Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, төрийн соёрхолт Догмидын Сосорбарамтай уулзаж хөөрөлдлөө.
-Та сар шинэдээ сайхан шинэлэв үү. Шинэлгээний үзүүр хаа хүрэв дээ?
-Сайхан шинэллээ. Хөдөө явсангүй. Улаанбаатар хотоо тойроод л, ээж, ах дүүстэйгээ золголоо. Ээж маань далан зургаатай хөгшин хотод аж төрж байна. Ная хүрч байгаа аав маань Баянхонгорт байна. Миний үеэл ах, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, эрдэмтэн зохиолч, яруу найрагч Дожоогийн Цэдэв гэж хүн бий. Монголын зохиолчдын эвлэлийн даргаар олон жил ажилласан энэ ахтайгаа ээжтэй золгосны дараа очиж золгоно. Миний эмэг ээж Цэдэв ахын ээжийн эгч юм.
-Таны төрөлх нутаг Баян-Овоо сумаас Цэдэв гуай, Данзангийн Нямаа гээд үгийн урлагийнхан төрсөн. Та ч бас шүлэг бичдэг хүн дээ?
-Би ч тэдний дэргэд зохиолч, шүлэгч гэж хэлж болохгүй л дээ. Миний хувьд зүгээр л сонирхогч. Тайзны уран бүтээлийн зохиомж, жүжгийн найруулгын эрэмбэ дараалал, цэгц голдрилыг өөрөө бичдэг л хүн.
-Монгол үндэстнийхээ язгуур урлагийн хамтлагуудын нэгдсэн тоглолтыг та энэ жил мөн ч сайхан дэглэв ээ?
-Үндэсний урлагийн хамтлагуудын этник тоглолтыг анх 2012 онд зохион байгуулсан. Тав дахь жилдээ тоглож байна. Авьяас чадвар, мэддэг бүхнээрээ нэгдэж чадваас Монгол шиг хүчтэй, Монгол шиг цолгиун, Монгол шиг дэврүүн, ариун гэгээн бодолтой хүмүүн ертөнцөд ховор юм аа л гэж бодож анх энэ тоглолтыг санаачилж хийсэн. Энэ санаачилгаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын тэр үеийн дарга Д.Баттулгад өргөн бариад, Ерөнхийлөгчид уламжилсан. Ерөнхийлөгч “Миний үед монгол үндэсний урлаг, хэл, соёлоо дээдлэхийн дээдээр дээдлэх учиртай” гээд ивээлдээ авсан түүхтэй. Этник хамтлагуудын энэ жилийн тоглолт урагшаа их ахисан. Миний хувийн үнэлгээнээс гадна миний япон анд, Япон улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Шимүзи “Танай үндэсний урлаг алхам алхмаар урагшилж байгаа” гэж утсаар ч хэлсэн, уулзаад ч илэрхийлсэн.
Энэ бол өндөр үнэлгээ. Эхний тоглолт “Монгол”, дараагийнх нь “Монгол Төгсөшгүй”, удаахь нь “Монгол Мөхөшгүй”, тэгээд “Монгол Мохошгүй” гэсэн нэртэй. Энэ жил “Тэнгэр тамгатай Монгол” нэртэй байлаа. Ирэх жил “Өрнөн бадрах Монгол” нэртэй тоглолт хийнэ. Үгийн сайхан шид, урлагийн гайхам увдисаар миний Монгол өөдөө мандан бадрах нь гарцаагүй. Би “Үг шидтэй, хөдөлгөөн увдистай” гэдэгт итгэдэг.
-Ай, сайхан даа…
-Энэ нэр бол тоглолтод орж буй бүх бүтээлтэй бодол, сэдэл, миний найруулгын дэгтэй салшгүй уялдаа холбоотой. Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, дэлхийд нэртэй эрдэмтэн Сэндэнжавын Дуламын цомнол “Хаданд амилсан тамга”, “Хурмастын уялга” хэмээх хоёр том бүжиг тоглолтод орлоо. “Хаданд амилсан тамга” бүжгийг С.Лувсанвандангийн нэрэмжит Гоо зүйн дээд шагналт бүжиг дэглээч Энхгэрэл найруулж, “Хурмастын уялга”-ыг манай Баярбаатар дэглэсэн. Энэ хоёр маань миний бодол сэдлийг харцаар мэдэрдэг найруулагч-бүжиг дэглээчид. Дулам ах цомнолыг бичихдээ монголчуудын өнө эртний байгаль дэлхийтэйгээ харьцдаг хаялга хандлагыг голчилж, тэнгэрийн увдисыг мэдэрдэг мэдрэмжийг хадан дээр тамга болгон сийлж үлдээсэн байна гэх өргөн агуулгыг багтаасан. Хадан дээр сийлсэн тамга бүхнийг татаад уншихаар асар их өрнүүн гэгээлэг мэдрэмжүүд төрдөг юм байна. Хүмүүний араншин, энэ дэлхий дээр хүмүүн яаж хөгжиж аж төрдөг юм бэ гэдгийг хадан дээр сийлсэн байна гэж Дулам зохиолч тайлсан байгаа юм. Тэр тайлсан оньсогыг хөдөлгөөний увдисаар, авьяасын цар хүрээгээр дэглэн тавьсан нь энэ хоёр бүтээл.
-Тоглолтод өөр ямар бүтээл багтав?
-Говийн Догшин ноён хутагт Дулдуйтын Данзанравжаагийн “Үлэмжийн чанар” бүтээл том орон зай эзэлж байгаа. “Үлэмжийн чанар” бол жирийн нэг дуу биш. Энэ бол шидэт тарни, шившлэгт уншлага, мэдрэхүйн хамгийн дээд цар хүрээ, гоо сайхны хамгийн дээд цар хүрээ Цагаан дара эх юм байна. Цагаан дара эхийг дуунаас гадна галбир төрхөөр яаж амилуулах вэ гэж нэлээд зоримог алхмыг хийсэн. Улам цааш нь бяджуулж, бодижуулж Хутагтын дээд оюун сэтгэлгээнд хэрхэн хүргэх гэж ажиллаж байгаа. Эл тоглолтыг Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, “Корпрэйт конвейншн” театр, Улаанбаатар хотын Засаг даргын Тамгын газар хамтран дэмжиж толилууллаа. Олон хүний зөв чиг рүү харсан хараа нэгдсэн учраас хоёр цаг 45 минут үргэлжлэх маш сайн бүтээл болсон. Монголд АСЕМ-ийн дээд хэмжээний чуулга уулзалт энэ жил болно.
-Гадаадын зочид төлөөлөгчдөд энэ тоглолтоо толилуулах юм уу?
-Тэр олон орны өндөр дээд хэмжээний зочид төлөөлөгчдөд “Тэнгэр тамгатай Монгол” бүтээлийг гурав, дөрвөн хэсэгт хуваагаад толилуулахад давтагдахгүй, мартагдахгүй тоглолт болсон. Тийм учраас УИХ-ын дарга З.Энхболд урилгаар ирж үздэг орой “АСЕМ-д үзүүлэх бүтээл чинь бэлэн шүү” гэж ам бардам хэлсэн.
-Анх эхэлж зохиогдож байснаасаа хамтлаг, дуучдын хүрээ аль хэр нэмэгдэв?
-Анх таван хамтлагийн тоглолтоор эхлүүлсэн. Долоо, ес гэж өсгөөд буцаад тоог буулгая гэж бодож байсан чинь улам л нэмэгдлээ. Хөгжим бүжгийн сургуулийн төгсөх курсийн “Вива” хамтлагийн бүжигч охид, Германаас авьяаслаг монгол залуучуудаас бүрдсэн “Сида” хамтлаг ирж оролцсон. “Сида” гэдэг нь монголоор дуу хоолой гэсэн үг юм байна. Энэ хамтлагийн гишүүн иран гаралтай герман залуу их содон байсан. Манай “Домог”, “Хөсөгтөн”, “Их Монгол”, “Тэнгэр аялгуу” хамтлагууд уран бүтээлээ толилуулсан. Манай Баянхонгорын гурван сайхан уртын дууч гишүүнтэй “Язгуур” хамтлаг ч сайхан тоглосон. Уртын дуунуудын сэдэл энэ тоглолтод гайхалтай илэрч гарч ирсэн. Боржигон аялгаар дуулсан Дундговийн Мөнхжаргал гэж охины дуу гайхалтай сайхан болсон. “Хэрлэнгийн баръяа”-г эрэгтэй, эмэгтэй дөрвөл дууллаа. Уртын дуунд боржигоноос гадна Баянбараат, айзам, айдам гээд зөндөө аялга байдаг юм байна. “Язгуур” хамтлагийн дуулсан “Цомбон туурайтай хүрэн” дууг зориуд хаднаас хаданд цуурайлж байгаа мэт шижмээр дамжуулж найруулга хийсэн.
-Тоглолтын хамгийн шилдэг бүтээл нь юу байв?
-Хамтлагууд бүгд л шедеевэр байсан. “Домог” хамтлаг хөгжмийн зохиолчийн шинэ бүтээлүүд тоглосон. Хөгжмийн зохиолч Шатарын Өлзийбаяр, Төвшинтөр нарын бүтээлүүд гайхалтай. “Их Монгол” хамтлагийн залуучууд “Аргадал”, “Сэтгэмж” гэсэн хоёр шинэ бүтээлээ тоглолоо. “Хөсөгтөн” хамтлагийн “Таван Тэсийн магтаал” гэдэг Азийн авьяастнуудын наадамд гайхуулсан бүтээлийг нь оруулсан. Төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Соронзонболдын судалгааны бүтээлд гардаг Хүннүгийн цуур, Юань гүрний хаан Хубилайгийн үед тоглодог байсан босоо ятга, Өлзийт хааны үед морин дээр тоглодог байсан босоо ятга зэрэг хөгжмийн зэмсгүүдийг шинэчилж “Хурмастын уялга” бүжгийн аялгууг тоглуулсан. “Хөсөгтөн” хамтлагийн ахлагч, хөгжмийн зохиолч Ариунболд маань хөөмийн нэг ангит концертыг тоглолоо. “Хавар” хэмээх хөөмийн энэ концертыг ноён Баабар маш ихэд таалан биширсэн. Хүмүүсийн бишрэлийг төрүүлсэн олон бүтээл орсноороо онцлогтой. Германд гэрээгээр ажиллаж байгаа Шинэцэцэгийн дэглэсэн бүжиг сайн болсон. Би энэ тоглолтод оюутнуудыг чөлөөтэй оруулсан. Зарим хүн “Оюутнууд их орууллаа” гэж л байна лээ. Тэд маань Монголын урлагийн ирээдүй шүү дээ. Адарсүрэнэрхүү хоолойтой, магадгүй сайн ажиллаад өөрийгөө хөгжүүлбэл Адарсүрэнгээс ч тослог дуугарахаар Сайнтөмөр гэж залуу гарч ирсэн. СУИС-ийн захирал Э.Сонинтогос “Манай сургуулийн нэрийг мандуулж өглөө” гэж утсаар ярьж байна лээ. “Өвгөн, шувуу хоёр”-ыг арван хоёр дуучин дууллаа. Тайзнаа дэлгэцэн дээр уртын дуунуудыг монгол бичгээрээ урсган толилууллаа. Уртын дууны аялгуунаас илүү яруу найраг нь яндашгүй баян юм аа. Ардын дууны яруу найраг шиг шүлэг найраг өнөөдөр Монголд байна уу, үгүй юу. Яруу найргийн үгийг нь хараад зогсохгүй уртын дууны юу нь агшиж, эгшиж, юу нь огшиж, мэгшиж байна вэ гэдэг угшлыг гаргахыг л зорьсон.
-Ардын урлагийн юу нь гайхамшигтай байна вэ?
-Би урлаг судлаач Жамцын Бадраа гуайгаар их бахархдаг юм. Тэр хүнд хэцүү нийгэмд Монгол ардын урлагаа авч үлдэх гэж ямар сүрхий тэмцэж байваа гэж. Үнэхээр Монголоо гэсэн сэтгэл зүрхтэй хүн байсан. Намын төв хорооны хурал болж байх үед “Цагаан сараа хүртэл бид тэмдэглэх ч эрхгүй боллоо. Монголын дээдэлж хүндлүүштэй ганц нандин баяраа буруу номд алдсан” гэж шууд хэлж байсныг би сайн санадаг юм. Ардын урлагаа тэр үед өмгөөлж хамгаалж авч үлдсэн хүн бол Бадраа гуай. Хөөмий, цуур, уртын дуу, ардын урлаг чинь үнэ цэнтэй юм шүү гэдгийг Бадраа гуай л монголчуудад ойлгуулсан. Энэ бүхнийг дэлхийн хэмжээнд хөгжүүлэх ёстой юм байна гэж би бодож зүтгэж яваа хүн. Энэ жил Бадраа гуайн мэндэлсний 90, бүжиг дэглээч Сэвжид гуайн 100 жилийн ой юм байна лээ.
-Хөөмийлж, цуурдахыг сонссон зарим хүмүүс, тэр дундаа урлагийн зарим зүтгэлтнүүд “Үхэр мал мөөрч байгаа юм шиг балар эртний балай юм. Дэлхийд монголчуудын бүдүүлгийг л гайхуулж байгаа зүйл” гэхийг сонсч л байлаа. Та тэдний үзэл бодолтой санал нийлэх үү?
-Би тэдэнд “Хамгийн бүдүүлгээрээ битгий гайхуул” л гэж хэлнэ. Хамгийн бүдүүлэг араншин бол тэр. Аав, ээжийгээ “Миний аав, ээж биш” гэж байгаатай адилхан. Ийм бүдүүлэг амьтадтай үг солихын ч хэрэггүй. Саяхан гавьяат авсан нэг нөхөр бас тиймэрхүү юм ярьж л байсан. Хэрвээ ардын урлагаа эрт балрын юм гээд жигшээд байгаа бол “Энэ газар шороо хуучны юм” гээд гишгэхээ больчихгүй юу. Ийм бүдүүлэг араншинтай амьтадтай би яавч эвлэрэхгүй. Удах тусмаа үнэ цэнтэй болдог зүйлийг мөнхөд шинэ гэж үздэг. Арвангуравдугаар зууны үеийн “Эртний сайхан” дууны үг удах тусмаа л улам үнэ цэнтэй гайхамшигтай сонсогдож байгаа биз дээ.
-Та бол их яруу найрагч Р.Чойномын нэрэмжит “Од” ганц хүний театрын уран бүтээлч. Энэ жил Чойном гуайн наян насны ой тохиож байна. Хувь уран бүтээл юу туурвиж, олондоо толилуулах гэж байна?
-Ардын үндэсний урлаг маань зөвхөн Монголд биш дэлхийн урлагийн зах зээлд гараад явчихлаа. Япон улсын хорин хоёр том хотод тоглолт хийх гэрээг Японд Монгол Улсаа төлөөлөн суугаа Элчин сайд Содовжамцын Хүрэлбаатарын багийнхан, Осака хотноо суугаа Монголын Ерөнхий консул Ч.Куландагийн багийнхан маань хийсэн. Бүх төлөвлөгөө нь батлагдсан. Хувийн уран бүтээл гэвэл ирэх гуравдугаар сард “Миний шүтээн” гэж Чойном найрагчийнхаа найраглалаар нэрлэсэн томоохон тоглолтоо маш бага орон зайд өөрийнхөө “Ард” кинотеатрт толилуулна. Чойномын хаа ч хэвлэгдээгүй гар бичмэл шүлгээс энд уншина. Энэ шүлгүүдийг их найрагчийн “Жаргал зовлон” найраглалтай нийлүүлэн “Эрх чөлөө” цомог гаргахад бэлэн болсон. Мөн өөрийнхөө шүлгүүдээс бүтсэн “Жамаас” дуу, найргийн цомог удахгүй гаргах гэж байна. Жараад оны дуунуудаас бүтсэн цомгоо гаргана. Бичлэгийн ажлууд хийгдэж байгаа. “Үлэмжийн чанар” цомог дээрээ бас ажиллаж байна.
-Ойрдоо Хонгор нутгаа зорих уу?
-Дөрөвдүгээр сард явна. Баянхонгор аймгийн ИТХ-ын дарга Ширмэний урилгаар нутгийнхаа зон олонтой золгож, сэнхрүүлэг сэхээрлийн яриа хөөрөө хийх юм.