Орчин үеийн тухайлбал, монгол төрхтэй, амьдрал мэддэг, өөрсдийгөө зарим нэгэнтэй харьцуулахад дөвийлгөж сурталчлаад байдаггүй, чимээгүйхэн зохиолоо бичээд суудаг байсан хоёр зохиолчийг онцолж тэмдэглэе.
Нэгд оюутан ахуй цагаасаа бие биенээ мэддэг. Зохиол бүтээлүүдийг нь анхны уншигч нь болж явсны хувьд Доржийн Гармаагийн томоохон романуудыг унших дуртай. Зарим хүнийг ёстой мундаг хүн, надад ийм ч сайхан тодорхойлолт бичиж, тэгж ч шагнал олгуулсан гээд л магтах юм. Ямар ч холбогдолгүй сэдвээр бие биеэ хоосон магтах нь гүйлгээ муутай барааг олон удаа сурталчилдагтай төстэй юм шиг. Уг нь уран зохиолч ямар содон дүр бүтээж хүний сэтгэлд хоногшуулж, үйл явдлын холбоо уялдааг яаж гаргаж, уран дүрсэлснээр нь үнэлмээр юм даа.
Би вээр мэргэжлийн шүүмжлэгч биш ч уншиж эрэгцүүлж суудаг нэгэн. Хуучин цагийн нэртэй эрдэмтэнд, зохиолчдын тухай би зарим бүтээлдээ өгүүлж байсан. Жишээлбэл, кино зохиолчдоос Б.Ринчен, Ч.Лодойдамба, С.Удвал нарыг залгаж тодрон гарч ирсэн Д.Гармаагийн “Морьтой ч болоосой”, “Хөхөө гэрлэх дөхлөө” кинонд тухайн цаг үеийн хүмүүсийн харилцаа, амьдралыг хошин өнгө аястай аятайхан тусгасан байдаг. Одоогийн хошин шог гээд байгаа зарим алиа марзан юмсыг бодвол хүний амьдрал, улс нийгмийн үзэгдэл сэтгэлгээний хоцрогдлыг урнаар дүрсэлсэн Ж.Барамсай, Ц.Доржготов хоёрын бүтээл цаанаа л нэг нажидтай, сонирхолтой бичсэн байдаг.
Д.Гармаагийн “Алтан суварга” роман Ардын засгийн өмнөх үеийн Орос, Хятад алтны ангууч доншуулууд Бугантын алтыг гар аргаар шигшиж байхад Хаант Орос, Манж Хятадын том пүүсүүд өрсөлдөж байсныг архивын сурвалж ашиглан туурвижээ. Бельги гаралтай олз хайсан эр Манжийн төрийн дэмжлэгтэйгээр “Монгол-Ор” хэмээх пүүс байгуулаад алт олборлохоор нутгийн ноёд феодалуудтай үгсэн одоогийн Сэлэнгэ аймгийн нутаг Ерөө голын сав газарт алт олборлож байсныг өгүүлдэг. Энэ бүтээлд бөө мөргөл, шарын шашны зөрчлийг ч тусгасан нь олзуурхууштай. Уг зохиолд тодорхой баатруудын хувь заяа дүр төрхийг гүнзгий дүрсэлжээ. Шинэ үед өсч бойжсон уул уурхайн инженер алт олборлоод аавынхаа суварга босгох мөрөөдлийг биелүүлсэн тухай, энгийн иргэд яаж үгүйрэн зовж байсныг ч, хайр дурлалын драм ч дүрслэн гаргажээ.
Монголын газрын баялагт гаднын томоохон улсууд эртнээс шүлс асгаруулж байсныг Зөвлөлтийн үеийн нэртэй зохиолч, орчуулагч Б.Пастернакийн бичсэн “Доктор Живаго” романд цагаантны офицер Комаровский 1920-иод онд иргэний дайнд улаантнуудад шахагдаад зүүн зүгт явахдаа Живаго эмч, түүний хайрт бүсгүй Лара нарт итгүүлэхийн тулд ганц сая хүн амтай, сая гаруй ам дөрвөлжин км нутагтай, хэмжээлшгүй их баялагтай Гадаад Монголд Хятад, Япон, Америк өрсөлдөөд байна. Хятадууд гол төлөв хоцрогдсон феодалуудыг ашиглаж, Япон язгууртан дээдсийг нь түшиж, Улаан Орос хувьсгалт холбоог ашиглаж байна.
Цөмөөрөө Гадаад Монголд очоод элэн халин чөлөөтэй нисэх харцага шувуу лугаа адил, чөлөөт сонгууль явуулж сайхан амьдарч болно гэх сацуу Сибирь бол Оросыг ардчилах агуу их цэцэглэлтийн ундарга юм гэхчилэн бичсэн байдаг. Миний бие “Доктор Живаго” киног 1967 онд НҮБ-ын чуулганы үеэр үзэж, дараа нь номыг нь олж уншаад шагшин үнэлж билээ. Уг номыг Зөвлөлтөд хэвлэхийг хориглож Нобелийн шагналыг өгүүлэхгүй гэрийн хорионд байлгасан. Энэ үеэр өрнөд рүү бүтээлээ сэмхэн гаргаж Голланд, Дани, Норвеги, Финланд, Итали, Португальд хэвлэгдэж улмаар 1954 онд АНУ, Англид хэвлэгдэн алдаршив. Тэр содон авьяастан 1960 онд Москвагийн захын Пределькинад гэртээ насан эцэслэжээ. Агуу хүмүүсийг ингэж л дарж байсныг бид мэднэ.
Би Д.Гармаагийн “Харуул Алтай” романыг өөрөөр нь гарын үсэг зуруулж уншиж билээ. Шинжаан Уйгурын торгуудын Балт вангийн удмын Бадам (Нэржидмаа) нутагтаа хавчигдан Францад гарч, гэр бүлтэй элбэг хангалуун амьдарч байсан ч нас ахиж ухаан сууж уугуул нутаг, угаасан усаа санан гансарч, зүүд нойрноос нь салахгүй байсан тул эх нутгаа эргэн ирж Алтайн уулсын цавчим өндрөөс халин нутагтаа ясаа тавьдаг.
Алтайн сүрлэг уулс, цэнхэр тэнгэрээ эцсийн удаа харж буйгаар дүрсэлсэн нь сэтгэлд тодхон байна. Бодит түүхээс сэдэвлэн бичсэн энэ романд эх оронч, үндэсний үзэл, хүйн холбоотой нутаг усны савдаг дуудаад байжээ гэмээр сэтгэл төрдөг юм. Үй түмэн хүнтэй харь хүчний эрхшээлд орсон бага буурай үндэстнүүд яаж хохирдгийн амьд жишээ нэгээхэн түүх энэ билээ. Бид эдүгээ ч санаж явах учиртай юм даа.
“Шохой цагаан булаг” романдаа өөрийн өсч төрсөн нутагтаа амьдарч сүүлдээ Шохойн бааюунд эцэгтээ туслан ажиллаж байсан бага насны дурсамжаа эгэн санаж бичсэн энэ бүтээл Монголын ажилчин ангийн сэдэвтэй анхны зохиолуудын нэг гэж би бодсон.
Гармаагийн “Бурхан багшаа худалдсан нь” зохиолыг уншаад ахин олдохгүй урлаг соёлын бүтээлүүдийг хил дамнуулан зарж буй Польшид суралцахаар явсан Алтанбат хүүг багаас нь эдийн шуналтай болгон хүмүүжүүлсэн этгээдийг томоохон яамны хэлтсийн дарга Намширээр, түүний эцэг Гэндэнгээр ногоон малгайтнуудын гэм нүглийг айхтар уялдаатай гаргасан байдаг. Тэнд цагдаагийн ахмад Төрбат мэт өргөсөн тангарагтаа үнэнч, бас гадаадынханд жуучилж охидыг хөлсөлдөг Алтанбатад мэхлэгдэн хохирсон ч ядуу зүдүү амьдралтай олон хүүхэдтэй айлын том охин төрсөн биеэ худалдаагүй Хулан зэрэг эерэг дүрүүдийг ч амьдруулжээ. Эдүгээ шуналтнуудын арга барил нарийсч газар доорх баялгаа гадныхантай үнэгүйдүүлж, байгаль орчноо сүйтгэж луйварчдын сүлжээ өргөжих хандлагатай болсон байна.
Хамгийн сүүлд Д.Гармаагийн “Цэцэгсийн мөнгөн шүүдэр” хэмээх амьдрал, уран бүтээлийн товчоон сайхан болжээ. Тэр нас ахиж бодрол эрэгцүүлэлдээ хүүхэд ахуй цагтаа шохойчин, тэмээчин, хоньчин байхдаа зүггүйтэж, сурагч байхдаа гал тогооноос бин өвөртөлж гараад малгай дотроо нууж байгаад багшдаа бангадуулж анги хэсэн донгодуулсан, бригадын төвд “Цэнд комиссар” хэмээх жүжигт хорхойтон хариулж явсан тэмээгээ алдаад эцгийнхээ алганы амтыг үзсэн тухай, хавханд гараа хавчуулан өөрийгөө шийтгэсэн хүүхдийн гэнэн сониуч занг бага настайгаа зүйрлэн бодож суув. Сургууль, соёлын мөр хөөж шүлэг зохиолд сэтгэл оюунаа зориулан амжилт олсоор улмаар Зохиолчдын хорооны орлогч болтлоо өсөн дэвшиж уг албыг долоон жил хашихдаа бас ч өгсөж уруудахын аль алиныг нь үзсэн Монголын уран зохиолд тод мөрөө үлдээсэн том зохиолч болсон юм. Оюутан ахуй цагаасаа дотно нөхөрлөж явсны хувьд, хэрэгтэй үедээ бие биедээ хэд гурван рубль өгч авч уран зохиол, урлаг соёл, гадаад дотоодын сонин хачны тухай хөөрөлдөнө. Ер нь намуухан мөртөө заримдаа их шооч хүн. Нэг удаа радио телевизэд ажиллаж байхдаа нэгэн эмч телевизээр үзэгчдийг залхтал удаан яриад, дараа нь урлагийн үзүүлбэрээр “Үглээ шаазгай” дуу нэвтрүүлсэн гээд тас тас хөхөрч байсныг одоо хүртэл би мартаагүй. Намын Төв Хороонд алба хашиж байхдаа хариуцдаг салбарын нь чиглэлээр Монголын нэрт яруу найрагч Б.Явуухулангийн “Зөвхөн Монголдоо” шүлэг үндэсний үзэл ханхалсан, интернационализмын эсрэг гэх мэтээр бичсэн нэгэн “зохиолчийн” матаасыг хүлээн аваад цааш нь дамжуулалгүй дарчихсан гэж билээ. “Зөвхөн Монголдоо” шүлгийг нь маш сайхан ая хийсэн “Харанга” хамтлагийн дуучныг би сонсох дуртай.
Сормуунэршийн Дашдооров агсныг жинхэнэ монгол төрхтэй, гүндүүгүй, алсыг харж, үнэнийг эрхэмлэдэг хүн болохыг жараад оны дундаас ажил төрөл, хэвлэл мэдээллийн сувгаар холбогдож явахдаа мэдэрсэн билээ. Түүний тухай бишгүй л бичсэн ч би уншигчийн хувиар л энд өгүүлж байгаа нь энэ. “Цог” сэтгүүлийн газар очиход минь духан дээрээ унаган туурайн “тамгатай”, бүдүүвтэр хүзүүтэй тэрээр том толгойтой гаансаа зуучихсан сууж байв. Би Д.Төмөр-Очир агсны амьдрал тэмцэл, эмгэнэлт хувь заяаны тухай нэлээд олон хуудас нийтлэл хэвлүүлэх санаатай очсон юм. “Үнэн” сонин ийм өгүүлэл хэвлэхгүй гэж бодоод “Цог” сэтгүүлийн эрхлэгч таныг зорьж ирлээ хэмээн үнэнээ хэлбэл “За уншиж үзье, болмоор байвал хэвлэхийг бодно” гэв. Би гарч хоёр цаг орчим өөр ажил хөөцөлдөж яваад иртэл “Ер нь зүгээр болжээ. Шинэ дугаарт оруулъя” гэж байна. Түүний зохиолуудыг уншихад говийнхны тогтуун атлаа, ёс жудагтай малчин хүмүүсийн дүр төрх харагдаад байдаг. “Өвгөн шувуу” өгүүллэгт хэвтэрт байсан настан үеийн хөгшчүүдтэйгээ эцсийн хүчээ шавхан уулзаж, залуу насаа дурсан хүүрнэж буй ёс жудагтай хөгшчүүд тэнгэрт халихын өмнөх агшны тухай өгүүлдэг. “Хүлэг” найраглал нь гоё шүү. “Говийн өндөр” романд хэллэг дүрслэл үнэхээр монгол төрх, сэтгэлгээ нэвт шингэсэн байна.
С.Дашдооров кино урлагт хүчин зүтгэж байхдаа бичсэн “Нар хиртсэн жил” кино бол алс хязгаарын малчид, аав ээж, амраг, анд нөхдийн нь амьдралд дайн яаж нөлөөлснийг шинэ өнгө аястай уран сайхан дүрслэлтэйгээр бүтээсэн жинтэй туурвил юм. Эх орноо хамгаалахаар цэргийн албанд үнэнхүү ёс төртэй мордуулж байгааг, дайн гэж ямар гамшиг авчирдгийг жинхэнэ хөдөөгийн амьдралыг, нутаг усаа мэддэг авьяаслаг зохиолч л бичнэ. “Их бүрдийн домог” үлгэр домгийн сэдэвтэй зохиол. Б.Ринчен, Ч.Лодойдамба, С.Удвал нарыг залган тодорсон нэг үеийн Гармаа, Дашдооров хоёр зохиолчийг онцолж үзсэн минь ийн учиртай.
Зохиолчийн 80 насны ойн жил тохиож байна. С.Дашдооровыг надаас илүү мэддэг, дотно явсан хүмүүс бий л дээ. Ер нь Дашдооров тогтуухан, нухацтай, сэтгэн бодох чадвар өндөртэй. Бас ч дургүйгээ хүрвэл гар зөрүүлэхэд ч бэлэн гэж Монгол, Зөвлөлтийн наадамд оролцож байхдаа төрсөн сэтгэгдэл л тодхон байна. Хэнээс ч айхгүй үгээ хэлдэг. Хүд хүд инээсэн цөлх эр хүн байлаа. Мань хүн М.Горькийн нэрэмжит утга зохиолын сургуульд сурч байхдаа тэр үед Зөвлөлтөд мандаж явсан халимаг Давид Кухэлдиновтой Улаан талбайд уулзах гэж очоод, цаадах нь Дооровыг тоохгүй ихэмсэг хандахад дургүй нь хүрч алгадаад сургуулиасаа хөөгдөж ирээд олон жилийн дараа дахин явж дүүргэсэн байдаг.
1951 онд анх удаа С.Дашдооровын царайг нь харж бүтээлүүдийг нь уншиж яваад сүүлдээ зохиол бүтээлээ засуулж, шүүмжлүүлж егөөдөл, мэргэн сургаал үгий нь сонсч, гэр орноор нь орж Зохиолчдын хороо, Кино үйлдвэрт ажиллаж байхдаа дотносон хүндэлж явснаа чин үнэнээр нь бичиж үлдээснийг уншаад “эр хүн” гэж үнэлж билээ.
Нэгэн орой зохиолч Б.Нямаа, С.Эрдэнэ, нарын хамт Б.Ринчен гуайнд очих замдаа нэг шил хуурай спирт аваад явцгаав. Б.Ринчен гуайнхан хэлний эрдэмтэн, шавь нар, зохиолч зэрэг хүмүүс очиход ер түвэгшээхгүй үүдээ тайлж өгдөг. Машиндаж буй зүйлсээ түр завсарлаад ярьж хөөрнө. Ринчен гуай өөрөө буцалсан ус, хоосон хоёр лонх авчраад спиртээ найруулж “Энэ хайрхныг чинь би сайн мэддэггүй юм. Занг нь мэддэгээрээ та нар эд бод хийхээ мэд” хэмээн жижигхэн мөнгөн жүнзэнд хийлгэж уугаад гэх мэт олон сонин түүх хуучилсан нь сэтгэлд тодхон үлджээ. Б.Ринчен бол эгэл хүнд элгэмсүү мөртөө, эрэмгий бялдууч нарыг гашуун нясуун үгээр утаж өгдөг, ер бусын гүйх ухаантай, гүнзгий бодолтой байжээ гэж улам ч их хүндлүүлсэн. Түүний олон егөөдөл, үлгэр домог шиг ам дамжсан яриа одоог хүртэл тасраагүй нь яамай. Яруу найрагч Т.Галсан эмхэтгэж хэвлүүлсэн нь сайшаалтай.
Б.Ринчен гуайн тухай Дашдооров өгүүлэхдээ: “Эх орон, ард түмнийхээ түүх, эх сайхан хэл, аман зохиол, соёлыг чин зүрхнээсээ хайрлан бишрэгч, түүнд сэтгэл зүрхээ өгсөн хүн байлаа даа. Бас албан тушаалын хэнээтэн, худал хуурмаг, мунхаг мулгуу, зусарч бялдуучлал, бусчир явдлыг үзэн яддаг шударга журамтан явлаа” гэжээ.
Д.ЦОЛМОН