Буриадын нэрт
яруу найрагч Сергей Николаевич Тумуровын “Хүннү уулын нойрсогч өвс” номын баяр өнөөдөр
Үндэсний төв номын санд 15 цагаас болох аж. Түүний эл номыг соёлын гавьяат зүтгэлтэн,
зохиолч яруу найрагч Г.Аюурзана орчуулсан байна.
-Ном тань хэвлэгдэж
гарсанд баяр хүргэе. Магадгүй, буриад яруу найрагчдаас анх удаа Монголд шилмэл түүврээ
хэвлүүлсэн хүн та болж байх шиг.
-Баярлалаа. Анхны
эсэхийг би сайн мэдэхгүй байна. Хамгийн гол нь миний шүлгүүд Аюурзанад таашаагдаад
бүтэн номын хэмжээнд орчуулах санаа төрүүлсэнд их баяртай байгаа.
-Буриадын уран
зохиол өнөөдөр яг ямаршуу түвшинд байна?
-Олонхи хүн унаж сөнөж
байна, төр засаг дэмжихгүй байна л гэцгээдэг юм. Би бол төр засгаас юм харах шаардлагагүй
гэж боддог. Зохиол бичиж байгаа хүн олон бий. Ихэвчлэн оросоор бичиж байгаа л даа.
Бичдэг нь уншдаг, сонсдогоосоо ч олон болчихсон цаг үе юм шив дээ. Тэдэн дотроос
зарим нэг ялгарал харагдаж байна. Жишээ нь, Амарсанаа Улзийтүевийн анафоруудыг Орост
их сонирхон хүлээж авч байгаа. Бахыт Кенжеев зэрэг нэртэй яруу найрагчид Амарсанаагийн
анафоруудыг Оросын яруу найрагт шинэчлэл, зүг чиг авчирлаа гэж зарласан ч удаатай.
-Анафор гэдэг маань
яг юу билээ?
-Монгол шүлгийн толгой
холбох тогтолцоо л доо. Орос үгийг монгол сэтгэлгээгээр толгой холбоод шүлэглэчихсэн
гэсэн үг. Амарсанаа задгай хэлбэрээр ч бичдэг. Миний хувьд толгой холбосноосоо задгай
шүлгүүд нь илүү сайн санагддаг юм.
-Ер нь буриад хэлний
ирээдүйн талаар та ямар бодолтой явдаг вэ. Сэргээж аврах боломж харагдаж байна уу?
-Миний сүүлд гаргасан
“Иргэншлийн нулимсаар хэлхсэн цахирмаа цэцгэн эрих” гээд ном бий. Тэнд буриад оюун
санааны тэсч үлдэх, амьд байх арга замыг эрэлхийлсэн бүх сэтгэлээ шингээсэн. Ер
нь яруу найргаар илэрхийлсэн үзэл бодол бол зүгээр хашгирснаас илүү тод, удаан цуурайтаж
үлдэнэ гэж би боддог. Би Алаар нутгийн буриад хүн. Манай буриад хэл таван аялгуутай.
Ихэнх хүн хорь аялгууг л буриад хэл гэж ойлгоод байдаг. Тийм ойлголтыг 1931 оноос
хуульчлан хэвшүүлчихсэн юм. Би алаар аялгаараа чөлөөтэй ярьж чадна. Гэтэл хорь аялгаар
бичихгүй л бол, буриад утга зохиолын хэлээр бичээгүйд тооцох жишээтэй. Адил тэнцүү
хэрэглэгчтэй таван аялгын, магадгүй, монгол хэлнээс хамгийн зөрүүтэйг нь голлох
аялгуу болгож хуульчилсны цаана өөр бодлого явж байсан хэрэг. Тэгэхээр буриад хэлний
аврал хэмээх ойлголт бол орос, монгол хэлээр дамжиж оюун санаа маань түгэхэд л оршино
гэж би боддог.
-Та хэдэн настайгаасаа
шүлэг бичиж эхэлсэн бэ?
-12 настайдаа анхны
шүлгээ бичсэн. Яагаад тийм сайн санаж байна вэ гэвэл, Гагарин сансарт ниссэний дараах
өвөл манайх Алаараас Буриад руу нүүсэн юм. Нүүж очсон Можайк сууринд би нэг шүлэг
бичсэнээ хадгалж байгаад, хожим нь засч цэгцэлсэн юм л даа. Анхандаа би хайрцагласан
хэмнэлтэй шүлэглэж байгаад, 18 настайгаасаа верлибр буюу задгай хэлбэрийг сонгосон.
Одоо хэр тэр л янзаараа шүлэг бичиж явна.
-Эмэг эх тань удган
байсан тухай номоос тань уншлаа. Эмээдээ, ээждээ та шүлгээ үзүүлдэг байсан уу?
-Үзүүлдэг байсаан.
Би бүр багаасаа л үг холбож, элдвийг зохиож явдаг байсан юм. Халхууд “баабан бээбэн”
гэдэг шиг багваахай цэцгийг амандаа үмхээд дуулдаг буриад хүүхдийн нэг дуу байдаг
юм л даа. “Нямнаахай-тябтаахай. Бухаан үбэр хутирхай. Нямнаахай-тябтаахай. Хусаан
үбэр хатируухай” гээд. Би түүнийг нь “Нямнаахай-тябтаахай. Миний нүхэр буржаахай.
Нямнаахай-тябтаахай. Миний ахай мангад гахай” гэж гуйвуулаад ээжид зэмлүүлж байлаа.
Буржаахай гэж еврейг хэлсэн үг. Манай тосгонд еврей жаалууд цөөнгүй байлаа л даа.
-Та зурдаг уу.
Хүү чинь зураач юм байна.
-Зурдаг байсан. Зураач
болохоор зорьж явсан ч үе бий.
-Ер нь та их олон
зүйл сонирхжээ. Хөнгөн атлетик, тулааны урлаг гээд л…
-Буриадын хүүхдийн
шигшээ багт багтаж, хөнгөн атлетикийн нэгдүгээр зэрэг авснаар л тамирчны хувьд зодог
тайлсан. Каратэгаар хичээллэж эхэлсэн минь бүр хожуу, Москвад аспирантурт сурч байх
үе юм. Яг хоёр жил идэвхтэй явсны дараа каратэгийн хичээл хориотой болж хаагдсан.
Улаан-Үдэд ирснийхээ дараа нууцаар хичээллэдэг байв. Багш маань дорно дахин судлаач
хүн байсан юм. Тэр хүний ачаар би зэн сонирхдог болсон. Зэнг бага сага үзсэний дүнд
би зогчинг ойлгохтойгоо болсон. Угаасаа яруу найрагч байх гэдэг нь асар олон зүйлийг
ойлгож таньсны л үр дүн юм уу даа гэсэн ойлголт надад одоо сууж байна.
-Таны хамгийн дуртай
яруу найрагч хэн бэ?
-Олон доо. XIX зууны
сонгодгуудаас эхлээд Мөнгөн зууныхан. Хувь хүнийхээ хувьд Цветаева, Ахматова хоёр
их бишрэл төрүүлэм эмэгтэйчүүд санагддаг. ХХ зууныхнаас Рубцов, Кузнецов, Бродскийг
нэрлэж болох юм. Яруу найрагчийн минь хувьд гоц нөлөөлсөн нь гэвэл Уитмэн, Неруда
хоёр л доо.
Л.БАТЦЭНГЭЛ