-СҮҮЛИЙН ЭРЭГЧИН ЦАГААН ХИРСИЙГ 24 ЦАГИЙН ТУРШ БУУТАЙ ЦЭРГҮҮД ХАМГААЛДАГ АЖ-
Сүүлчийн эрэгчин Умардын цагаан хирсийг буутай цэргүүд хамгаалж байгаа нь
Хуурай газрын амьтдаас биеийн хэмжээгээрээ хоёрдугаарт бичигддэг нь хирс юм. Өдгөө дэлхий дээр цагаан хирс, хар хирс, Энэтхэгийн хирс, Ява хирс, Суматрын хирс гэсэн таван зүйл амьдардаг . Эв хавгүй гэмээр лагс биетэй, царай муутай энэ амьтан дэлхийн ховордсон амьтдын тоонд ордог. Тодруулбал, цагаан хирс 20 мянга гаруй тоо толгой, хамгийн жижиг биетэй гэгддэг суматрын хирс 200 тоо толгой, ява хирс Үжүн Күлоний үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд ердөө есхөн ширхэг үлдсэн байна.
Энэ удаад цагаан хирсний талаар уншигчдадаа сонирхуулъя. Цагаан хирсийг дотор нь өмнөдийн, умардын гэсэн хоёр дэд зүйлд ангилдаг. Төрөл дотроо цагаан хирс хамгийн олон тоо толгойтойд тооцогддог ч умардын цагаан хирс нь өнөө маргаашгүй устахад хүрсэн байна. Цагаан хирс гэдэг нэр нь уг амьтны гадаад өнгө үзэмжээс бус, голланд хэлний “wijd” буюу өргөн гэсэн утгатай үгийг англи хэлэнд “white” хэмээн андууран орчуулснаас үүдэлтэй юм. Мөн “wijd” буюу өргөн гэдэг үгээр энэ амьтны биеийн ерөнхий хэлбэр галбирыг бус харин өргөн уруултай гэдгээр нь онцолсон байна. Ерөнхийдөө цагаан болон хар хирс нь өнгөний хувьд ойролцоо, хар хирс нь арай бараандуу саарал зүстэй ч нүдээр үзэж байгаагүй хүн ялгахад хэцүү аж. Харин цагаан хирсний дээд уруул нь дөрвөлжин байдаг бол хар хирснийх тахир байдаг тул дөрвөлжин уруулт, тахир уруулт гэж ялгаж нэрлэх нь бий.
2008 оны эхэн үеийн судалгаагаар өмнөдийн цагаан хирс нь 14 мянга 400 гаруй тоо толгой үлдсэн байжээ. Харин умардын цагаан хирс дэлхий дээр ердөө гуравхан үлджээ. Өмнөдийн цагаан хирсний төрөлх нутаг нь Өмнөд Африк юм. Энд нийт цагаан хирсний 93 хувь буюу 16 мянга гаруй тоо толгой тархан амьдардаг аж. Мөн Намиб, Ботсвана, Зимбабве, Швейцарьт амьдардаг.
Мөхлийн ирмэгт ирээд байгаа умардын цагаан хирс нь зүүн болон төв Африкийн халуун дулаан ойт хээр бүс нутагт суурьшдаг байжээ. Гэвч энэ зүйл Кени улсад ердөө гуравхан үлдээд байна. АНУ-ын Сан Диегогийн амьтны хүрээлэнд амьдардаг 42 настай Нола хэмээх хирс өнгөрсөн онд нас барснаар энэ зүйлийн хирс гуравхан үлджээ.
Хирсний гол дайсан бол хулгайн анчид. Халуун унаган нутгийнхаа хөрсөн дээр хэдэн мянгаараа тайван амгалан бэлчээрлэдэг байсан нь 200 гаруй жилийн тэртээх үе. Гэвч хулгайн анчин гэж дийлдэшгүй дайсан гарч ирснээр энэ амьтан маш хурдан мөхсөн байна. Шуналдаа хөтлөгдсөн хүмүүс түүний хамар дээрх шидэт эврийг авахын тулд амийг нь хөнөөх болжээ. Хирсний эвэр хорт хавдрыг анагаах шидтэй тул дорнын анагаах ухаанд олон зууны турш хэрэглэж иржээ. Орчин үед зөвхөн хорт хавдар гэлтгүй олон төрлийн өвчнийг эдгээх эмийн найрлагад ашигладаг болсноос өндөр үнээр худалдан авдаг аж. Тийм ч учраас эвэр нь хар тамхи болон алттай дүйцэхүйц үнэтэй болжээ.Нэг кг эвэр нь хар зах дээр 65 мянган америк доллар байдаг гэнэ. Сонирхуулахад хирсний эвэр нь олон жилийн турш дагтаршиж хатуурсан үснээс бүтдэг аж.
2011 он гэхэд энэ зүйл хирс Чехэд хоёр, Кенид дөрөв амьдарч байв. Гэвч 2011 оны тавдугаар сард Чехэд амьдарч байсан хоёрын нэг нь хулгайн анчдын гарт өртөж, нөгөө нь насны эрхэнд өвчилж үхжээ. Харин 2014 онд Кенийн нэг эрэгчин цагаан хирс амиа алджээ. Амьд үлдсэн гурван цагаан хирс Кени улсын “Пежета” гэдэг 700 га бүхий тусгай хамгаалалттай газарт амьдарч байна. Энэ гурвын хоёр нь эмэгчин, нэг нь эр юм. Өнгөрсөн онд цорын ганц эр цагаан хирсийг анчдын олз болгохгүйн тулд Кени улсын Засгийн газраас хамар дээрх эврийг нь авч, 24 цагийн харуул хамгаалалтад авсан байна. “Эвэргүй хирс хулгайн анчдад хэрэггүй. Хирсийг алах ганц шалтгаан нь түүний эвэр л байдаг” хэмээн хамгаалагчид ярьжээ. “Пежете” төслийн гүйцэтгэх захирал Ричард Вигне хэлэхдээ “Умардын цагаан хирс бүр мөсөн устахын өмнө энэхүү хирсний тугалыг гаргаж авах боломж байгаа гэж бид боддог” хэмээн ярьж байв. Энэ цагаан хирс 1960 онд 2000 гаруй тоо толгойтой байсан ч хулгайн анчид хайр найргүй хядаж, хорьхон жилийн дараа буюу 1983 он гэхэд ердөө 15 болж цөөрсөн байна.
ЦАГААН ХИРСНИЙ БИЕИЙН БОЛОН АМЬДРАЛЫН ОНЦЛОГ
Хирснүүд дотроос цагаан хирс хамгийн том биетэй нь. Хүнд нүсэр бие, зантгар том толгой, богино хүзүү, өргөн цээжтэй бөгөөд биеийн урт 3.4-4.2 м, дунджаар 1440-3600 кг жинтэй байна. Эмэгчин нь эрэгчнээсээ харьцангуй жижиг биетэй байх бөгөөд дундаж эм хирс 1770 кг жин татдаг. Энэ нь монгол тэмээнээс гурваас дөрөв дахин хүнд юм. Өөрөөр хэлбэл хирс нь өндрөөрөө хоёр ат, өргөнөөрөө гурван ат давхарлаж тавьсантай тэнцүү гэсэн үг. Тэмдэглэгдэж үлдсэнээр хамгийн хүнд жинтэй цагаан хирс 4500 кг хүрч байжээ.
Хамар дээрээ хоёр эвэртэй байх бөгөөд урд эвэр нь илүү том, дунджаар 89.9 см байна.Зарим хирснийх 150 см ч хүрдэг. Таны бичгийн ширээ шиг урттай том эвэр хамар дээр нь байна гээд бодохоор ямар лагс биетэй амьтан гэдэг нь ойлгогдох биз ээ. Хэрэв ийм эврээр мөргөвөл амьд хүн байтугай араатан амьтнаас ч юм үлдэхгүй нь тодорхой. Гэхдээ эвэр нь зөвхөн эрэгчин хирсэнд л байдаг. Мөн хирсний пагдгар хөл нь гурван хуруутай, халуун орны өвсийг ороож идэхэд зохицсон өргөн уруултай байна. Цагаан хирс нь бор шардуу болон цайвар саарал зүстэй.
Цагаан хирс өвсөрхөг тал, Саваннад нутаглана. Өдрийн талыг бэлчээрлэн өвс ургамал идэж, хэвтэж өнгөрөөх бөгөөд их тайван зантай ажээ. Дэлхий дээрх хамгийн том бэлчээрлэн амьдардаг амьтан юм. Өдөрт хоёр удаа ус уух хэдий ч гандуу үед усгүй 4-5 хоног байж чаддаг. Хэдийгээр бүдүүн болхи амьтан мэт харагдавч нэг цочиж үргэвэл маш хурдан шалмаг хөдөлдөг. Дээд тал нь 50 км/ц хүртэл хурдлах чадвартай тул хирс агнах гэж байгаад бүтэлгүйтвэл хүндхэн асуудалтай тулгарна гэсэн үг.
Тэд хоорондоо дуу чимээ гаргаж харьцах бөгөөд нөхцөл байдлаасаа шалтгаалж өөр өөр дуу гаргадаг байна. Тухайлбал, эрэгчин эмэгчин хоорондоо харьцахдаа хүрхрэх, тургилах мэт чимээ гаргах бол аюул тохиосон үед гахай мэт орилох чимээ гаргадаг ажээ.
ҮРЖИЛ
Эмэгчин хирс 6-7 нас, эрэгчин нь 10-12 нас хүрээд үржлийн нас бие гүйцнэ. Тэд хосоо олохдоо их залхаг удаан амьтад. Нэгэнт хосоо олсон бол эмэгчнээ үр тогттол 5-20 хоног хамтран амьдарна. Эм хирс хээлтэй болоход тус тусын замаа хөөдөг. Эмэгчин нь 16-18 сар хээлээ тээх бөгөөд 2-3 жилийн хугацаанд ганцхан удаа төрж нэг л тугал гаргадаг. Дөнгөж төрсөн тугал ойролцоогоор 40-65 кг жинтэй байна. Зулзагаа төрөхөөс өмнө түрүүчийн зулзагаа хөөж явуулан бие даалгадаг ажээ. Цагаан хирс 40-50 жил амьдардаг.
Дашрамд дурдахад, хирсний өвөг эцэг болох савагт хирсний толгой араг ясыг 2013 онд Дорнод аймгийн Халхгол сумын Буйр нуурын хөвөөнөөс олж, эрдэмтдийн гарт шилжүүлжээ. Ийнхүү халуун орны бүгчим уур амьсгалд амьдардаг энэхүү аварга амьтны өвөг эцэг 20-иод мянган жилийн тэртээ Дорнодын тал нутагт бэлчээрлэн амьдарч байсан нь нотлогдсон юм.