-П.БҮРЭНТӨГС ҮҮ, Ч.САНЖААДАМБА УУ, ЭСВЭЛ Б.ПҮРЭВСАЙХАН УУ ГЭСЭН ГУРВАЛСАН ЗУРАГ ХАРАГДААД БАЙГАА-
Бичин жилийн сар шинийн барилдаан ид яригдаж, бөхөд хайртай олон өөр өөрийн таамгийг дэвшүүлж эхэллээ. Хэн түрүүлэх бол гэдэг асуулт хамгийн анхаарал татах нь мэдээж. Бөх сонирхогчдын дунд П.Бүрэнтөгс арслан, Ч.Санжаадамба заан, харцага Б.Пүрэвсайхан нарыг тун дээгүүр барилдана, түрүү үзүүрт шалгарна гэсэн таамаг хөвөрч байна. Нэг хэсэг нь Бүрэнтөгс арсланг хамгийн магадлалтай гэж үзэж буй. Ингэж таамаглах нь ч аргагүй юм. Увс аймгийн Давст сумын харьяат залуу арслан Бүрэнтөгс төрийн наадамд нэг түрүүлж, нэг үзүүрлээд байгаа. Бөхөөр бол жинхэнэ ирэн дээрээ байгаа хүчтэн. Өнгөрөгч жилийн наадмаар Хэнтийн Э.Оюунболдтой түрүү үзүүрт шалгарч үзүүрлэсэн тэрээр наадмаас хойших намар, өвлийн барилдаануудад тасралтгүй зодоглож ихэнхэд нь түрүү хүртсэн.
Тухайлбал, Их эзэн Чингис хааны мэндэлсэн Монгол бахархлын өдөрт зориулсан шилмэл бөхчүүдийн барилдаанд манлайлсан. Мөн Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар дархан аварга Х.Баянмөнхийн нэрэмжит барилдаанд улсын харцага Ө.Бат-Оршихтой үлдэж түрүүлсэн юм. Үндэсний бөхийн холбооноос гаргасан бөхчүүдийн чансааг одоогийн байдлаар Бүрэнтөгс арслан тэргүүлж байгаа. Тэгэхээр залуу арслангийн хувьд бичин жилийн сар шинийн барилдаанд түрүү үзүүрт үлдэнэ гэж зүтгэнэ. “Бүрэнтөгс хоёрын даваанд л бүдэрчихгүй бол дээшээ явна” гэж хэлэх хүн бий. Түүнд хоёрын давааны оноолт амаргүй байдаг бололтой. Өнгөрөгч оны намар, өвлийн барилдаануудад өнгөлөхдөө нэг удаа хоёрын даваанд залуу бөхөд годройтсон нь өөрийг нь дэмждэг олонд тийм сэтгэгдэл төрүүлжээ. Түүнийг сар шинийн барилдаанд түрүү үзүүрт гарч ирэхэд “шавар хааж” лай болох хоёр нөхөр бий. Гончигдамба, Санжаадамба хоёр л доо.
Хоёр Дамбын хувьд Бүрэнтөгсийг нэг нэг онхолдуулчихсан удаатай. Анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж, Бүгд найрамдах улсаа тунхагласны 91 жилийн ойн барилдаанд хоёр Дамбатай дараалж үзсэн хүн юм. Их шөвөгт Гончигдамбыг амлан барилдаад буулгаж авсан бол үзүүр түрүүнд Санжаадамбад тахимаа өгсөн. Тэрхүү барилдаанаас хэдхэн хоногийн дараа болсон Баянгол дүүргийн 50 жилийн ойн “Жанрайсиг бурханы авшиг” барилдааны их шөвөгт залуу арслан Гончигдамбыг дахин амлаж барилдаад унасан. Н.Батсуурь арслан, Ө.Бат-Орших харцага тэр гурваас Гончигдамбыг амласнаараа буруудсан байдаг. Хоёр томоохон барилдаанд хоёр Дамбад элэг бүсээ тайлсан тэрээр хэдхэн хоногийн дараа болох сар шинийн барилдааны их шөвөгт өнөө хоёр Дамбатайгаа тунаад үлдэхийг үгүйсгэх аргагүй. Ер нь өнөө жилийн сар шинийн баярын их шөвөгт П.Бүрэнтөгс, Ч.Санжаадамба, Б.Пүрэвсайхан, Б.Гончигдамба, Н.Батсуурь энэ хэдээс л тунах болов уу. Түрүү жилийн сар шинийн баярын их шөвгийн дөрөвт Н.Батсуурь арслан, Ч.Санжаадамба, М.Өсөхбаяр нарын заанууд, Р.Пүрэвдагва начин үлдэж Санжаа түрүүлж, Өсөхөө үзүүрлэж байсан.
Өнгөрөгч хонин жилийн өмнөх заал танхимын барилдаанд маш өндөр амжилт үзүүлэн тогтмол зодоглосон бөх бол улсын өсөх идэр начин Р.Пүрэвдагва юм. Тэр ч амжилтаараа тавын даваанд Э.Оюунболд арсланг харцага цолтойд нь тунаж, зургаагийн даваанд Булганы Э.Энхбат начинг тунаж даваад долоод Санжаад тунаад унаж байсан. Пүрэвдагва уу, Мөнхбат аварга уу гэсэн яриа хонин жилийн сар шинийн өмнө бөхийн хүрээнд гарч байсан. Тэгвэл энэ жил өөр зураг харагдаж байна. Бүрэнтөгс үү, Санжаадамба уу, эсвэл Пүрэвсайхан уу гэсэн гурвалсан зураг харагдаад байгаа. Мэдээж цаана нь Намсрайжавын Батсуурь арслан бий. За тэгээд Гончигдамба гарьд байна. Өөр онцолчихмоор хүн юу билээ. Уул нь шинэ арслан Энхтөгсийн Оюунболд, уран мэхтэй, хийцтэй зоримог барилддаг Цэдэвийн Содномдорж харцага, аймгийн арслан Оргихын Хангай, өндөр Ганбаа буюу Нямдоржийн Ганбаатар гарьд гээд хүчтэй бөхчүүд байна л даа. Гэхдээ бөх сонирхогч олны таамаг дээрх гурвалсан нөхөд дээр буугаад байх шиг. Залуу арслан Оюунболдыг өнгөрөгч жилийн наадам шиг туйлчихыг хэн ч үгүй гэхгүй. Содномдорж харцага ч дээшээ гараад ирж болно.
Санжаадамбын хувьд улсын цолгүй бөх байхаасаа л цагаан сарын барилдаанд бужигнуулсан. Цэргийн арслан цолтойдоо До.Ганхуяг арслан, Г.Өсөхбаяр аварга нарыг дараалуулж орхиод түрүүлж байсан. Өнгөрсөн жилийн цагаан сараар нэг их сандарч тэвдэлгүй түрүүлж байв. Харин өнөө жил яах юм бол. Шөвгийн дөрөвт Увсын Н.Батсуурь арслантай тунах магадлал өндөр. Батсуурийг түрүүлдэг жилийн төрийн наадмын наймын даваанд тунаж барилдаад бараагүй. Хэдхэн хоногийн өмнө болсон шинэ Үндсэн хуулийн ойн барилдаанд түрүү үзүүрт үлдээд мөн л хавируулаад уначихсан. Тэгэхээр Санжаад хатуу учраануудын нэг бол Батсуурь байж таарна. Цаана нь Ховдын Пүрэвсайхан гэж гайхал бий. Бас л Санжаадамбын гол өрсөлдөгч. Эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны ойд зориулсан чансаа өндөр 128 бөхийн барилдаанд Пүрэвсайхан хоёронтаа түрүүлээд байгаа. Оны зааг дээр болсон сүүлийн барилдааны түрүү үзүүрт Санжаадамба заан, Пүрэвсайхан харцага хоёр шалгарч Пүрэвсайхан давчихсан. Зааныг хүчтэй туйлахыг нь анаж байгаад уран гоё бултчихна лээ. Тэгээд л өнөөх нь хэвтээд өгч байгаа юм. Энэ жил их шөвөгт Пүрэвсайхантай тунах хувилбар бас бий.
Түрүү жил Санжаадамба зөнгөөрөө, аясаараа түрүүлчихсэн учир эргээд санахад барилдаан сонирхолгүй ч юм шиг. Гол учир нь улсын цолгүй залуучууд дороос шуугиулж гарч ирэхэд үзүүштэй, дараа нь ярих юмтай болдог. Тэр жил яалаа, Сүхбаатарын Магалжав гэж нөхөр зургаан залуу зааныг ид байхад нь дундуур нь шуугиулаад гараад ирсэн. 2000 оны цагаан сар шүү дээ. Магалжав шөвгийн дөрөвт Сүхбат аваргыг өвдөг шороодуулж, бөхийн өргөөнд цугласан олон жигтэйхэн баярлацгааж, ёстой нэг шавай нь ханах шиг болсон юм. Завханы Ш.Жаргалсайхан гарьд аймгийн цолтой байхдаа тэр жил Сумъяабазар аваргыг ид үед нь халз хутган арагш суулгаж, аатай барилдаж билээ. Түүний дараахан Шарын Мөнгөнбаатар гэж мөн л наран ургах зүг Сүхбаатар нутгийн залуу дархан ташаагаараа учраа бөхчүүдээ тонгорсоор байгаад түрүүлчихсэн. Ард түмэн бөөн хөөр баяр. Мөнгөнбаатарын тухай яриа газар бүрт, айл бүрт өрнөж, “Сар шинэдээ сайхан шинэлж байна уу, сайхан шинэллээ. Бөх ч ярих юмгүй сайхан боллоо. Шинэ хүн түрүүллээ. Мөн аатай хүү юм аа” гээд л тун чиг тааламжтай. Дараа нь Ховдын Оргихын Хангай гэж оргилж өгдөг залуу С.Мөнхбат аваргаас аваад бүгдийг нь хумхиж шидээд бөхөд дуртай монголчуудынхаа цөсийг нь хөөргөчихсөн. “Аргагүй нэг иртэй барилддаг залуу юм, энэ жилийн наадмаар ч тэсгээхгүй байх аа” гэх Хангайгийн өмнөөс баярласан олон нуруу тэнэгэр, сэтгэл хангалуун шинэлж байлаа.
Харин өнөө жил Магалжав шиг, Мөнгөнбаатар шиг, Хангай шиг дуулиан тарьчих зоримогхон аавын хөвгүүн хэн байгаа бол. Битүү морь гэдэг шиг нэг нөхөр манайхны хэлдгээр цоороод, цойлоод гараад ирэх ёстой юмсан. Увс аймгийн Тэс сумын харьяат улсын начин Довчингийн Нэгдэлийн хүү аймгийн хурц арслан Жаргалбаяр гэж бие хаа тэгш, сайхан залуу байна. Тэрээр хэдхэн хоногийн өмнө болсон “Талх чихэр”-ийн 256 бөхийн барилдаанд найм давж түрүүлсэн. Сар шинийн баярт зориулсан аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийн уламжлалт энэхүү барилдаанд хурц арслан Ш.Мөнгөнбаатартай үлдэж түрүүлжээ. Эндээс харахад, Жаргалбаяр шуугиулах магадлалтай. Мөн Оргихын Хангай дахиад л шуугиан тариад гараад ирж болно. Завханы Шархүүгийн Пүрэвгарьд гэж туранхай жижгэвтэр залуу байна. Бас л элдэвтэй барилддаг. Ямар ч байсан өөрийг нь хардаг фэнтэй юм билээ. Улсын цолгүй залуусаас гадна Төрөөгийн Баасанхүү гэж эвгүй нөхөр бий. Чац өндөртэй бөхчүүдийн салтаанд хоёр эргэчихээд яваад өгнө. Тэрээр дөрвийн давааны оноолтод Ч.Санжаадамба, Б.Соронзонболд, М.Өсөхбаяр гээд залуу заануудтай таарах магадлалтай. Хэнтэй ч таарсан эвгүйтүүлдэг, ялангуяа том цолтой бөхтэй таарвал улам задгай барилддаг бөх.
Түрүү жил Өсөхөө аварга зодоглосон нь ард олонд тун өндөр сэтгэгдэл төрүүлсэн. “Дархан аваргатай баяр ийм гоё” гээд бахдаад байсан. Монгол бөх бол монгол үндэстний өв соёлын дархлаа гэдэг. Ард түмнээ хүндэтгэж, өв соёл, ёс уламжлалаа дээдэлж дархан аварга зодоглосон нь олон түмнийг баярлуулж, цэнгүүлэхээс өөр яах билээ. Өсөхөө аварга аймгийн арслан Ц.Чимэддорж, улсын начин Б.Амарзаяа нарын залуучуудаар дөрөв, тав давж дунд шөвөгт шалгараад нутгийн дүү Санжаадамбадаа тахимаа өгч байв. Өнөө жил мөн л зодоглох болов уу. Зодоглохгүй байлаа гээд ард түмэн гомдохгүй. Учир нь энэ цагийн идэрхэн хүчтэнүүд болох С.Мөнхбат, Г.Эрхэмбаяр нарын аваргууд төрт ёсны баяраа хүндэтгэж зодоглохгүй байгаа нь харин олон нийтийн дургүйцлийг төрүүлээд байгаа. Эрхбиш цагаан сарын баярт зодоглох байх. Мөнхбат аварга наадмаас хойш бараагаа харуулаагүй байж байгаад сая Үндсэн хуулийн баяраар зодоглосон. Эрхэмээ тэр хоёр аваргын буйр зааж барилдах байлгүй дээ.
Бичин жилийн барилдаан өөрийн гэсэн өнгө жавхаатай сайхан болох нь мэдээж. Саяхандаа, ерээд оны эхээр “цахилгаан” Мөнхөө гэж аймгийн арслан бөөн сүр дуулиан болж нүцгэлэн, олны алга ташилтад даруулдаг байлаа. “Хөгшин болсон би барилдах дуртайдаа зодоглодог юм биш. Алтайн хязгаарт суугаа ижийдээ амьд байгаа гэдгээ арааживаар дуулгах гэж зодоглодог юм” хэмээн Мөнхөө гуай хэлсэн гэдэг. Тулгаа заан Увсын хязгаараас тээврийн тэрэгтэйгээ спортын төв ордны үүдэнд битүүний өдөр тоос татуулан ирдэг сэн. Тийм л яриа хөөрөө, өнгө баясалтай сар шинийн барилдаан болдог жамтай.
Ө.МАНЛАЙ