МЗЭ-ийн шагналт зохиолч П.БАТХУЯГ
Түүний үгүүллэг бүхнийг нэг, нэг байшин гэж үзье. Байшингуудаа тэр үнэн романтик сэтгэлээр босгожээ. Зарим байшинд нь муурнууд амьдардаг. Ядуу, өнчин хүүгийн өссөн булан, үхэгсдийн үнэр шингэсэн өрөөнүүд, хүйтэн хонгил, цантай цонх, ямар нэгэн үл мэдэгдэх хэлээр аймшигт, гунигт “түүх” хүүрнэх хана туурганууд, шалны зай завсраар булталзан гүйлдэх хархнууд гээд илүү сүнслэг оршихуйгаас бүтэх зохиомол ахуйг тэр бүтээжээ. Зохиолч нь содон дүрслэл сонирхогч, панк загварт дурлагч учраас үхлийн талаар их эрт том дүгнэлт хийх гэсэн оролдлого ч түүний байшингуудаар дүүрэн байна. Олон “романтик” байшинд гол нь тус тусдаа бүтээсэн түүх байна. Тэр түүхийг л хүүрнэх гэж шаналсан, шантарсан, шахагдсан, шаралхсан сэтгэл бүх үгүүллэгийнх нь бие сэтгэлийг босгожээ.
Тасралтгүй үргэлжлэх зүйл хүний ертөнцөд ховор. Заавал дунд нь ямар нэг хэмжээнд “тасалдал” үүсдэг. Тэрхүү тасалдлууд голчлон хувь хүний хүч боломжоос үл хамаарах зарим талаараа “давагдашгүй хүчин зүйлсээс”шалтгаалсан шинж чанартай байх нь бий. Нийгэм-антропологийн талаасаа тасалдал гэж хүчлэн нэрлэхгүй хүний сэтгэл зүй нь хэт тайвшралын “мөчлөг” гэж үздэг. Тайвшралын хам шинж уран зохиолын сэтгэлгээнд ч шууд нөлөөлдөг. Гэвч унтаа цаг үеийг даван туулахад хувь хүмүүсийн сэтгэл санаа, хүчин зүтгэл чухал. Тийм нойрмог ”хам шинжээс” салж онцгойрон товойх хүсэл эрмэлзэл (“Муурын байшингуудын түүх” 2016) номын үгүүллэгүүдийг бичихэд хүргэжээ. Шалтгаан ердөө энэ.
Уран зохиолын цаг хугацаанд ч “хоосон дүүргэлтүүд” буй. Харин энэ нэр томьёо ХХ зууны Монголын уран зохиолд илүү хамааралтай. Түүхэн үргэлжлэх цаг хугацаанд чамгүй өв бий болсон ч үнэ цэн багатай олон тооны бүтээлүүдийн “хоосон дүүргэлт” байсан юм. Одоо ч харамсалтай нь “хоосон дүүргэлтүүд” үргэлжилж байна. Өдөр болгон шахуу шинэ ном хэвлэгдэж, энд тэнд “номын нээлт” хийж гангарах ч олонх нь ердөө хоосон дүүргэлтийн хорт үргэлжлэл. Дүүрээд байгаа ч дотор нь юу үгүй уут мэт МУЗ (Монголын уран зохиол).
Тэгвэл тэр өөр зүйлийг эрэлхийлж байна. Хоосныг хоосноор дүүргэхийг хүсэхгүй байна. Тэгээд л огт ондоо, шинэ содон дүр, дүрслэл бүтээхийг зорьжээ. Мэдээж алдаа байна. Үгүүллэгүүд нь одоохондоо шинэ байхын хүслээр дүүрсэн учраас их харь сэтгэлгээгээр бичигдсэн санагдана. Хэт хуучинсаг талынхан түүний үгүүллэгүүдийг “монгол” биш, орчуулгын, хуулмал мэт гэсэн үгсээр удахгүй булах болно. Тэд шинэ юманд ямар нэгэн “нэр оноолт” өгөхдөө даанч сурмаг болоод чадмаг юмдаг.
Брем Стокерийн “Дракула” романы нөлөөгөөр бичигдсэн жихүүдэс төрөм дүрслэлүүдээр дүүрэн үгүүллэг ч байна. Эдгар Аллан Погийн хэрээ, талийгаачдын гунигт байдал, түүхчилсэн мэт эргэн дурсах бичлэг ч хэд хэдэн үгүүллэгийн “хүүрнэгч хэл”-ийг бүтээжээ.
Яг үүнтэй зэрэгцээд Сүмбэр ч чангаар хараал урсган хүүгийнхээ зүг сандран гүйж очоод гарт нь буй хархыг шүүрэн авч буржгар хүрэн үстэй жаалхүүгийн булцгар хацрыг алгадаж орхиход өнөөх амьтны “час час” хийх дуу гарах шиг боллоо.(Б.Алтанхуяг “Тоглоом”) гэсэн үгүүлбэрээс тэртээ ХХ зууны эхэнд зохиолч М. Горькийн бичсэн шүдэнзний хайрцганд жоом тэжээгч өрөвдөлтэй ядуу хүүгийн тухай үгүүллэгийн “зүрх шимшрүүлэм” дүр зураг ч сэтгэлд бууна. Хүүгийнхээ хацрыг алгадахад харх шовшрох (харх дуугарахыг шовшрох гэдэг байх хэмээн найдлаа) шиг “час час” дуу гарна гэснээрээ тэр ямартай ч сэтгэн бичих чөлөөт оролдлого хийж буйг харуулна. Гэтэл дүрслэн бичих түвшнээсээ холдож амжилгүй зохиолч нэр сүр хүртэгчдийн “сонгодог” хувь тавилан лав түүнийг тойрох нь тодорхой байна. Юутай сайн хэрэг.
Түүний олон “романтик” байшингийн ханан дээр сонин содон зүйрлэлүүдийг бишгүй сийлжээ. Байшинг бүтээгч ямар мэдрэмтгий, ажигламтгай болохыг гэрчилнэ. Үг эрхшээх нь кино найруулах, крант онгойлгох, камер зөөж гүйхээс огт ондоо үйл болохыг тэр ойлгуулах гэж алсдаа зовох биз. Үнэндээ үг эрхшээх хүч чадалд атаархагчид үг хэл гаргахдаа “Гагцхүү алчуурны дотор л түмэн одод нохойн соёо шиг яралзан үзэгдэх тэнгэр мэт баяр хөөртэй байх амой. (Б.Алтанхуяг “Хонгилоос гарахын өмнө”) зэрэг хэний ч илэрхийлээгүй этгээд “ажиглалтууд”-ыг дуу аван үгүйсгэдэг юм. “Нохойн соёо шиг яралзан үзэгдэх шөнийн одод гэж юу байсан юм. Хайран оддыг минь нохойн соёотой зүйрлэчихлээ” хэмээн гаслан гаслан толгой сэгсрэх болно. Тэд угтаа шөнийн тэнгэр, оддоо нэг их хайрласандаа харамсаж халаглаад байгаа биш ийм задгай сэтгэлгээтэй байсанд нь л хорсоно. Хэзээнээс тийм байсныг хэлээд ч яах билээ. Удалгүй тэр энэ бүгдийг ухаарч ойлгоно.
Гаднаас минь том төмөр цоож дарах тул мөөрөх дуу нь хүртэл гарахаа больсон хөгшин үнээ шиг мойног хуруунууд минь онгойлгож хүчрэхгүй. Тиймээс надад есөн давхрын цонхноос өөр хаалга алга даа. (Б.Алтанхуяг “Эхийн төлөвлөгөө”) гэжээ. “Мөөрөх дуу нь гарахаа байсан хөгшин үнээ шиг мойног хуруунууд” гэхээр яруу найргийн сэрэл мэдрэмжүүд түүний үгүүллэгүүдийн дотор оршиж байгааг анзаарч болно. Түгээмэл шахуу болсон “залуу хүн романтик байдаг” гэх хэвшмэл үзлээр ч биш төрөлхийн байж мэдэхгүй сэтгэлийн зүгээс орчлонт ертөнцийг олж харжээ. Олж харснаараа л романтик байшингуудаа өрж гарчээ. Анзаарахад нэг ч их ядарч цөхрөлгүй өрдөг байх гэсэн сэтгэгдэл төрнө. Бодол эргэцүүлэл, энэ насанд ахадмаар ухаарал түүний үгүүллэгүүдээс үнэт эрдэнийн ховор нандин шигтгээ мэт гялалзана. Нэгэнтээ Альбер Камюгийн “ Хөндлөнгийн хүн” (Ганбатын Лхагвадуламын орчуулгаар) туужийг дурлан дурлан уншаад “итгэл үнэмшил нь эмэгтэй хүний хувьд ширхэг үснээс нь хямдхан. Тэгээд ч үхсэн хүнээс өөрцгүй байж амьдарч байна хэмээн найдах хэрэггүй” гэсэн ганцхан үгүүлбэртэй сэтгэл дундуур хоцорч байсан юм. Дараа нь ч итгэл алдралгүй “Сүйрэл”, “Тахал” бараг бүгдийг нь л уншсан, сүйдтэй юм огт санагдаж байгаагүй. Цөөнгүй зохиолч хүрсэн алдар шигээ өндөр түвшний зохиолтой байдаггүйг бүгд мэдэх хойно.
Харин энэ хорин настай зохиолчийн үгүүллэгүүдээс “Ер нь эмэгтэй хүн нэг зүйлд дасахаар түүний төлөө бүхий л үнэ цэнтэй зүйлсээ золиосолж чаддаг. Магадгүй өөрийгөө авсан дотор хийгээд булшны нүх рүү гар, хөлөө хөдөлгөлгүйгээр сэтгэл зүрхээрээ орж чадах тийм их хүч чадал, нууцлаг увдис дотор нь бий гэдэгт итгэдэг учраас л охин чулуунд цохиулж суухдаа хөдөлдөггүй байсан байх. (Б.Алтанхуяг “Төгс царайт шулмын суурин) гэсэн арай л эрт хөхнөөсөө гарч, хөлд орсон “бодомжуудыг” уншиж болно. Харин энэ хүрээд толгой илэх явдал дуусав.
Бодот бодомжуудыг няцаая. Салхи байна. Ямар нэг хатуу биетэй тулаад хагарна. Гэвч хатуу биетийг хагалж гараад эргээд цул шинж рүүгээ нэгддэг. Тийм салхин чанар түүний үгүүллэгүүдэд бий. Тийм хувьсагч чанартай байх нь зохиолын сайн тал. Гэтэл эхлээд гишгэсэн аятайхан алхмуудаа эргэж хараад зохиолч өөрөө шүүрдэж орхино. Мөр ч үлдээхгүй. Энэ харамсмаар явдал. Үгүүллэгүүдийн дотоод тэнцвэржүүлэгч тогтворгүй хүрсэн уран сайхны шугамаа шууд алддаг. Бүх дүрүүд нь уян хатан сэтгэлзүйтэй. Үхэл ёрлогч, зовлонд хэмлүүлэгч, амьдралд нь гэрэл гэгээний хэлтэрхий ч байхгүй. Хий гансрагч, дэврүүн мөрөөдөмтгий, романтик гэхээсээ сентименталист гуниг улам улмаар цухалзана.
Ухаан орсон цагаас минь тавилгануудаа байрнаас нь огтхон ч хөдөлгөж байгаагүй жижигхэн өрөө, цагаан ор, ханын шүүгээ, арслантай авдар, хананд сураар боож тогтоосон хэрээний хошуу, яг хажууханд нь утаа зуусан цахиур буу өлгөөстэй, эмээ минь хэрээ шиг бөгтийн сууж, сарвуугаараа шаламгай гэгч эргүүлэн унталгүй өнждөг асан хөх модон ээрүүл, тоосгон пийшинтэй муурын байшинд би өссөн юм. (Б.Алтанхуяг”Муурын байшингуудын түүх) гэсэн ийм л эрин галавын гэмээр “ЭХЛЭЛҮҮД” элбэг тохиолдоно. Байшин ер нь нэг бариад суучихвал аюултай сууц. Салхи шуурганд л нурахгүй бол суугаад л байна. Ая тухтай байдалд нь хүн сэтгэл ханана. Түүнтэй адил олон зохиолчийн барьсан байшингууд нэг ижил хэмжээтэй, нил ягаан, улаан цэнхэр юмнууд болчихдог. Хаана нь ч орсон адилхан хана туурга, шал тааз. Уйтгартай биш гэж үү. Тийм олон өнгийн атлаа ганц загварын романтик байшинтай болчихвий гэсэн эмзэглэл төрөөд байгааг хэлэхээс өөр яах вэ.
Сүүлийн үед Гүндсанаагаас нэг бодол огт салахаа болив. Хаа ч явсан хүзүүнд нь олс дүүжлээстэй байгаад байх шиг. Уг нь анхандаа шидмэс төдий байсан ч өдөр хоног өнгөрөх тусам хэн нэгэн цамц шиг нэхээд байгаа мэт тийм нэгэн дүүжлүүр бодол дотор нь амилжээ. (Б.Алтанхуяг”Дүүжлүүр”) гэсэн Эдгар Погийн өрөө тасалгаанд суугаа мэт цөхрөл, хөөрхий муу бээрсэн ялаа, шавьж судлалын ном үзэхээр мөрөөдөх, бурхан хүмүүсийг буруу гараараа үйлдсэн гэх софист эргэцүүлэл, “Оршуулганд урьж байна”, “Цогцос шалгагч”, “Нэгэн оршуулгын түүх”, “Талийгаачийн гомдол” зэрэг орчуулгын зохиолын нэр шиг “ОРШУУЛГЫН” шийдлүүдээ орхивоос ононо.
Тэрбээр үргэлж урт хар цув өмсөж явдаг ба ижилхэн өнгийн шовгордуу хэлбэртэй ноосон малгайгаа зун ч толгойноосоо салгадаггүй. Хэтэрхий зожигдуу таны төсөөлж байсанчлан хар бараан бус цонхигор цагаан царайтай ба зүүн гартаа үргэлж төмөр торон дотор хийж хүнд модон цоожоор түгжсэн шилэн дэнлүү барьж явдаг байв. (Б.Алтанхуяг “Цогцос шалгагч) зэрэг абсурд жүжгийн ремарк шиг “ядуу” дүрслэлүүд ч чамайг гутааж мэднэ шүү.
Няцаах бодомжуудыг төгсгөе. Аз жаргал байна. Хүн бүхэн түүнийг хүүхэд насандаа ам дүүрэн чихэр бурмаар төсөөлдөг байжээ. Гэтэл аз жаргал халуун чинжүүнээс гашуун зүйл байв. Тэнэг ч гэмээр бодомж. Харин “Яагаад гэвэл би маргааш ч амьд байх болно гэдгийг хүүхэд насанд минь өгүүлшгүй их гаслан, уй гуниг, цөхрөлийн дээдийг олзлон авчирсан тэр л өдрүүдэд ойлгосон юм. Хайрын түүхүүд жаргалтай эхэлж жаргалтай төгсдөг. Гэхдээ бүгд биш л дээ. (Б.Алтанхуяг “Хайр хаанаас үүсэлтэй вэ”) гэсэн “ухаалаг” үгүүлбэрээр “гэхдээ бүгд биш л дээ” гэсэн ариун цагаатгалаар замыг нь тэгшилье. Эцэст нь “Эрхэм нөхөд өө, түүний олон “Романтик” байшингаар орж гарахад гэмгүй шүү.