Зохиолчид хадлан дээр
Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт С.Дашдооров агсны мэндэлсний 80 жилийн ойд зориулсан “Дооровыг дурсахуй” дурсамж өдөрлөг өчигдөр СУИС-ийн “Оюутан” театрт боллоо. Зохиолч Сормууниршийн Дашдооров Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын Шороотын хөх овооны бууц хэмээх газар 1936 оны хулгана жил төрсөн нэгэн. Дэлгэрхангайдаа бага, Мандалговь хотод дунд сургууль дүүргэж, Улаанбаатар хотноо багшийн сургуульд суралцаж, багшийн мэргэжил эзэмшээд, хоёр жил сургуулийн багшаар ажиллажээ. Удалгүй утга зохиолын ажилд шилжин, Монголын зохиолчдын хороонд утга зохиолын ажилтан болж, Москва хотод Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуулийн дээд курст суралцсан байдаг. Тэрээр “Монгол кино” үйлдвэрт ерөнхий редактор, Батлан хамгаалах яаманд цэргийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, “Цог” сэтгүүлийн утга зохиолын нарийн бичгийн даргын ажлыг хийж байжээ. С.Дашдооров агсан 1975 онд төрийн шагнал “Говийн өндөр” туужаар авсан бөгөөд 1998 онд ардын уран зохиолч цол хүртсэн байдаг. Уран бүтээлийн их анд Дооровоо дурсахаар ардын уран зохиолч Т.Галсан, Б.Догмид, ардын жүжигчин Г.Жигжидсүрэн, төрийн шагналт зохиолч Д.Батбаяр, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Аким, Х.Зандраабайды, До.Цэнджав, багш Сосор нараас гадна МЗЭ-ийн удирдлагууд, Дэлгэрхангай сумын төлөөлөл, үзэг нэгт нөхөд нь хүрэлцэн иржээ. С.Дашдооровын уран бүтээл судлалаар уралдаан зарлаж гуч гаруй бичвэр шүүмж ирснээс залуу судлаач Х.Чойдогжамц тэргүүн байрт шалгарч, яруу найрагч Ж.Баяржаргал, эрдэмтэн зохиолч П.Батхуяг, судлаач Т.Доржсүрэн нар удааллаа. Дурсамж өдөрлөгийн үеэр их туурвилчийн охин Дашдооровын Маралгоотой уулзаж хөөрөлдлөө.
-Дашдооров гуай бол монгол түмний хайртай зохиолч. Аавынхаа тэгш ойг яажшуухан тэмдэглэж байна даа?
-Зөвхөн наян насных нь ойг тохиолдуулан аавыгаа дурсаж байгаа юм биш. Төрийн шагналт зохиолч Д.Батбаяр гуай бидэнд “Аавынхаа дурсгалыг ингэж мөнхжүүлээрэй” гэсний дагуу шат дараатай ажлыг бид хийж эхэлсэн. Одоогоос дөрвөн жилийн өмнө “Бууж мордох хорвоо” шилдэг өгүүллэгийн, “Говийн өндөр” туужийн, “Хойтон жилийн наадам” шүлэг найраглалын гурван ботийг нь хэвлүүлсэн. Өнгөрөгч онд төрсөн нутаг Дэлгэрхангай сумын сургууль дээр наян насных нь ойн нээлтийг дуу хууртай, өргөн дэлгэр хийсэн. Миний аав бага сургуульд байхдаа шүлэг бичиж эхэлсэн бөгөөд 16 наснаасаа шүлгээ хэвлүүлж эхэлсэн байдаг. Шүлэг, яруу найргийн зэрэгцээ үргэлжилсэн үгийн зохиол бичсэн. Анхны өгүүллэг нь 1956 онд хэвлэгдсэн “Сэргэлэн багачууд” гэдэг өгүүллэг байлаа. Үүний дараа “Шинэ сурах бичиг”, “Алтан хараацай”, “Өнчин цагаан ботго”, “Бяцхан Боролзой” зэрэг хүүхдийн зохиолууд хэвлүүлсэн юм билээ. Тиймээс 2015 оны есдүгээр сарын 17-нд зохиолчийн гэр бүлээс санаачлан “С.Дашдооров сан”-г байгуулж төрийн шагналт, ардын уран зохиолч С.Дашдооровын нэрэмжит ерөнхий боловсролын дунд сургуульд ном хандивласан.
-Аавынхаа төрөлх сургуульд ямар номууд хандивлав?
-АНУ-ын Монгол судлалын төвийн дэмжлэгтэйгээр гадаад хэлний зуу гаруй номыг сургуулийн номын санд хандивлалаа. Сургуулийн хүүхдүүд анги хамт олноороо зохиолчийн намтар түүх, уран бүтээлээр ханын самбар гаргаж, өөрсдөө шүлэг зохион уншиж мөн зохиолчийн шүлгээс уран уншлага хийж уралдсан. Нийт 42 хүүхэд оролцсон уралдаанд дөрөвдүгээр ангийн сурагч Ө.Даваасүрэн уран уншлагаар тэргүүлсэн. Зохиосон шүлгээрээ долдугаар ангийн сурагч Э.Хүслэнжаргал, С.Тэгшзаяа, дөрөвдүгээр ангийн сурагч Т.Тэргэл нар шалгарсан. Эрдэм номын их үйлсэд зориулсан ном хандивлах арга хэмжээг зохион байгуулахад аавын нутгийн унаган хүү, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин дуучин Г.Хайдав, төрийн шагналт зохиолч Д.Батбаяр нар оролцож, нутгийн зон олонтой уулзаж, ухаант мэргэн үгсээ хэлж, ирээдүй хойч үеийн төлөөлөл болсон сурагчидтай уулзлаа. Төрийн шагналт зохиолч Д.Батбаяр сургуулийн номын санд өөрийн уран бүтээлүүд болон “Монголын шилдэг өгүүллэг туужийн дээжис” боть номуудыг бэлэглэсэнд маш их баярласан. Манай сангаас ч аавын уран бүтээлийн дээжээс өргөн барьсан.
-Үрийн хувьд аавынхаа нутаг усныханд буянтай сайхан үйл хийжээ?
-“Шинэ Монгол” сургуулийн гүйцэтгэх захирал П.Наранбаяр сурагчидтай уулзаж, багш нарт арга зүйн зөвлөгөө яриа хийж, хот хөдөөгийн алслагдсан сургуулийг холбох гүүр тавих эхний алхмыг эхлүүлсэнд бас баяртай байгаа. П.Наранбаяр сургуулийн хүүхдүүдийн гадаад хэлний мэдлэгт зориулж япон хэлний толь бичгүүд бэлэглэсэн л дээ. Биднийг Дэлгэрхангайд явж байх үеэр урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч, найраг баянхуурч Тэрбиш гуай санаандгүй таарч, өөрийн ая дуугаар мэндчилгээ дэвшүүлж, хүүхэд залуучуудыг хөгжөөсөн нь “Сайн хүн санаагаараа” гэдгийн үлгэр болсон доо.
-Өөр хийж бүтээх зүйл зөндөө байгаа байлгүй?
-Өнгөрсөн арваннэгдүгээр сард “Дашдооров судлал” төвийг байгуулж анхны томоохон ажил нь өнөөдөр дүнг нь гаргасан судлал шүүмжийн уралдаан байлаа. Аавын үеийн ахмад зохиолчид орчлонгийн жамаар маш их цөөрч байгаа. Энэ сайхан хүмүүсээр яриулж, бичүүлж авсан бүхнээрээ ирэх гуравдугаар сард аавын тухай дурсамжийн номыг хэвлүүлэхээр бэлтгэж байна. Бас зурагтын нэвтрүүлгүүд ч бэлтгэж эхэлсэн.
-Аав чинь эцэг эхээс хэдүүлээ хүн байв?
-Миний аав эцэг эхээс хоёулаа. Бүсгүй дүүг нь Нанжид гэдэг хүн байсан. Дэлгэрхангайдаа насаараа амьдарсан. Ааваас хойш авга эгч маань бурхан болсон доо.
-Өөрийг тань Дооров зохиолчийн амины ганц охин гэлцэх юм билээ. Аавынхаа тухай, бага насныхаа дурсамжаас хуваалцаач?
-Аав маань орчлонд байхгүй сайхан эцэг хүн байсан. Биднийг “Гэрийн даалгавраа хийсэнгүй, гэр орон цэвэрлэсэнгүй” гэж үглэж яншаад байхгүй. Би нийслэлийн нэгдүгээр сургуульд сурдаг байсан л даа. Эцэг эхийн хурал болно, ээж дандаа явна. Аав хааяа нэг очихдоо миний ангийг андуураад өөр ангийн хуралд суучихаад ирнэ. Ирээд “Ингэхэд Марал хэддүгээр анги билээ” гэж асууна. Нүдэн дээр нь эрүүл саруул өсөж л байвал миний юу хийж байгааг огт сонирхдоггүй хүн байсан. Тэр бол охиндоо итгэсэн хамгийн гайхамшигтай сэтгэл байж. Жаахан байхад хаана л шинэ тоглолт, жүжиг, кино гарна тэнд намайг байнга дагуулж очно. Тэр нь надад их том боловсрол болсон. Хүүхдэд маш их хайртай. Ямар ч буруу зүйл хийсэн охиноо хэзээ ч загнахгүй.
-За, ямар буруу үйл хийгээд аавдаа загнуулахгүй өнгөрч байв?
-Аавыг ЗХУ-ын Новосибирск хотод уран бүтээлийн томилолтоор айлчлахад тэндхийн зохиолчдын хорооноос бэлэглэсэн нүүрнийх нь таг нээгдэхээр хөгжим дуугардаг, гоё гинжин зүүлттэй цаг байлаа. Аав тэр цагандаа жигтэйхэн их хайртай. Хааяа чухал үед гаргаж зүүн гангарах мөн ч дуртайсан. Тэр цагандаа намайг тэр бүрий хүргэхгүй. Нэг удаа нөгөөх цагийг нь авч “Илбэ үзүүлж байгаа нь энэ” гэж тоглож байгаад гахиуран шалан дээр унагаад эвдчихлээ. Аав маань хэзээ ч загнаж байгаагүй ч буруу зүйл хийсэндээ гэмшин байсан газарт нь сэмхээн буцаагаад хийчихээд бурханы өмнө мөргөө л, залбираа л суугаад байлаа. Тэгтэл аав орж ирээд “Юу хийж суугаа юм, миний охин” гэнгүүт годхийгээ л гүйгээд алга боллоо. Аав тэгэхэд намайг цагаа эвдсэнийг мэдчихсэн байсан юм билээ л дээ.
-Яаж мэдсэн гэж?
-Хэд хоносны хойно ээжид маань “Хөгшөөн, энэ цаг эвдэрчихсэн байна” гэж зүгээр л юм ярьж байгаа юм шиг хэлж байна шүү. Би “Одоо л загнана даа” гээд хүлээгээд байсан чинь загнах нь байтугай юу ч болсонгүй. Би бас зурагтын антеннаас татаад эвдчихдэг хүүхэд байсан. “Уран үгсийн чуулган” болоход аав өгүүллэгээ надад хамгийн түрүүнд байнга уншуулдаг байсан юм. Цаг эвдсэний дараахан болсон чуулганд оролцох өгүүллэгээ уншуулсангүй. Намайг дагуулж очлоо. Аавын өгүүллэг “Хүүхдийн ааш” гэсэн өгүүллэг байна. Тэр өгүүллэгт нэг цаг эвдсэн хүүхдийг аав нь аашлахдаа “Чи дандаа л зурагтын антен эвдэх юм” гэж байгаа тухай гарч байна. Тэр өгүүллэгийг сонсож суухдаа хацар, чих улайж, нүүр хийх газаргүй болчих шиг л санагдсан.
-Аавдаа их гомдов уу?
-“Миний хийсэн хэргийг бүгдийг нь бичээд байхдаа яахав дээ. Аавтай ёстой дуугарахгүй юм шүү” гээд нулимс яг гарчих гээд маш их хэцүү байсан. Аав намайг гэм үйлдээд бурханд мөргөж байгааг харчихаад загнаагүй юм билээ л дээ. Тэрнээс хойш биеэ их нямбай авч явж, юм эвдэхээ больсон л доо. Хоёр, гуравдугаар ангийн тэр гэнэхэн үе минь одоо ч надад санагдсаар байдаг юм.
-Аавыгаа хөөрхөн дөнгөчихдөг л охин байж дээ?
-Аавын найз зохиолчид орж ирэхээрээ “Марал байгаа юу” гэж хаалганы цаанаас сэмээрхэн асууж орж ирдэг байсан. Хэрвээ намайг гэрт байна гэвэл архиа гаргахгүй буу халаад сууцгаачихна. Лонх юм гаргаад ирвэл би гүйж очиж аваад зугтаасаар асгачихдаг охин байж. Жаахан хүүхэд байсан болохоор “Аав архи уувал муухай” гэсэн бодолтой байхгүй юу. Намайг хүүхэд байхад архи олдохгүй хэцүү үе байсан. Одоотой адил баар сав ч байсан биш. Ганц олдуут л аавтай минь хувааж сэржимдэх гэж ирдэг байсан. Тэр үед дөрөв, тавуул шимж хайрлаж уудаг байсан рашааныг нь асгадаг байсандаа одоо харамсах юм даа. Аав ч, аавын найзууд ч надаас их айна. “Маралаа, миний охин дэлгүүр ороод гоё чихэр авч ид” гээд мөнгө өгнө. Намайг дөнгөж гараад ирэхэд амжуулчихсан сууж байна.
-Зохиолчид юу гэх вэ?
-Тэр ховрын юмыг нь асгачихаар ямар олиг байх вэ. Загнах санаа байдаг л байсан байлгүй. Тэгэхдээ ааваас санаа нь зовоод яаж ч чадахгүй. Архийг нь аваад зугтаахаар муу аав минь “Миний охин ямар хөөрхөн зугтааж байна аа” гээд хошуугаа унжуулаад өхөөрдөхөөс цаашгүй. Зохиолчдын хороон дээр нэг удаа архийг нь асгачихсан чинь олон зохиолч ах халаглаж харамсаж муухай харахад аав л ганцаараа “Еэ, миний охин” гээд нүдэнд нь инээмсэглэл тодроод баясаж байсан. Тэгэхэд тэнд байсан бүх зохиолч асгарсан архинаас духандаа хүргэж сэржим өргөчихөөд явж байсан. Дунд сургуульд байхдаа аавынхаа зохиолуудаас их ичдэг байлаа.
-Яагаад?
-Хайр сэтгэлийн сэдэвтэй шүлэг найраглал, өгүүллэгийг нь уншаад “Аав одоо хөгшин хүн байж юун балай юм бичдэг юм” гэж л ичихгүй юу. Би чинь аавынхаа 48-тайд төрсөн юм шүү дээ. Тэрнээс миний аав их энгийн гайхамшигтай хүн байсан. Алдар нэртэй, авьяас билигтэй байлаа гээд одооны од гэж байгаа хүмүүс шиг өмссөн зүүсэн, өнгө мөнгөөр ялгарах гээд чармайгаад байдаггүй хүн байсан. Духан дээрээ багадаа дааганд өшиглүүлсэн туурайн том сорвитой. Тэрийг нь зохиолч найзууд “Адууны туурайн тамгатай авьяаслаг монгол зохиолч” гэж цаанаасаа л бахархсан янзтай хэлдэг байсан.
-Аавын чинь сэтгэлээ хуваалцдаг хамгийн дотно найз нь хэн байсан бол?
-Зохиолчид бүгдээрээ л аавд минь сайн байсан. Харин социализмын үзэл суртал хатуу тэр үед Чингис хааны тухай ч юм уу, нутгийнхныхаа хэлмэгдсэн хүмүүсийн талаарх нарийн ширийн бүхнээ чин сэтгэлээсээ ярьдаг, бухимдлаа илэрхийлдэг хүн гарын хуруунд багтам цөөхөн байсан. Тэрний нэг нь Сэнгийн Эрдэнэ гуай. Яруу найрагч Долгорын Нямаа гуайтай бас их дотно байлаа.
-Аав, ээж хоёр нь хоорондоо ямаршуухан харилцаатай байв?
-Манай ээж залуугаасаа уран бүтээлд их элэгтэй, зохиолд дуртай хүн байсан. “МОНЦАМЭ” агенлагийн англи хэлний нэвтрүүлгийн редакцийн анхны орчуулагч Итгэл гэж хүн байсныг үеийнхэн нь андахгүй. Залуу зандан насандаа уран бүтээлд татагдаж явахдаа орчуулагч Доржийн Гомбожав гуайтай сэтгэл зүрх нэгтгэж явсан байдаг. Гүржийн алдарт яруу найрагч Шота Руставелийн “Барсан хэвнэгт баатар” туулийг орчуулаад 800 жилийнх нь ойд яваагүйдээ гутарч яваад цэл залуугаараа нас барсан гэдэг тэр нэрт орчуулагч шүү дээ. Тэр хүн манай ээжийн найз залуу байсан юм билээ. Аав, Гомбожав гуай хоёр маш их найзууд байсан гэдэг. Аав, ээж хоёр минь тэр хүний тухай хоорондоо маш их хайрлан ярьдаг байсан. Кино үзэж байгаад “Энэ дээр жаахан деталь дутчихаж” гэх ч юм уу уран бүтээл их ярина. Ээж орчуулагч болохоор ааваас монгол үг их асууна. Мөнхийн л уран бүтээлээр холбогдсон улс байлаа. Ээж уран бүтээлд их хайртай хүн байсан болохоор залуудаа шүлэг бичээд Гомбожав гуайд үзүүлтэл “Чи ер нь өгүүллэг бичээч” гэсэн байгаа юм. Тэгээд нэг өгүүллэг бичиж. Хожим аавтай амьдарч байхдаа уншуултал “Чи шүлэг бичвэл яасан юм” гэсэн байгаа юм. Хайртай хүнээ “авьяасгүй” гэж шууд хэлчихэж чадахгүй тойруулж байсан тэр хоёрын сэтгэл агуу байгаа биз.
-Ээжийн чинь бичсэн бүтээл байгаа юу?
-Ээж маань Канадын зохиолч Стивен Лийкокийн “Өөгүй дурлалын лавлах” гэдэг хошин шогийн алдартай зохиолыг орчуулсан. Ээжийгээ 2006 онд бурхан болсны хойно энэ номыг дурсгалд нь зориулж хэвлүүлсэн.
-Тэр сайхан аав, ээжийн үр нь юм чинь уран бүтээлчийн хорхойтой л байж таараа даа?
-Ээжийг ном орчуулж байхад аав сайхан монгол үгээр хэлж өгнө. Тэрийг нь би аавынхаа машинаар цохиж өгдөг байлаа. Тэр сайхан үгийн ертөнцөд аж төрсөөр орчуулга миний хообий шиг болчихсон. Арван жилийн сурагч байхдаа “Цэнхэр дэлгэц”, Аюурзана зохиолчийн эрхлэн гаргаж байсан “Өчигдөр” сонинд юм орчуулж өгдөг байлаа. Оюутан байхдаа ямар ч байсан цагаан самрынхаа мөнгийг өөрийнхөө орчуулгаар олчихдог л байсан. Ах Гэрэлтөвтэйгөө хамтарч “Эртний хүний мөрөөр” номыг хожим орчуулж гаргасан. “Дэлхий бөөрөнхий биш” номыг бичсэн Томас Фрийдманы “Халуун хавтгай дэлхий” номыг орчуулсан.
-Өөрөө Японоос ирээд хэдхэн хонож байгаа гэсэн. Тэнд юу хийж байна?
-Намайг Японд гэр бүлээрээ амьдарч байгаа гэхээр “Япон нөхөртэй юу” гэж асуух хүн олон байдаг. Манай нөхөр Японы алдартай “Hitachi” компанийн “Hitachi solutions” салбар компанид программистаар ажилладаг Баянхонгорын Баацагааны уугуул Энхбаяр гэж залуу бий. Японд хуулийн ангид суралцаж байхдаа танилцаж гэр бүл болоод Мишээл гэж хөөрхөн охинтой болсон хоёр доо.