Монголын
Гурил үйлдвэрлэгчдийн холбооны Удирдах зөвлөлийн гишүүн, “Милл хаус” компанийн
гүйцэтгэх захирал Ж.Чинзоригтой ярилцлаа.
-Тариаланчид
гурилын үйлдвэрийнхнийг хөнгөлөлттэй зээл зэрэг өчнөөн дэмжлэг авдаг хэрнээ бидний буудайг тоодоггүй, гаднаас
буудай авах сонирхолтой байдаг гэж ирээд шүүмжилдэг. Энэ тал дээр танд хэлэх үг
бий байх?
-Байнга өрнөдөг
яриа л даа. Газар тариалангийн салбар хөл дээрээ тогтоод дотоодын хэрэгцээг
зуун хувь хангаад явбал сайн.Бүр цаашлаад экспортод буудай, гурил гаргах улмаар ургац алдсан тохиолдолд нөөцтэй болох хэмжээнд очих хэрэгтэй. Гэтэл харж байгаа биз
дээ, ганцхан жил ургац алдахад гурилын хомсдол үүсэх аюултай болоод байна. Ер нь тухайн жилийнхээ улаанбуудайн
хэрэгцээг зуун хувь хангасан тохиолдол
ховор. Тийм учраас жил бүр буудайн импортыг ярихаас аргагүйд хүрдэг. Мэдээж
хоёр дахь асуудал нь буудайн чанар. Жишээ нь: 400 мянган тонн буудай авлаа
гэхэд хэчнээн тонн нь гурилын стандартад нийцэж байна вэ гэдгийг нарийн гаргах
ёстой. Дотоодын бүх буудай чанартай,нөөц
хангалттай байдаг бол хэн ч импортын буудайг бэлэн мөнгө
төлж авахыг хүсэхгүй.
-Энэ жилийн
хувьд буудайн чанар ямархуу байна?
-Шинэ ургацын
буудай гарах болоогүй байна. Ургац
алдсан буудайн болц хойшилсон гэх байдлаар есдүгээр сарын аравдаас хойш тариа хураалт эхлэх болов уу. Тэгэхээр
будааны чанарыг хэлэхэд эрт.
-Буудайн чанар муу байгаа нь сортоосоо болдог уу?
-Сорт, бордоо,
техникийн хүчин чадал, хөрсний үржил шим,тухайн жилийн нар, бороо хур гэх мэт
байгалийн нөлөөллийн олон шалтгаантай.
Энэ бүхэн нийлж байж буудайн чанар буюу цавуулаг гэдэг асуудал яригддаг.
-Тариаланчид
намар бүр “Бидний буудайг хямд үнээр авдаг” гэсэн яриа үүсгэдэг. Үнэхээр тийм
хямдхан аваад байдаг хэрэг үү?
-Өнгөрсөн жил бид
нэг тонн буудайг 500-550 мянган төгрөгөөр авсан. Хөрш улсын буудайн үнэ ч
ойролцоо байсан. Тэрнээс өндөр үнээр авбал Оросоос импортын гурил орж ирээд
гурил үйлдвэрлэгчдэд сөргөөр нөлөөлөх аюултай. Тэгэхээр буудайн үнийг
тогтоохдоо гадаад зах зээлийн үнэ ямар байгааг харахаас аргагүй. Ер нь Монголд
ургасан буудай зуун хувь зарагддаг. Өнгөрсөн жилийн ургацаас гэхэд гурилын стандартад нийцсэн буудай зарагдаад дуусчихсан.Өнгөрсөн нэгдүгээр сард импортын буудайны асуудал
яригдаж байсан. Гурилын чанар буудайн чанараас хамаарах учраас яригдахаас аргагүй асуудал л даа. Буудайн
нөөцтэй ч хамаатай. Гурил үйлдвэрлэгчдийн зүгээс нөөцөө тооцож үзээд тодорхой
хэмжээний буудай оруулж ирэх эрэлт байна гэж үзээд импортын квотын хүсэлт
яаманд гаргасан. Гэтэл элдэв эсэргүүцэлтэй тулаад арваадхан мянган тонн буудай
оруулж ирсэн.Та санаж байгаа бол талбай дээр баахан буудай асгаад л бөөн асуудал үүсээ биз дээ.
Үүнээс болж гурилын үйлдвэрүүд буудайгүй
зогсчихоод байна. Хэрвээ нэгдүгээр сард буудай
оруулаад ирчихсэн байсан бол гурилын үйлдвэрүүд өнөөдөр хэвийн ажиллаад
явах бололцоотой байсан.
-Гурилын
үйлдвэрийнхэн гурилынхаа үнийг бодит бусаар нэмдэг гэсэн гомдлыг тариаланчид
хэлдэг. Хэр ортой шүүмжлэл вэ?
-Өнгөрсөн жил бид
550 мянгаар буудайгаа авъя, гурилаа 850 төгрөгөөс дээшгүй үйлдвэрийн үнээр
заръя гэсэн гэрээ хэлцэл хийсэн. Энэ тохироо маань наймдугаар сарын 15 хүртэл
хэрэгжээд явж байгаа. Гэхдээ өрсөлдөөн их байсан учраас өнгөрсөн хугацаанд бид үйлдвэрлэсэн гурилаа 700-750 төгрөгөөр
зарсан. Үүнээс хожсон улс нь хэрэглэгчид. Гурилын үйлдвэрүүд ашиг хийгээгүй.
Харин саяхан ургац алдлаа, буудайн үнэ өсөх нь гэсэн сургаар ченжүүд их
хэмжээний гурил авсан тал бий. Мэдээж гурил авч байгаа хүнийг боль гэхгүй нь
ойлгомжтой. Түүнээс биш гурилын үнийг замбараагүй нэмсэн асуудал байхгүй.
-Өнгөрсөн жил
тариаланчдаас авсан буудай хэзээ дууссан бэ?
-Аль дөрөвдүгээр сард дууссан.Чанарын шаардлага
хангахгүй үлдэгдэл буудайгаар үйлдвэрлэл явуулж болохгүй байснаас дөрөвдүгээр
сарын сүүлээс “Гацуурт” компаниас тонн тутмыг нь 600 мянган төгрөгөөр буудай
авч байгаа. Ингэж авсан буудайгаар хийсэн гурилаа 700-750 төгрөгийн хооронд
борлуулсан. Ашиггүй, бараг хасах шахуу. 600 мянга гэдэг чинь газар дээр нь авч
байгаа үнэ. Бараг 630 мянган төгрөгөөр
Улаанбаатарт орж ирсэн гэсэн үг.
-Тариаланчид
буудайн үнийг чөлөөлөх хэрэгтэй, бид
гурилын үйлдвэрийнхэнтэй үнээ тохирч чадна гэсэн тайлбар хэлдэг. Энэ тал дээр
та ямар бодолтой байна?
-Үнийг чөлөөлбөл
аль, аль талдаа хэрэгтэй.Чөлөөлнө гэдэг маань буудай ихтэй үедээ үнэ тогтоогоод
ховордсон үед нь өндөр үнээр зарах эрхтэй болгоно гэсэн үг биш л дээ.Импортын
хориг, квотоо ч бас чөлөөтэй өгч байж үнэ бодитой болно гэсэн ойлголт болов уу.
Тариаланчид, гурилын үйлдвэрийнхэн аль аль нь зах зээлийнхээ бодит үнээр
бүтээгдэхүүнээ борлуулна. Хэрэглэгчид зах зээлийн бодит үнээр бүтээгдэхүүн авч хэрэглэнэ. Импортын
гурил, буудайны үнээс шалтгаалан үнэ тогтоно гэсэн үг. Импортын буудайны үнэ
ямар байгааг харж байж дотоодын буудайны үнэ тогтоно.Түүнээс биш өөрсдийн
хураасан ургацын хэмжээ зах зээлийн эрэлт хоёрын зөрүүгээр үнээ хөөрөгдөж
болохгүй болов уу. Улаанбуудайн том экспортлогч хөрш улс байхад хэрэглэгчид
өндөр үнээр гурил хэрэглэж болохгүй.
Оросоос 500 мянган төгрөгөөр буудай оруулж
ирэх боломж байхад бид дотоодын буудайг 700 мянгаар авахгүй нь тодорхой. Ийм
үнээр буудайгаа ав гэсэн шаардлага тавибал хэрэглэгчид л хохирно. 300 мянган
тариаланч гэж их ярьдаг. Тэгвэл энэ асуудлын цаана гурван сая хэрэглэгчийн эрх
ашиг гэж том юм бий. Тийм учраас аль болох боломжийн үнээр буудайгаа ав,
боломжийн үнээр гурилаа зар, аль болох өсгөхгүй бай гэсэн бодлого хэрэгждэг.
-Гурилын
үйлдвэрүүдэд буудайгаа зээлээр өгчихдөг, буцаагаад мөнгөө авах гэхээр өгдөггүй
гэж тариаланчид шүүмжилдэг. Гурилын үйлдвэрүүд ашиг багатай ажилладаг учраас
ийм төвөгтэй байдал үүсээд байна уу?
-Жил болгон л
гардаг яриа. Бид тариаланчдын буудайг намар шууд авдаг. Багтаж байгаа нь
савандаа, багтахгүй нь сав түрээслэн байж буудайг нь авчихдаг. Ингэж авсан
буудай бүтэн жилийн хэрэгцээнд хүрч байгаа эсэх нь тусдаа том асуудал. Манай
компани өнгөрсөн жил гэхэд ургац хураалт дуусах үеэр 35 мянган тонн буудай
авсан. 35 мянган тонн буудай гэдэг манай үйлдвэрийн дараа жилийнх нь
зургадугаар сар хүртэлх хэрэгцээ. Ийм хэмжээний буудайн тухайн үеийн ханш нь 18 тэрбум төгрөг болсон.
18 тэрбум төгрөгийг бэлнээр өгөөд буудай авна гэдэг хэцүү. Хоёрдугаарт олон
сарын хэрэглээ шүү дээ. Тэр дор нь үйлдвэрлэж
гурил болгоод мөнгө нь ороод ирдэг эд биш. Үүнийг тариаланчид ойлгож байгаа.
Нөгөө талаас гурилын үйлдвэрүүд
тариаланчдыг буудайгаа хадгалах зардал ,борлуулалт зэрэг хүнд ажлаас салгаад
өгчихдөг. Мөнгийг нь ингэж төлнө гээд график гаргаж байгаад тохиролцдог. Ингэж
тохирч за зүй гэчихээд буудайгаа нийлүүлсний маргаашнаас мөнгөө нэхээд утасдаж
эхэлдэг. Мэдээж бид өөрсдөдөө байгаа дөрөв, таван тэрбум төгрөгийг урьдчилж
өгөөд авсан. Үлдсэн арваад тэрбумын буудайг зээлээр авахаас аргагүй байдаг.
Өнөөдөр гэхэд манай компани тариаланчдад буудайн өргүй. Мэдээж тариаланчдад
түлш, тоног төхөөрөмж, банкны зээл гээд олон бэрхшээл бий. Бид ч ялгаагүй.
Банкны зээлтэй. Гурил борлогдохгүй бол мөнгө өгөхөд хэцүү. Өвөлжингөө склад
дүүрэн гурилтай байсан шүү дээ. Сая л хомсдол үүсч магадгүй гэсэн шуугианаар
складууд хоосорч тариаланчдын мөнгийг өгч дуусгалаа. Бүх л үйлдвэр ялгаагүй,
ийм зарчмаар явдаг.
-Оросоос улаан буудай оруулж ирэхдээ наанаа чанартай гэсэн шошго зүүдэг
ч, цаанаа гахайн тэжээл шахуу муу буудай авчирч мөнгө угаадаг гэсэн шүүмжлэл сонсогддог.
Тариаланчдын энэ яриа хэр ортой вэ?
-Мушгин гуйвуулж байгаа хэрэг. Өнгөрсөн жил Эба гэж тариа тарьдаг залуу
Оросоос оруулж ирж байгаа буудай төмрийн хольц ихтэй, тэрийг нь шалгадаг
лаборатори Монголд байхгүй гэж ярьсан. Лаборатори байхгүй юм бол хаана
шалгачихсан юм. Худал үгийг мянга давтахаар үнэн болдог гэдэг шиг зүйл өрнөөд
байна л даа. Орос экспортын буудайн
дээрээ өндөр стандарт тавьдаг. Тэрийгээ ч дагаж мөрддөг улс. Монгол руу гаргаж байгаа хэмжээ Оросын
буудайн өчүүхэн хэсэг нь. Тэгтлээ анхаарахаар хэмжээ биш шүү дээ. Гурилын
үйлдвэрүүд мөнгөө төлж байгаа учраас аль болох сайн буудай авахыг хүсч таарна.
Хэн ч малын тэжээл, хэдэн жил нөөцөнд байсан буудай авахгүй. Ингэх ямар ч үндэсгүй. Муу буудай авбал
бидний хийсэн гурил зарагдахгүй. Ямар ч бизнест ийм гэнэн зүйл байж таарахгүй л
дээ. Энэ намар импортын буудай авч болохгүй, тариаланчдын
буудайг ав гэсэн яриа дахиад гарна. Бид дотоодын буудайг 100 хувь авах нь
ойлгомжтой.Цаашдаа бүтэн жил ажиллахын тулд импортын асуудал гарч ирнэ.Гэтэл
буудайн хомсдолоор үнээ нэмэх гэсэн сонирхолтой
хэсэг бүлэг хүмүүс импортын
буудайг эсэргүүцнэ. Ийм процесс сүүлийн жилүүдэд тогтмол явагдаж байна.Эндээс
алдаж буй нь нийт хэрэглэгчид гэдэгт л асуудал байгаа юм. Ченжүүд биднээс 850
төгрөгөөр гурил авч 1000 төгрөгөөр зарж байгаа нь тэдний буруу биш. Гурил
хомсдуулах, гурилын үнэ нэмэгдэх шалтгааны үндсийг тариаланчдын төлөөлөл гэсэн
хэсэг хүмүүс л тавьсан. Нэгдүгээр сард
буудай оруулаад ирсэн бол наймдугаар сард гурилын үнэ өсөхгүй байсан.
-Тариаланчдын хэлээд байгаа шиг ургац өндөр хувиар алдагдсан нь үнэн үү.
Хэрвээ тийм бол гурилын хомсдол үүсэх
үү?
-Энэ жил 200 гаруй мянган тонн буудай авна гэсэн ургацын эхний баланс
гарсан байгаа. Энэ хэмжээний буудай хурааж авбал гурилын хомсдол үүснэ. Ургацын
50 хувь нь байхгүй болохоор хомсдол үүсэх нь ойлгомжтой. Ургац энэ хэмжээгээр
алдагдах нь тодорхой болсон. Тэгэхээр импортоор буудай оруулж ирж байж л бид
дараа жил гурилтай, талхтай амьдарна.
-Одоо байгаа, удахгүй хураах буудайгаа тооцоод үзэхээр нэг жилийн
хэрэглээгээ өлхөн хангана гэсэн тайлбар бий…?
-Импортын буудайг оруулж ирэхгүй гэсэн санаагаар л гарсан яриа. Тэртэй
тэргүй хоёр, гуравдугаар сар гээд буудайн нөөц дуусна. Тариаланчид мэдэхийн цаагуур мэдэж байгаа. Буудай оруулж
ирдэггүй юм гэхэд Оросоос импортын гурил ороод ирнэ. Гурил үйлдвэрлэгчид,
тэдний ард байгаа хэдэн мянган ажилчид хохирно. Үндэсний үйлдвэрүүд нь
дампуурвал улс өөрөө л хохирно. Яг одоо ТЭДС-г эс тооцвол хаана ч гурилын
стандартад нийцэх буудай байхгүй.
“Гацуурт” компанид багахан
хэмжээний буудай байгаа болов уу.
-Нийслэлд гурилын хэчнээн үйлдвэр ажилладаг вэ?
-Улсын хэмжээгэр 70 гаруй үйлдвэр
гэсэн тоо бий. Цаасан дээр байдаг тоо л доо. Томхон гэж онцолбол арваад
үйлдвэр байгаа. Монголын гурилын хэрэгцээг зуун хувь хангахаар хүчин чадалтай
үйлдвэрүүд. Тоног төхөөрөмж технологи нь ч орчин үеийнх. Гурилын үйлдвэр олон
болох хэрээр өрсөлдөөн бий болж үр дүнд нь хэрэглэгчид л хожно. Өрсөлдөөн ихсэх
тусам үнэ буурдаг нь жам. Буудайгаа зарах газар олон байх нь тариаланчдад өөрсдөд
нь бас ашигтай. Гурилын үйлдвэрт хөнгөлөлттэй зээл олголоо гэдэг. Үнэн хэрэгтээ
тэр мөнгө буудайн төлбөр болж тариаланчдад л очсон.
-Тариаланчид буудайгаа хэдээр зарна гэж байгаа бол, сонссон дуулсан юм
байна уу?
-Цандэлэг саяхан өгсөн ярилцлагадаа энэ жил буудайгаа 850 мянган
төгрөгөөр зарна гэсэн байсан. 850 мянган төгрөгөөр авсан буудайгаар хийсэн
гурил 1100 -1200 төгрөг болно. 1100-1200 төгрөгийн гурилаар хийсэн талх 1500
төгрөг болж таарна.
Дахиад хэлье, хохирогчид нь хэрэглэгчид. Ингэснээс хөрш улсаас хямд
буудай оруулж ирээд гурил хийвэл талхны үнэ ингэж өсөхгүй,гурилын үйлдвэрүүд нь
ажилтай байх болно. Бодлогын яам нь тодорхой шийдвэрээ зоригтой гаргаад явах
хэрэгтэй.