртээ 1950-иад оноос эхтэй. 1961 оны зургадугаар сарын 14-нд нэрт зураач Ц.Байды, хурандаа М.Мөнхбат нарын сурагч ахуйдаа авахуулсан гэрэл зураг өөрийн эрхгүй хараа булаана. Эл гэрэл зургийнхаа ар дээр “Алтан дэлхийд нэр чинь цуурайтаж
“Алдарт эрдэмтэн” гэдэг цол чинь мандаж
Хожим хойноо сайн хүн болохыг
Хорвоо ертөнцөд ихийг бүтээхийг
Нандин зүрхнээсээ ерөөн бичье
Найз чамайгаа мартахгүй явъя” Ц.Байды, 1961 он. Баруунтуруун гэсэн үг байх юм. Тэртээ 55 жилийн өмнө ийн бичиж үлдээсэн үгтэй энэ гэрэл зураг Барилгын цэргийн бэлтгэл хурандаа, гавьяат барилгачин М.Мөнхбатын хайртай зурагнуудын нэг.
Бид энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа Тулгар төрийн 2225 жил, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 810 жил, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 105 жил, Ардын хувьсгалын 95 жилийн ойн Үндэсний их баяр наадмын өмнө Төрийн тэргүүнээсээ “Монгол Улсын гавьяат барилгачин” хэмээх Төрийн дээд одон хүртсэн, бэлтгэл хурандаа Манкадайн Мөнхбатынхаас бэлтгэлээ.
Монгол Улсын барилгын салбарт хагас зуун жилийн хөдөлмөрөө зориулсан энэ эрхэм 1942 онд Увс аймгийн Өндөрхангай сумын “Тахилт” гэдэг газар малчин Ц.Манкадай, Ч.Чулуунхүү нарын 10 хүүхдийн хоёрдугаар хүү болон мэндэлжээ. Хурандаагийн гэргийг Баавгайн Цэрэндулам гэдэг. Хоёр буурай нас 70 хэвийсэн ч даанч ануухан, хөнгөн шингэн гэж жигтэйхэн. Дархан хотынхоо иргэдийн хайр, хүндэтгэлийг хүлээсэн, үлгэр жишээ гэр бүл гэдгийг Улаанбаатараас Дархан руу явах замд таксинд хамт суугчид хэлж байсан юм. Дарханыхан М.Мөнхбат хурандааг “017-гийн Мөөеө хурандаа” гэхээр андахгүй юм билээ. Харин армийнхан “эрэмгий дарга” гэж хүндэтгэнэ. Зарчимч, шударга түүнтэй уулзаад загнуулаад ч болов гарах нь үнэ цэнтэй байдаг талаар идэр үеийнхэн нь ярьцгаах. Харин хурандаа М.Мөнхбат гэртээ бол үр хүүхэд, ач, зээ нараа хараад ёстой л нурж унана. Ажил дээрээ хатуу, зарчимч ч гэлээ амьдрал дээрээ тун зөөлөн хүн ажээ. “Танайд өнжье” булангаа бэлтгэхээр Дарханы хуучин авто вокзал дээр ирэхэд хүргэн Н.Пүрэвбат нь тосон авлаа. Тэрээр гэргий М.Оюунгэрэл болон хүүхдүүдтэйгээ Өвөрхангай, Архангай, Булганаар амарч яваад дөнгөж аяны дөрөө суллаад байсан гэнэ. М.Мөнхбат гуайн гэрт яваад ортол гэргий Б.Цэрэндулам нь ач, зээ нарынхаа хамт угтан авлаа. Харин гавьяат маань ойрхон гарсан гээд эзгүй байв. Гэрийн эзэгтэй цай цүй болж байх зуур “Айхтар халуун байх чинь вэ” гэсээр М.Мөнхбат хурандаа саарал малгайгаараа сэвсээр орж ирлээ.
Ийнхүү бидний яриа цайны ширээний ард үргэлжилсэн билээ. М.Мөнхбат хурандаагийн эхэлсэн ажлаа заавал дуусгаж санаа нь амардаг зан чанар ааваас нь өвлөгджээ. Энэ эрхэм АИХ-ын депутатаар сонгогдож ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг батлалцаж явсан түүхтэй. Тэрээр Дархан-Уул аймагт АН-аас Д.Нинжийг нэр дэвшихэд нь ялалт байгуулснаар депутатаар сонгогдож байсан аж. Санал хураалт болдог өдрийн шөнө хоёр цаг өнгөрч байхад гэрийн утас нь хангинаж “Мөнхбат хурандаа та АИХ-ын депутатаар сонгогдлоо” гэдэг мэдээг дуулгаж байжээ. Тухайн үед санал хураалт болж байхад гэр бүлээрээ гэртээ хоол унд хийж идсэн шигээ өнгөрүүлсэн байх юм. Энэ тухайгаа М.Мөнхбат хурандаа “Тухайн үед сонгууль гэдэг чинь одоогийнх шиг сүр дуулиантай явдаггүй байлаа. Нэр дэвшиж байгаа гэдгээ л мэдэж байгаагаас өөр зүйл байсангүй” гэхэд гэргий Б.Цэрэндулам нь “Амралтын өдөр бид хоёр чинь аль болох гэр бүлдээ цаг гаргах гээд сонгууль энэ тэрд нэг их ач холбогдол өгч байгаагүй шүү” хэмээн хэлээд тавагтай ааруул ширээн дээрээ тавилаа. 1990 онд Дарханаас АИХ-ын депутатаар М.Мөнхбат хурандаа, НИТХ-ын дарга асан Д.Баттулга, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат, УИХ-ын гишүүн асан Д.Балдан-Очир, Амарсанаа нарын найман хүн сонгогджээ. АИХ-аар Дархан, Эрдэнэт, Чойрын асуудал хөндөгдөхөд М.Мөнхбат хурандаа цээжээрээ хамгаалсаар байгаад Дархан хотынхоо статусыг аймгийн зэрэглэлтэйгээр авч үлдсэн нь түүний том гавьяа гэлтэй. Дарханчууд одоо ч түүнд талархаж явдаг юм билээ.
М.Мөнхбат хурандааг уг нь Манкадайн Чапаев гэдэг байж. Баруунтурууны 10 жилээ онц дүнтэй төгссөн тэрээр ЗСБНХУ руу сургуульд явах гэтэл орос нэртэй хүн явуулахгүй гээд нэрээ солих хэрэгтэй болжээ. Түүний 10 жилийн ангийнх нь найз Шура мөн Орос руу сургуульд явахаар хамтдаа бүртгүүлсэн ч бас л орос нэртэй гээд нэрээ өөрчлөх шаардлагатай гэж. Нэг ангийн найзууд хэсэг гайхшран зогсож байтал Шура нь “Би чамд нэр өгье. Одоо чи Мөнхбат шүү” гээд л нэр оноочихож. Тэгэхээр нь зөрүүлээд Шурадаа Очгэрэл гэдэг нэр өгч тэр цагаас хойш энэ нэрээрээ явах болсон тухай ярьсан юм. Нэрээ сольсон ч тэрээр Зөвлөлт холбоот улс руу геодезийн мэргэжлээр сураагүй байна. Учир нь аавынх нь дүү “Монголдоо сур” гэснээр МУИС-ийн математикийн ангид бүртгүүлсэн ч барилга инженерийн ангид орохоор зориг шулуудан 1962-1967 онд суралцан барилгын инженер болжээ. Оюутан ахуйдаа гэргий Б.Цэрэндуламтайгаа танилцан гэр бүл болж анхны охин нь төрсөн байна. Уг нь гэр бүлийн хоёр Баруунтурууны 10 жилд хамт суралцаж байсан ч Б.Цэрэндулам нь долдугаар ангидаа Улаанбаатар руу шилжиж М.Мөнхбат аравдугаар ангиа нутагтаа төгссөн байна. Нэг сургуулийн хоёр хэдий ч бие биенээ таньдаггүй байсан. Харин хотод хамаатныхаараа орж гарч яваад гэргийтэйгээ танилцсан хэмээн хурандаа өгүүлэв. “Бид гурав айлын хажуу өрөө хөлслөн мөн ч олон нүүсэн дээ” хэмээн гэрийн эзэгтэй өгүүлээд залуу цагийн зурагнуудаа үзүүллээ.
ХАТУУ ДАРГА
М.Мөнхбат хурандаа дөнгөж сургуулиа төгсөөд 1967 онд хөдөлмөрийн гараагаа Дархан хотын бүтээн байгуулалтад ажиллахаар шинээр байгуулагдсан Барилгын цэргийн 111 дүгээр ангид хуваарилагдаж байжээ. Үүний дараа Барилгын цэргийн 017, 030, 110 дугаар ангиуд болон Барилгын цэргийн 155 дугаар нэгтгэл, Барилгын цэргийн Ерөнхий газарт ажиллаж байсан юм. Тухайн үед барилгын цэргийн боловсон хүчин хангалттай биш байхад Монгол Улсын төр засгийн бодлогын хүрээнд Д.Бавуу генералын хүчин чармайлтаар 1967 онд Төв хорооны тогтоол гарч МУИС-ийн Барилгын инженерийн ангийг төгссөн 22 залууг бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь барилгын цэрэгт ажиллуулахаар болсон тухай хурандаа өгүүлэв.
Дэд хурандаа М.Мөнхбат гэргий Б.Цэрэндулам болон хүүхдүүдийн хамт
Барилгын цэрэг гэдэг бол нэг талаасаа Батлан хамгаалах яаманд харьяалагдан үүрэг гүйцэтгэдэг байсан ч нөгөө талдаа МАХН-ын Төв хорооны Их барилгын хэлтэст харьяалагддаг байсан тул хоёр удирдлагатай явж иржээ. Барилгын цэргийн офицеруудын цол албан тушаалын зэрэглэл хоёр том байгууллагын дунд завсарддаг байсан тухай барилгын цэргийнхэн ярьдаг. Энэ зам М.Мөнхбат хурандааг мөн тойрсонгүй. 1967 онд залуухан дэслэгч болж байсан бол 1983 онд хурандаа цол хүртлээ явсан түүний зам дардан байгаагүй. Барилгын цэрэгт хагас зуун жил зүтгэхдээ Дархан, Эрдэнэт хотуудын бүтээн байгуулалт, Дархан-Сэлэнгийн бүс нутаг, Төв, Дорнод аймгуудын хөдөөгийн барилга байгууламж, улс орны батлан хамгаалах зориулалттай тусгай обьектуудыг М.Мөнхбат хурандаа ангиа удирдан ард нь гарсан байдаг. Хот хоорондын хатуу хучилттай авто замыг хүртэл түүний удирдсан анги, нэгтгэл барьж байсан түүхтэй. Хурандаа М.Мөнхбат Дарханы Мах комбинатын томоохон цогцолбор барилгуудыг бүтээн босгосноор эхэлсэн Дорнод аймагт Мах комбинат, Дорнод, Сүхбаатар аймгийн хил хязгаарын хилийн тусгай хорооны иж бүрэн тосгон, хилийн застав, Дарханы цементийн завод, нэхий эдлэлийн үйлдвэр, силикат тоосго шохойн үйлдвэр, Орхон жимс ногооны САА-н 20 км усжуулалтын систем, жимс, ногоо консервлох комбинат, усны аж ахуйн иж бүрэн байгууламж, “Монгол алт”-ны барилга гээд дурдаад байвал маш их ажлыг зөв чигт нь удирдаж явсан нь энэ хүний бас нэг бахархал. Хүмүүс он солигдох мөчид гэртээ баярлаж байхад М.Мөнхбат хурандаа барьсан барилгаа улсад хүлээлгэн өгөхөөр явж байсан талаар гэргий Б.Цэрэндулам нь өгүүлсэн юм. “Миний хань чинь ид хийж бүтээх насандаа 20 гаруй жил ээлжийн амралт авч үзэлгүй бүтээн байгуулалтын ажилд оролцсон.
АИХ-ын депутатууд. Зүүн гар талаас М.Мөнхбат, С.Амарсанаа, Д.Баттулга
Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлгийн үеэр
Томоохон бүтээн байгуулалтын ажил нь урагштай байвал бид болоод л байна гэж боддог байлаа. Манай хүн чинь ямар ч завгүй байсан шөлний хониноос эхлээд бидний хүнсийг бэлдэж өгөөд явдаг байсан. Би чинь зургаан хүүхдээ өсгөхийг хажуугаар ажлаа хийнэ. Эмэгтэйчүүдийн хорооныхоо ажлыг амжуулдаг байлаа” хэмээн М.Мөнхбат хурандааг хөхиүлэн дэмжих нь 50 гаруй жил нэг хүн мэт амьдарч, бүтээж ирсэн гэргийн амнаас л гарах үг мэт. Тэдний гэрт үр хүүхдүүдээс нь аав, ээждээ бэлэглэсэн хатгамалыг ханандаа өлгөжээ. Бидний ийн ярилцах орон сууц бол хоёр дахь гэр нь гэсэн үг. Учир нь тэд өөр байранд амьдардаг ч М.Мөнхбат хурандаагийн ажлын байр хэмээн тодорхойлсон энэ байрандаа байх дуртай гэнэ билээ. Нэг давхарт болохоор хөгшин бид хоёрт орж гарахад амар байдаг юм гэх.
Тухайн үед залуус гурван жил эр цэргийн алба хаадаг байсан цаг. Нэг л мэдэхнээ гурван жил өнгөрч гэр бүлээс нь өөрцгүй ижилдэн дассан залуус нь халагдах тэр мөчид нулимсаа сул асгачихдаг байсан нь хурандаагийн хатуу хэрнээ зөөлөн чанарыг илтгэх мэт. Тэрээр барилгын цэрэгт 50 жил зүтгэхдээ Дорнод, Эрдэнэтэд, Ерөөгийн Бугант гэх мэт газруудад хэдэн жил амьдарсныг эс тооцвол түүний үндсэн харьяалал Дархан-Уул аймаг, Барилгын цэргийн 017 дугаар анги юм. Барилгын цэргийн 017 дугаар анги Дандар баатрын зургадугаар морьт дивизээс салбарлан байгуулагдаж байжээ. Дандар баатрын цустай туг одоо ч 017 дугаар ангид хадгалагддаг хэмээн хурандаа өгүүлэв.
Түүнийг ажил нь уруудсан газар бүрт ажил сайжруулахаар томилдог байсан нь төр засаг ямар их итгэл үзүүлж байсныг илтгэнэ. Хурандааг Барилгын хорооны захирагч, үйлдвэр техникийн хэлтсийн даргаар ажиллахаар явсны дараа 017 дугаар ангийн ажил унасан тул ангидаа очиж ажил сайжруул хэмээн буцааж байсан гэдэг. Хурандаа “Би Дархандаа л байя. Өөр газарт идээшихгүй байна” хэмээн хэлээд Барилгын цэргийн 017 дугаар ангидаа он удаан жил ажиллахдаа 10 гаруй жил нь ангийн захирагчаар ажилласан байх юм.
Зүүн гар талаас М.Мөнхбат, Ц.Байды нар 1961 он Баруунтуруун сум.
Түүнтэй мөр зэрэгцэн ажиллаж байсан хүмүүс нь “хатуу дарга” хэмээн түүнийг тодорхойлжээ. Зарим нь бүр ажлаас халагдах өргөдлөө бариад ирдэг байсан тухай ахмадууд хуучилдаг юм билээ. Гэсэн ч М.Мөнхбат хурандаа нэг ч хүнийг ажлаас халж үзээгүй бөгөөд “Ажлаа хийж сурсан цагт чинь ажлаас чөлөөлнө” гээд тас гүрийчихдэг байж. Ажлаасаа гарна гэж явсан олон хүн ажлаа хийж сураад чөлөөлөгдөнө гэж бодсоор яваад амжилтад хүрсэн цөөнгүй түүх М.Мөнхбат хурандаад хамааралтай. Армийнхан түүнийг Барилгын цэргийн 1960, 1970-аад оны ажил хэрэгч тэнгэрлэг хурандаа нарын залгамж, нэрийг нь өндөрт өргөж яваа цэргийн хүн хэмээн хүндэтгэдэг тухай өмнө нь дуулж байсан минь нэн тодхон байна.
М.Мөнхбат хурандаа ширээнийхээ арын тавиур дээрээс 1962 онд онц дүнтэй төгссөн гэрчилгээгээ гарган ирж үзүүлэв. Хурандаа Их сургууль төгссөнөөс хойш гээд бүхий л зүйлсээ нандигнан хадгалдаг юм билээ. М.Мөнхбат хурандаагийн шагналуудыг үзэж байхад Хөдөлмөрийн баатраас бусдыг нь энгэртээ зүүжээ. Дархан хотын “Хүндэт иргэн”-ээс эхлээд ойн медалиуд бүгд байх юм. Дарханы хөгжил цэцэглэлтэд хувь нэмрээ оруулсан хүмүүст олгодог “Найрамдлын Дархан” медалийг бүр гурван удаа хүртсэн байх жишээтэй.
ӨНӨР БҮЛИЙНХЭН
М.Мөнхбат хурандаа аав, ээжээс 10-уулаа юм байна. Бүгд мэнд тунгалаг, элэг бүтэн амьдарч байгаа хэмээн хурандаа өгүүлсэн юм. Намайг 1993 онд тэтгэвэрт гарсны дараа ар араасаа манайхан тэтгэвэрт сууцгаасан даа хэмээн инээмсэглэн өгүүлнэ. Харин гэрийн эзэгтэй Б.Цэрэндулам аав, ээжээс 11-үүлээ гэлээ. Харин одоо ах дүү 10-уулаа байгаа гэдгийг тодотгож байлаа. Ингээд үзэхээр аль ч талаасаа өнөр бүлийнхэн аж. М.Мөнхбат хурандаа, Б.Цэрэндулам нар 52 жил ханилахдаа зургаан хүүхэд төрүүлжээ. Том охин Оюун нь Дархан-Уул аймгийн Соёмбо даатгалыг хариуцахын зэрэгцээ Даланбулаг трейд компанийн захирлаар ажилладаг байна. Удаахь хүү Батбаатар нь хувиараа бизнес эрхэлдэг аж. Манай гурав дахь хүү чинь хойно сургууль соёл төгссөн мундаг боловсролтой байсан юм. Харамсалтай нь хүүгээ бурхны оронд илгээсэн дээ хэмээн гэрийн эзэгтэй гунигтай өгүүлсэн юм. Биднийг очиход нөхөр Н.Пүрэвбатынхаа хамт угтан авсан Оюунгэрэл дээрээсээ дөрөв дэх нь юм билээ. Уг нь Дархандаа Скайтел, Юнителийн салбарыг хариуцаж байсан ч өдгөө Улаанбаатар хотноо мэдээллийн технологийн чиглэлээр ажилладаг гэлээ. Оюунгэрэлийн дүүг Батболд гэдэг бөгөөд Даланбулаг трейд компанийнхаа үйлдвэрлэл эрхэлсэн менежерээр ажиллаж байгаа бол бага хүү Батзориг нь Дарханы Юнителийн салбарыг хариуцан ажилладаг аж. Батзоригийг уг нь Турк руу сургуульд явуулсан ч нэг жил болоод ирэхэд нь аав, ээж хоёр нь “Турчихсан байна. Ядарчихсан байна” гээд буцаад сургуульд нь явуулалгүй Монголд нь авч үлджээ.
Биднийг ийн ярилцаж байтал Батболд орж ирэн мэнд мэдээд охиноо аван гэр рүүгээ явлаа. Баяр ёслолын үеэр ач, зээ нараас эхлээд М.Мөнхбат хурандаа, Б.Цэрэндулам нарын дүү нар нь гэрт нь ирж ёстой л хөлд дарагддаг гэнэ билээ. Харин хүү Батзориг нь эхнэр хүүхдүүдийнхээ хамт ирж том өрөөнд хүүхдүүдээ тоглуулахаар орсон юм. М.Мөнхбатынх гэдэг гэр бүл 10 гаруй ач зээтэй болсон юм байна. Долдугаар сарын долооны орой 21 цаг өнгөрч байхад М.Мөнхбат хурандаа руу Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас утасджээ. Гэргий, хүүхдүүд нь Улаанбаатар явчихсан ганцаараа байсан гэнэ. “Та Монгол Улсын гавьяат барилгачин боллоо. Маргааш өглөө 11 цагт Төрийн ордонд бэлэн байна шүү” гэжээ. М.Мөнхбат гуай хамгийн түрүүнд эхнэр рүүгээ утас цохин “Гавьяат болж байгаа гэнэ. Маргааш өглөө 11 цагт бэлэн бай гэнэ. Одоо яах вэ” гэхэд нь Б.Цэрэндулам “Цэргийнхээ хувцсыг аваад вагонд суугаад ир” гэхээр нь цэргийн хувцсаа цүнхэлж аваад вагонд арай гэж амжин суугаад нийслэл рүү явжээ.
Б.Цэрэндулам гуай Улаанбаатарт эгчийндээ байхдаа энэ мэдээг дуулаад “Эгч ээ, цонхоо онгойлгоорой. Амьсгал давчдаад байна” хэмээн баярын сэтгэлээ уудалсан талаар ярьсан юм. “Би чинь ханийгаа гавьяат болно гэж аль эрт боддог байсан юм. Заримдаа нөхрийнхөө хийж бүтээсэн ажлыг санахаар яагаад энэ шагнал ирдэггүй юм болоо гээд ганцаараа сууж байхдаа бодон хааяа нулимс дуслуулдаг байсан. Энэ бол шагналд дуртайдаа тэгсэн юм биш. Яалт ч үгүй хийсэн ажлыг нь би мэддэг болохоор тэр ажлаа үнэлүүлээсэй л гэж боддог байлаа” гэхэд хурандаа “Энэ жил манайх шагналын хуртай байгаа. Хөгшин маань энэ жил Алтангадас одон хүртсэн” гээд ханиараа бахархан суусан юм.
Гэрийн эзэгтэйг “Та зургаан хүүхэд өсгөхөд хэцүү байв уу” гэхэд “Ёстой амархан ш дээ. Ажил, гэр гэсэн маршрутаар 10 гаруй жил явсан. Том охин сургуульд ороод тусад орсон байсан. Сэтгэл гаргаад явахад хэцүү зүйл байдаггүй юм аа. Ямар сайндаа манай байрныхан “Энэ орцонд зургаан хүүхэдтэй нэг нөхөргүй хүүхэн байна. Шөнө гэртээ ирээд үүрээр ажилдаа явдаг нэг цэргийн дарга бас байна” хэмээн ярьдаг байсан тухай сүүлд нь манайхан хэлж байсан. Цэргийн хүн цаг яс барихгүй бол болохгүй. Энд тэнд очиж ажил хийгээд орой машинаар гэртээ ирсээр байтал манай хүн шөнө дөл болгодог байсан. Өглөө эрт ажилдаа явдаг болохоор байрныхан маань тэгж хардаг байж л дээ” хэмээн инээмсэглэсэн юм.
Охин Оюунгэрэл нь “Ээжийг эмнэлэгт хэвтлээ гэхэд аав шөл хийж, бин хайраад зогсож байдаг юм. Манай хоёр чинь 70 гарсан ч гэсэн хөдөө байдаг хэдэн мал дээрээ очиж сүү, цагаан идээгээ өөрсдөө бэлдээд ирчихдэг. Хөнгөн шингэн хүмүүс байгаа юм. Заримдаа ч энэ хоёрыгоо хараад ичих шиг болдог шүү” гэхэд нөхөр Н.Пүрэвбат нь “Би ч бин хайраад, шөл хийчихнэ ээ бас” гээд инээмсэглэн суулаа.
Бурхантын хөндийн бүтээн байгуулалтаас эхлээд эх орныхоо хөгжил цэцэглэлтэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан хоёр буурайн гэрээс бэлтгэсэн сурвалжлагаа ийн өндөрлөе.