“Гал
голомт” үндэсний хөдөлгөөний тэргүүн,
Эрүүлийг хамгаалахын гавьяат ажилтан Д.Мөнхөөтөй ярилцлаа.
-Д.Мөнхөө
дарга гэж хүмүүс ярьдаг. Та хэдэн наснаасаа дарга болсон бэ?
-Нэгдүгээр
ангиасаа л дарга болохгүй юу. (инээв)
Нэгдүгээр ангид ангийн дарга болгочихсон чинь хүүхдүүд шуугихаар “Багшид та
нарын нэрийг хэлнэ шүү” гээд худлаа юм бичээд чимээгүй суулгадаг байлаа.
-Ажил хэрэгч
хүүхнүүдийн хувьд сайн эзэгтэй байх боломжгүй гэцгээдэг. Энэ талаар та ямар
бодолтой явдаг вэ?
-Угаасаа энэ
жендерийн хэвшмэл ойлголтын нэг
судлагдахуун байгаа юм. Эмэгтэй хүн үр хүүхдээ төрүүлж өсгөх, гэр бүлээ авч
явах ёстой гэдэг. Нэг бол карьер сонго, нэг бол гэр бүлээ сонго гэдэг. Ямааны
толгой ямбанд багтдаггүй, янтгар хатан зарга шүүдэггүй гэсэн үг бий. Соёл
иргэншлийн тодорхой шатанд хүрэхэд тэр нь буруу байжээ гэдгийг амьдрал өөрөө
нотолж эхэлсэн. Дэлхийн хүн амын тэн хагас нь эмэгтэйчүүд. Үнэхээр гэр бүл үр
хүүхдээ авч яваа юу гэвэл авч яваа. Үр хүүхэд төрүүлнэ өсгөнө тэжээнэ гэдэг
эмэгтэй хүний хэнтэй ч хуваалцахгүй томоохон үүрэг. Гэхдээ эмэгтэй хүний
байгалиас заяасан онцлог эрэгтэй хүнийхээс бас ялгаатай. Эрэгтэйчүүд бол онол
сургаал түшсэн, зарчим баримталсан, алсыг
харсан, өрсөлдөж маргалдахыг илүүд үзсэн байгалийн хүйс. Эмэгтэй хүн уян
зөөлөн,хамт олныг бүрдүүлэх эрмэлзэлтэй, тэгш зохистой байхыг эрхэмлэсэн,
өнөөдрийн нөхцөл байдлыг тунгааж асуудлыг шийддэг байгалийн хүйс. Энэ хоёр чанар харилцан
ойлголцож хамтарч байж тодорхой шийдвэр
гаргах, хөгжлийн бодлого тодорхойлох учиртай. Гэр бүлийн асуудлыг шийдэхэд
ч хамтын оролцоо хэрэгтэй.
-Хотын
цэвэрлэх байгууламж ягтаа тулаад хот бохиртоо живэх шахахад нь эмэгтэй удирдагч
цөөн байна гэж санагдсан. Эрчүүдийн хувьд бол бохирын асуудал хэт жижиг сэдэв
байж магадгүй?
-Нийгмийн
чиглэлийн асуудалд эмэгтэйчүүд байнга анхаарлаа хандуулдаг. Эмэгтэйчүүд бол халамжийн эдийн засгийг
нуруундаа үүрч явдаг хүн амын бүлэг шүү дээ. Хүүхэд тээнэ, төрүүлнэ, өвчтэй
зовсон хүмүүсээ асарна. Гэр бүлийн бүх хүнд анхаарал тавина. Хүн харахад гэрийн
ажил эмэгтэй хүний ажил гэж харагдаж байгаа боловч нийгмийн халамж үйлчилгээний
асар том эдийн засгийг нуруундаа үүрч яваа хүмүүс. Хөлс төлөгддөггүй хөдөлмөр
гэдэг том сэдэв. Дэлхийд бий болж
байгаа бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний
бараг 40-50 хувь нь эмэгтэй хүний хөлс төлөгдөөгүй хөдөлмөрөөр бүтэж байгааг
НҮБ-ын олон судалгаа баталсан юм.
Жишээлбэл зочид буудалд нэг хоноход хэдэн төгрөг төлдөг вэ? Угаалгын газраар
үйлчлүүлэхэд ямар үнэтэй билээ. Цамцыг нь угаасан байхад “Сайхан болжээ,
баярлалаа” гэж хэлдэг эр хүн хэд вэ. “Манай гэр орон ямар сайхан харагдаж байх
юм. Чи өнөөдөр зөндөө сайхан юм хийжээ“ гэж урам хайрладаг нөхөр хэд вэ? Эндээс
жендэр гэдэг юм эхэлдэг. Жижиг юмыг тооцож
шийдвэр гаргадаг, нийгмийн асуудалд
анхаардаг энэ хүмүүсийг эрх мэдэл
хэрэгжүүлэх, нөөц баялаг хуваарилахад оролцуулахгүй болохоор цэвэрлэх
байгууламжийг санах амьтан цөөдөж
байхгүй юу. Алтны уурхай, Оюу
толгой, Таван толгой гэж явсаар нийгмийн амин чухал асуудлууд хоцорчихож байгаа
юм.
Одоо дэлхий
нийтээр нийгмийн асуудлыг гэр бүлд төвлөрүүлж тавьдаг арга зүй, технологид
шилжиж байна. Яагаад гэхээр хүн
төрөлхтөн хөгжих явцад хэрэглээг хөөсөн үйлдвэрлэл улс орныг хөгжүүлэх юм
байна, хүний бүх хэрэгцээг хангачих юм байна гэсэн онол арга зүй давамгайлж
байсан. Гэтэл өнгөрүүлсэн туршлага хэрэглээ хөөсөн үйлдвэрлэл хүн төрөлхтний
асуудлыг шийдэхгүй юм байна. Энэ чинь байгаль орчинд халтай юм байна. Эд баялаг
цөөхөн хүний гарт төвлөрдөг юм байна. Харин хүнийг хөгжүүлж чадсан нөхцөлд
дэлхийгээ ч хүнээ ч аврах юм байна. Улс орон хөгжлийн тодорхой шатанд хүрэх
боломжтой юм байна гэдэгт хорьдугаар зууны сүүл үед хүн төрөлхтөн санал
нэгдсэн. Хүн, гэр бүл талаас нь нийгмийн
асуудлыг авч үзэх төрийн хараа дутаж байна. Гэтэл онол арга зүйн үүднээс
үүнийг гаргаад тавьчихсан XXI зууны зорилт гээд дэвшүүлчихсэн. Яг энэ талаар
хэн юу хийж байгаа гэвэл өөр асуудал. Эмэгтэй хүн олноор орж ирж байж энэ
асуудлыг шийднэ. Боловсрол эрүүл мэнд нийгмийн халамж, хамгаалал, гэр бүл хүүхэд гээд нийгмийн
асуудлыг голдуу эмэгтэй парламентчид бодлогыг нь тодорхойлсон байдаг. Үүнийг
манай эмэгтэй УИХ-ын гишүүд ч өөрсдөө сайтар ухаарч, орон зайгаа эзэлж, энэ
асуудал руугаа анхаарч, үндэсний хэмжээний шинжээчийн түвшинд өөрсдийгөө
бэлтгэх учиртай.Түүнээс биш санаанд орсон хоёр гурван өгүүлбэрээ хэлээд явбал
нийгэм ч хүлээж авахад хэцүү, парламентын гишүүддээ ч ойлгуулахад хэцүү. Улс
төрийн намууд ч эмэгтэй парламентчдаа энэ чиглэл рүү нь илүү гүнзгийрүүлж
бэлтгэх нийгмийн хэрэгцээ шаардлага бий.
-Цэцэрлэг,
сургуулийн асуудал ярихаар эргээд эдийн засгийн боломж нөөц хүрэлцэхгүй байгаа
тухай яриад ам таглачих юм. Танд гарц шийдэл харагдаж байна уу?
-Би бол гарц
байгаа л гэж бодож байна. Нийгмийн хариуцлага гэдэг юмыг жигд ногдуулах
хэрэгтэй. Бүхнийг улсын нуруун дээр тохож болохгүй. Өнөөдөр Монголын өмчийн
хэдэн хувь нь хаана, хэний мэдэлд байгаа билээ. Тийм учраас эмэгтэй ажилчин
олонтой томоохон байгууллагууд, компаниуд ч нийгмийн хариуцлагаа хэрэгжүүлэх
учиртай. Энэ тухай Монгол Улсын нэгдэн
орсон бүх конвенцид заасан. Гэтэл өнөөдөр эмэгтэй ажилтнаа хүүхдээ хөхүүлэхэд
нь бэлтгэсэн, тохижуулсан өрөө бүхий
хувийн хэвшил хэд, хаана байна вэ?
Асуудал байна. Энэ зүг рүү эзэн ч, төр нь ч хүн ажиллуулж байгаа хэн бүхэн
анхаарал тавих ёстой. Улс төрийн бодлогыг чиглүүлэх ёстой. Ухаандаа
мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвийг бүхэлд нь төр хариуцаж байна. Олон
уурхай, том үйлдвэрийн газрууд мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэж яагаад болдоггүй юм
бэ. Хөгжсөн орнуудын туршлага тийм л байна. Өөрийнхөө үйлдвэрт ажиллаж байгаа
хүний хүүхдэд эцэг эхийнх нь мэргэжлийг
нь өвлүүлээд, өөрийнхөө зардлаар техник мэргэжлийн сургууль байгуулдаг ч юм уу. Аль эсвэл сургалтын төлбөрийг нь
төлж сургаад ажиллах хүчнээ бэлтгэж болно. Удам дамжсан найдвартай ажиллах хүчний
нөөцтэй болох нэг зам гэдэг нь
амьдралаар батлагдсан зүйл биш үү. Ийм нөхцөлд гадаадаас олон ажиллах хүч
авчрах, ажилгүй ур чадваргүй залуучуудаар дүүрлээ гэж элдвээр дуудахгүй байх
боломжтой. Компанийн нийгмийн хариуцлага гэдэг том сэдэв. Одоо чинь ашиг олно
гэхээсээ компаниудын нийгэмд гүйцэтгэж байгаа үүргийг авч үздэг цоо шинэ
үнэлэмж бий болсон. Байгаль орчинд, гэр бүл ажилчиддаа ээлтэй байна уу, тэр нь
нийгэмд эерэгээр яаж нөлөөлж байна вэ. Ингэж байж тухайн ажилтан чин
сэтгэлээсээ ажиллаж амьдрах нөхцөл нь бас бүрддэг. Өмнө нь бүхнийг төр
хариуцдаг байсан бол одоо хүн нь юугаа хариуцах юм, компани нь ямар үүрэг
хүлээх юм, ямар бүлэгт нь төр анхаарах юм, ямар бүлэг нь сонголтоороо юм хийх
юм энэ бүхэнд зохицсон төрийн мэргэн бодлого байх учиртай.
-Д.Мөнхөө гуай
хаана юу хийж байгаа бол гэж олон хүн бодож байгаа болов уу. Сүүлийн үед олон
нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр харагдаагүй?
-Энэ олон улстөрч
байхад би юу хийх вэ. Эсгий хийх газар нохой хэрэггүй гэдэг биз дээ. (инээв)
-Таны үед
хувийн эрх ашиг гэдэг юм бараг яригддаггүй байсан байх. Одоо бол улс эх орны
эрх ашгаас өмнө хувийн, бүлэглэлийн эрх ашиг яригдах нь бараг зүй ёсных шахуу
харагддаг болж?
-Либертари үзэл
гэдэг чинь би гэсэн үнэт зүйлтэй үзэл. Социал үзэл гэдэг чинь бид гэсэн үнэт
зүйлтэй. Дэлхий дээр хоёулаа л байж байна. Хөгжсөн гэж байгаа орнуудад дийлэнх
нь социал үзэлтэй намууд эрх барьж байна. Аль алийг нь ухаалгаар Монголын
хөрсөн дээр зөв буулгах ёстой. Нөгөө талаас нэгэнт та төрд зүтгэхээр шийдсэн
бол өөрийгөө золиосолж сурах ёстой. Яагаад гэвэл энэ их эрх ашиг, Монгол орших
уу, эс оршихуйн тухай асуудал. Ёс зүй гэдэг бол хувь хүний төлөвшлийг илтгэдэг
маш том зүйл. Монголчууд хүнээр хүн хийх тухай ярьдаг хүмүүс. Биеэ засаад гэрээ
зас, гэрээ засаад төрөө зас гэдэг гүн
ухаантай. Тухайн улстөрчийн
гаргаж байгаа ааш авир эргээд төрийн нэр төрд нөлөөлж байдаг. Гишүүдээ ёс зүйн талаас нь төлөвшүүлэх, итгэл
үнэмшил үзэл санаа, гүн бат үнэт зүйлтэй болгох нь улс төрийн намуудын хийх
ёстой ажил. Зүгээр л мөнгөтэй хүн элсүүлээд, ийш нь тийш нь нэр дэвшүүлээд байх
юм бол энэ байтугай юм үзэх байлгүй.
-“Гал голомт”
үндэсний хөдөлгөөнөөр сонин юутай байна. Сүүлийн үед юунд анхаарч байгаа вэ?
-Яахав бид 16-17
жил Монгол Улсын төрийн бодлогод гэр
бүлийн асуудлыг байр суурьтай байлгах
гэж зүтгэлээ. Гэр бүлийн талаар ажилладаг 20 гаруй төрийн бус байгууллагын
нэгдсэн үндэсний сүлжээний нэг санаачлагч нь манайх. “Монгол голомт” нэртэй гэр бүлийн үндэсний зөвлөл гэдэг том сүлжээ бий болж байна. Хамтарч
ажиллах анхны эхлэлүүдээ хийж байна. Гэр бүлийн талаар миний санаа зовж
явдаг гурван том асуудал байдаг юм. Нэгдүгээрт Монголд гэр бүлийн асуудлыг
хариуцсан үндэсний тогтолцоо байх хэрэгтэй.
17 жил зүтгээд тэрийг бий болгож чадсангүй. Хэчнээн онол практикийн
хурал, судалгаа хийв. Дарга нарт хэчнээн
захидал бичив. Энэ тогтолцоо аль ч улс оронд байдаг зүйл. Нийгмийн харилцааны
суурь гэдэг чинь гэр бүл. Хүн өсч төрдөг нийгмийн бичил орчин. Цусан болон ясан
төрлийн холбоотой байдаг учраас саллаа ч гэсэн тэр холбоо нь байж байдаг. Нөгөө
талаас иргэн гэр бүлд төлөвшдөг. Хүн аз жаргалтай сэтгэл амар амьдрах орчин ч
гэр бүл. Даргадаа загнуулсан ч гэртээ очиход хүүхэд нь эрхлээд, хань нь сайхан
угтахаар тэр хүн чинь стрессээ мартана шүү дээ.
Хоёрдугаарт гэр бүлийн хамтын амьдралыг дэмжих төрийн бодлого байх ёстой. Энэ бодлого Монголд байхгүй. Тийм учраас гэр
бүл салалт, гэр бүлийн задрал явж байна. Бод доо. Гадаад руу мөнгө олохоор
явсан эрчүүдийн гуч гаруй хувь нь гэр бүлээсээ нүүр буруулсан судалгаа байна. Эцгийн
хайр дутсан хүүхэд, өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд нийгмийн том асуудал.
Гадагшаа ажиллах хүч гаргаж байгаа юм бол тодорхой хугацааны дараа гэр бүлтэй
нь уулзуулах гэрээ хэлцлийг яагаад хийхгүй байгаа юм бэ. Бүтээн байгуулалт гээд
дөрвөн сард гаргаад аравдугаар сард оруулж ирж байна. Аж ахуйн нэгжүүд ажилтнаа
сард хоёр удаа гэрт нь хариулах, гэр
бүлийнхэн нь ирж уулзах хамтын амьдралыг дэмжсэн бодлого, төсөв зардал гаргаж
байх ёстой. Норвегид хуульдаа нэг
хүртэлх настай хүүхэдтэй ажилтанг ажлын цаг дуусахад л гэрт нь хариулж байхаар
заасан байдаг. Яагаад гэхээр гэр бүлийн
хамтын амьдралыг дэмжиж, үр хүүхдээ өсгөх эцгийн халамж үзүүлэх бололцоо олгож байгаа хэрэг. Үүний цаана мөнгөөр хэмжиж үл
болох том эрх ашиг байгаа юм.
Хэрэв илүү цагаар ажиллуулбал мөнгө өгнө, эсвэл амралтыг нь нөхөж олгоно.
Үүнийг биелүүлэхгүй бол тухайн байгууллага торгуулж арга хэмжээ авахуулдаг. Гэр
бүлийн хамтын амьдралыг дэмжих нь гэр бүл салалтыг багасгах, хүүхэд эрүүл, зөв
өсөн торниж, хүн болох төрийн хүмүүнлэг бодлого юм.
-Хүүхэд асрах
үйлчилгээний хууль гаргаад байна. Хүүхдийг хэн нэгнээр харуулж цалин өгөхийн
оронд ээжид нь бага хэмжээний цалин өгвөл ээж нь ажил хийх шаардлагагүй
хүүхэд ч эрүүл, найдвартай гарт байх юм
биш үү?
-Өөрийн чинь
тавьж байгаа санал үндэслэлгүй биш. Би яг хуулийг нь үзээгүй л дээ. Гэхдээ
үүнийг хэрэгжүүлэхэд амаргүй. Тэр хүмүүсийг бэлтгэх, орчинг бүрдүүлэх нь хууль
гаргаад нэг, хоёр сарын дотор шийдэх асуудал биш байх. Ижийд мөнгө өгөх саналыг дэмжиж байна. Яагаад гэвэл
Монгол Улсад иргэн өсгөж өгч байгаа
эхийн хөдөлмөрийг төр үнэлж
байгаа хэрэг. Хүнээ олон болгоно гээд уриалаад байдаг. Яг хүнээ олон
болгохоор зүтгэж байгаа ээжид төр ямар халамж үзүүлэв. Цэцэрлэгийн хүүхдийг
сугалаагаар авна гэнэ. Надад ёстой инээдтэй санагдаж байна. Төр байгаад энэ
асуудлыг хариуцсан хүн байгаа юм бол судлах хэрэгтэй. Иргэн, гэр бүлээ мэдэх хэрэгтэй. Хэний хүүхдийг цэцэрлэгт өгөх, хэнийг хүүхдээ
гэртээ харах боломж олгож тэтгэмж өгөх нь зохистойг судлаж шийдэх
учиртай. Үнэхээр бага насны хоёр хүүхдээ хараад гэртээ сууж байгаа эхэд бол
сугалаа сугалаад яахав чамд амьдралын наад захын хэрэгцээний мөнгийг төр өгнө.
Үнэхээр ажлаа хийхээс аргагүй, ганц
хүүхэдтэй эхийн хүүхдийг бол ёстой цэцэрлэгт аваад, чамд юм өгөхгүй, чи
өөрөө орлогоо бүрдүүл гээд явуулж болно.Төрийн үйлчилгээ үзүүлдэг, нийгмийн
ажилтан гээд зөндөө хүмүүс байна. Тэд юу хийж байдаг юм бол. Би 1985-1990 онд
Эрүүл мэндийн яамны орлогч сайд байсан.
Тэр үед ч цэцэрлэг тэр бүр хангалттай байгаагүй л дээ. Тэтгэврийн
насанд хүрэх хугацаа нь гурван жилээс дотогш байгаа эмээ өвөө ач зээгээ
зайлшгүй харах бол тэтгэврийг нь хоёр гурван жилээс өмнө тогтоох Сайд нарын
Зөвлөлийн тогтоолын төсөл боловсруулан шийдвэрлүүлж байсан. Олон хүн тэтгэвэрт гарч, ач зээгээ
хараад хүүхдээ ажилд нь явуулж байлаа. Хүүхэд төрүүлсэн эхчүүдийг эхний гурван
сардаа эмнэлэгт хэвтэхэд нь эмнэлэг хоолыг нь бүрэн хариуцаж байсан. Хөдөө
гадаанаас ирсэн хоол унд эргэлт авах боломжгүй хүмүүс олон, тэр эхчүүд дөнгөж
амаржаад, тэнхрээгүй гэр орон нь хол
байсан учраас ийм арга хэмжээ авч байсан. Бодвол социализмаа санагалзаж
байна л гэх байх. Энэ чинь иргэнд ээлтэй бодлого байхгүй юу. Нийгмийн бодлогыг
сонгуулийн санал авах
зорилгоор биш шинжлэх ухааны үндэстэй, амьдралын хэрэгцээ шаардлагыг судалж хэрэгжүүлэхэд төр
засаг, улстөрчид минь анхаараасай
л гэж ахмад хүний хувьд хүсэж суух юм даа.
-Та нийгэмд
танигдсан улстөрч байхын тулд золиос гаргасан уу?
-Золиос ч юу байх
вэ. Намайг улс төрд орж, ажлын төлөө хамаг цагаа зарцуулах боломжийг миний ээж
аав, хүрээнд сууж байгаад хар болсон
авга ах маань олгосон. Би гурван хүүхэд төрүүлсэн юм. Хамгийн багыг маань таван
нас хүртэл нь хөгшчүүл маань өсгөж өгсөн. Тэр бол надад үзүүлсэн маш том дэмжлэг. Улс төрд эмэгтэй
хүн ороход амаргүй л дээ. Гэр бүлдээ, эргэн тойрныхондоо ойлгуулах хэрэгтэй. Улс төрийн намууд ч
эмэгтэй улстөрчдөө нийгмийн тодорхой асуудлаар бэлтгэх, бодлого боловсруулагч
болгон өсгөх ажил дутуу байна. Дэлхийн
парламентчдын эмэгтэй улстөрчдөд зориулсан ном бий. Эмэгтэй улстөрч
эмэгтэйлэгээрээ үлд гэж. Асуудлыг чинь дэмжихгүй бол уйлчих гэж байгаа юм.
Битгий хэрэлд гэнэ. Эмэгтэй хүн уйлахаар эрчүүд
яаж ч чаддаггүй гэж байна шүү дээ. Харин
хэрэлдэхээр элдвээр дуудаад хэн ч биш болж харагддаг юм байна. Ямар ч
аргаар хамаагүй нийгэмд танигдах гээд далайд сэлээд байх юм. Танигдахын тулд
эхлээд оюунлаг, ёс зүйтэй, үнэт зүйлтэй,
итгэл үнэмшилтэй байх хэрэгтэй.
-Таныг яаж ийм
эмэгтэйлэг хэвээрээ үлдэж чадсаныг гайхаад байна л даа?
-70 гарсан хүн
яаж хэвээрээ байх вэ. Би гоо сайхны газар нэг ч орж үзээгүй. Хөөрхий муу ээж аав маань энэ зэрэгтэй явах
байгалийн боломжийг олгосон юм байлгүй
дээ. Залуу байхдаа спортоор хичээллэдэг байлаа.
Теннис, шатар тоглоно, цанаар гулгана. Одоо хүртэл дасгал хөдөлгөөн хийдэг.
Оюунлаг байхыг эрхэм зүйл гэж үздэг.