“Алт” хөтөлбөр хэрэгжиж эхлэхээс өмнө манай улс жилд 700 орчим кг алт олборлож байжээ. Хөтөлбөр хэрэгжсэнээс хойш тонн давж эхэлсэн гэдэг. 1996 онд 5.4, 2005 онд 24 тонн хүрсэн статистик бий. Харин урт нэртэй хуулийн дараа 5.7 тонн хүрч буурсан юм. Сүүлд Монголбанкинд тушаасан алтны нөөц ашигласны татварыг бууруулж, урт нэртэй хуульд хамрагдсан зарим лицензийг буцааж олгосноор алт олборлолт эрс нэмэгдсэн. Энэ жил Монголбанкинд 15 тонн алт тушаажээ. Дөрвөн тонн нь биет байдлаараа хадгалагдаж байгаа аж. Үлдсэнийг нь экспортолжээ. Алтны шороон ордын ашиглах нөөц багасч байгаа учраас Гацуурт, Бурхан дэл, Нарантолгой, Үрлийн овоо, Өндөрнаран, Хатавч өндөр, Алтан цагаан овоо зэрэг хүдрийн ордуудыг ашиглалтад оруулах хэрэгтэй гэж геологичид онцолдог. Сонирхуулж хэлэхэд Монголд 1902-1918 онуудад Орос, Франц, Америкийн хамтарсан “Монголор” хэмээх компани 9.3 тонн орчим алт олборлосон албан мэдээ бий.
МАНАЙ УЛС ОХУ, АНГЛИ, ЯПОНД АЛТАА ЦЭВЭРШҮҮЛДЭГ
Алтыг олон улсын зах зээлийн эргэлтэд оруулахын тулд агууламжийг нь өндөр цэвэршилттэй буюу 999.9-999.99 сорьцтой болгох шаардлагатай аж. Өнөөг хүртэл манай улс ОХУ, Англи, Япон зэрэг оронд алтаа цэвэршүүлж иржээ. Ингэж гадаадад цэвэршүүлэхээр зардал нь өндөр гардаг сул тал бий. Алт цэвэршүүлэх технологи улс бүрт адилгүй. Ер нь алтыг хими, цахилгаан, пиро, гидрометаллургийн аргыг ашиглан сорьцыг нь 999.9-д хүргэж цэвэршүүлдэг байна. Пирометаллургийн аргыг энгийнээр хэлбэл алтанд байгаа хольц элементүүдийг өндөр температурт дэгдээх замаар цэвэршүүлдэг юм байна. Алт боловсруулалт цэвэршүүлэлтийн технологийн түвшнээр АНУ, Япон, Англи, Герман Австрали, Өмнөд Африк, Орос зэрэг улс тэргүүлдэг. Лондонгийн металлын биржийн баталгаагүй үйлдвэрт цэвэршүүлсэн алтыг дэлхийн зах зээлд гаргах, барьцаалан хадгалуулах, арилжаа хийх боломжгүй аж.
Цэвэршүүлэх үйлдвэрийн хувьд заавал их хэмжээний металл цэвэршүүлэх хүчин чадалтай байж үр ашигтай ажиллана гэдэг ойлголт өрөөсгөл гэнэ. Монголын хувьд алт цэвэршүүлэх үйлдвэр барих хууль, эрх зүйн орчин бүрджээ. Алт цэвэршүүлэх үйлдвэрийг Улаанбаатар, Бор-Өндөрт байгуулах боломжтой гэсэн хэтийн төлөвлөгөө дуулддаг. Төлөвлөсөн хоёр үйлдвэр ашиглалтад орчихвол жилд 32 тонн алт цэвэршүүлэх боломжтой гэсэн тооцоог салбарынхан нь хийжээ. Үйлдвэр барих хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь 0.5-1 сая хүртэлх ам.доллар гэсэн тооцоо гаргасан байдаг.
ХАМГИЙН ТОМ АЛТ ОЛБОРЛОГЧ НЬ ХЯТАД
Хамгийн том алт олборлогч компани бол Канадын “Баррик гоулд”. Тус компани АНУ, Канад, Австрали, Перу зэрэг олон оронд алтны 27 уурхайтай. Дэлхий даяар жилдээ 3000 орчим тонн алт олборлодог гэсэн тоо бий. ӨАБНУ алт олборлолтоороо зуу гаруй жил дэлхийд тэргүүлж. 2007 онд урд хөршид байраа тавьж өгчээ. БНХАУ сүүлийн долоон жилийн турш хамгийн том алт олборлогч гэсэн тодотголоо алдаагүй байна. Урд хөрш жилдээ 360 гаруй тонн алт олборлодог. Энэ нь дэлхийн олборлолтын зургаан хувийг эзлэхээр том тоо. Хятад, Австрали, ОХУ, АНУ, Перу, Өмнөд Африк зэрэг улс алт олборлолтоороо тэргүүлдэг. Монголын хувьд 2015-2025 онуудад 19.3-42 тонн алт олборлох төлөв бий.
3000 ТОНН АЛТНЫ ТААМАГ НӨӨЦ БИЙ
Алтны нөөцөөрөө дажгүй улсын нэгд Монгол ордог. Боломжтой нөөц нь нийлээд 513970 килограмм гэсэн тоог эрдэмтэд 2010 онд гаргаж байж. Европын хэвлэлд Монголын алтны нөөцийг Канадын Клондейк нутагтай зүйрлэж бичсэн удаатай. Монголын хөрсөн доор 3000 тонн алт бий гэсэн тоо ч сонсогддог. Алтны шороон ордын нөөц эрс буурч, зэс, хар тугалга, цайрын ордуудад дагалдах байдлаар тогтоогдсон алт болон дан алтны үндсэн ордын нөөц эрс ихсэх хандлагатай байгаа. Сэлэнгэ аймгийн Баянгол, Мандал сумын нутагт орших Гацууртын үндсэн орд нөөцөөрөө том ордод багтах боломжтой гэдэг. Энэ ордын нөөцийг 50 тонн гэж бүртгээд байгаа юм. Гацуурт, Баян айраг, Бурхан дэл, Өндөр наран, Алтан цагаан овоо, Хармагтай, Эрдэнэтолгойн ордуудаас 1-4 тонн хүртэл алт олборлох тооцоо бий. Алтны үндсэн орд илрүүлэх хэтийн төлөв сайтай үндсэн ордын тоонд Ургамал, Говь-Алтай, Өмнөговь, Өмнөт Хэрлэн, Өмнөд Хэнтий, Баянговь-Баянлиг зэрэг бүс багтдаг.
АЛТ АЛЬ Ч ҮЕД ҮНЭЭ АЛДДАГГҮЙ
Санхүүгийн хямрал 2007 оноос эхлэхээс таван жилийн өмнө алтны үнэ өсч эхэлжээ. Ер нь сүүлийн арван жилийн хугацаанд эдийн засаг ямар байхаас үл хамаарч алтны үнэ өссөөр ирснийг статистикаас харж болно. Хөрөнгө оруулалт өссөн, зогссон аль ч үед ханшаа алдаагүй металл бол алт. Жишээ нь 2002-2004 онд алтанд оруулах хөрөнгө оруулалт 21 хувиар буурсан байхад алтны үнэ 41 хувиар өсч байж. 2006-2008 онд алтны хөрөнгө оруулалт дөрөвхөн хувиар өсөхөд алтны үнэ 67 хувиар өсчээ. Алтны ханш 2018 оноос 2000 ам.доллар руу дөхнө гэсэн прогноз бий. Олон улсын байгууллагуудын прогнозыг дундажлахаар алтны ханш энэ онд 1150 орчим, ирэх онд 1180 гаруй ам.доллараас буухгүй гэсэн ерөнхий таамаг гараад байгаа. Юанийг олон улсын валют болгох зорилтын хүрээнд хятадууд алтыг их хэмжээгээр худалдан авч байгаа гэсэн шалтгаанаар алтны ханш сая дурдсан хэмжээнээс ч өсөх хандлага байгаа аж. Ирэх оны төсвийн тооцоололд нэг унци алтны үнийг 1156 ам.доллар байхаар төсөөлсөн. Мөн 23.6 тонн алт олборлох тооцоо бий. “Оюутолгой” гэхэд л 10.1 тонн алтыг олборлож экспортлох юм билээ. Монголбанк, арилжааны банкуудад 13.5 тонн алт тушаагдана гэж одоогоор төлөвлөж буй.