Монгол Улс элэгний вирусийг устгаж чадсан гэдгээрээ ирээдүйддэлхийдүлгэр жишээ болох боломжтой гэнэ. Эрүүл мэнд, спортын яаманд өчигдөр болсон “Эрүүл элэг” хөтөлбөрийн нээлтэд оролцсон хүндэт зочдын амнаас ийм утгатай үг нэг бус уналаа.Дэлхийн элэгний эмч нарын холбооны ерөнхийлөгч Чарлз Гор “Энэ удаа биМонголын болон дэлхийнөвчтэй хүмүүсийн өмнөөс та бүхнээс тусламж хүсэхээр ирсэн юм” гэлээ. Хэдийгээрвируст гепатитийн өвчлөл өндөр байгаа ч элэгний өвчтэй хүмүүс хүртэх ёстой анхаарал халамжийг хүртэж чадаагүй.ДОХ, сүрьеэгээс илүү олон хүн элэгний өвчнөөр нас барж байгаа ч эдгээрт зарцуулдагтайадил хэмжээний хөрөнгийг элэгний өвчлөлд зарцуулж чадаагүй л байна. Өнгөрсөн жил ДЭМБ-ын нэгдсэн чуулганаас 2030 он гэхэд дэлхий дээр гепатитВ, С-г таслан зогсоохзорилт тавьсан юм.Бүсийн хүрээний олон зөвлөлдөххуралд би оролцсон. Ихэнх улсууд вирустгепатитийг таслан зогсоох боломжгүй, хэцүү асуудал гэж үзэж байна. Нэг ч гэсэн орон энэ өвчнийг таслан зогсоож чадна гэдгийг харуулах хэрэгтэй. Хөрөнгө хүч гаргаад, хүсэл зорилгоо нэгтгэж, шинжлэх ухааны үндэстэй ажиллах улс орон хэрэгтэй байна.Энэ улсМонгол байна гэдэгт итгэж байна. Монгол Улсын хувьд элэгний өвчлөлийн ачаалал өндөртэй, шинэ үр дүнтэй эмүүдийг богино хугацаанд бүртгэсэн, үндэсний хөтөлбөр баталсан. Би бусад улс орнуудад “Монгол үүнийг хийж чадаж байхад та нар яагаад чаддаггүй юм бэ” гэж хэлэхийг хүсч байна. Маш том зорилготой байгаарай. Илүү их хүчин зүтгэл гаргана гэж найдаж байна” гэж Чарз Гор хэлсэн юм.
ДЭМБ-ын суурин төлөөлөгч Су Нюунт-У ч бас Монголыг магтлаа. “Өнгөрсөн долоо хоногт Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэмжлэгтэйгээр, Эрүүл мэнд спортын яамны манлайлал,бүх л эрүүл мэндийн салбарынхныоролцоотойгооргепатиттай тэмцэх үндэсний хөтөлбөрөө гаргаж байгааг онцлон тэмдэглэе” гэлээ. Ингэж хамтран ажилласнаар өвчнийг эмчлэх санхүүгийн боломжгүй, орлого доогуур хүмүүст ч туслах боломжтой болно гэж тэр хэлсэн юм. Тэд ЭМСЯ болон Нийгмийн даатгалынхантай энэ хөтөлбөрийг хэрхэн санхүүжүүлэх талаар ярилцсан гэнэ. ДЭМБ-ын зөвлөх Ник Уолш энэ талын санхүүгийн асуудлаа хэрхэн шийдэх талаар монголчуудад зөвлөхөөр иржээ. ДЭМБ энэ чиглэлээрсанхүүгийн болон техникийн дэмжлэг үзүүлэх бололтой.“Египет, Гүржийн жишээг ярьдаг ч Монгол бол анхны үндэсний цогц хөтөлбөрийг гаргаж тавьсан улс юм” гэж суурин төлөөлөгч онцоллоо.
Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга П.Цагаан Ерөнхийлөгч энэ асуудалд анхаарал хандуулж, үе үеийн Эрүүл мэндийн сайд нар, “Оном” сангийнхан, академич П.Нямдаваа болон эрдэмтэн судлаачидтай уулзаж ярилцсан гэлээ. П.Цагаан “Бид улсаараа нэг баг байж чадвал амжилтад хүрнэ” гэж хэлэв.Эрүүл мэнд спортын сайд Г.Шийлэгдамба “Манай улсын хувьд эрэгтэйчүүдийн дундах элэгний хорт хавдрын өвчлөл дэлхийн дундаж түвшнээс зургаа дахин, эмэгтэйчүүдийн дундах элэгний хорт хавдрын өвчлөл 13 дахин их байгаа” гэв.
Манай улс 1991 оноос гепатитийн В вируст халдварын эсрэг вакциныг нэвтрүүлснээр өвчлөлийн түвшин тогтвортой буурч байна. Элэгний хорт хавдар 45 ба түүнээс дээш насанд илүүтэй оношлогддог хэмээн үзвэл 1991 оноос вакцинд хамрагдсан хүн ам 45 нас хүрэх үед буюу 22 жилийн дараагаас уг аюулт өвчнөөр өвчлөгсдийн тоо эрс буурч эхэлнэ гэж сайд тооцоолов. Хамгийн сүүлийн үеийнүр дүнтэй эм гэгдэж буй“Совалди” болон “Харвони”-гМонгол улсын эмийн бүртгэлд бүртгэсэн. АНУ-ын Гилейд компанийн “Хүртээмж” хөтөлбөрийн хүрээнд дэлхийн зах зээлийн үнээс нэн хөнгөлөлттэйгээр авахаар болсонэдгээр эмүүд энэ ондоо багтан нийлүүлэгдэх гэнэ.
-С вирус зөвхөн элгийг гэмтээдэггүй бусад эрхтэнд ч нөлөөлдөг-
Элэгний В, Д, С вирусийн халдвартай хүмүүсийн оношилгоо, эмчилгээний тухай нээлттэй лекц, уулзалт баасан гаригийн орой Тусгаар тогтнолын ордны хурлын танхимд болсон юм. Лекцэд ирсэн хүмүүс маш анхааралтай сонсч, утсаараа бичлэг хийж, асуулт асууж байв. Монгол Улс элэгний хавдрын нас баралтаар дэлхийд тэргүүлдэг төдийгүй энэ үзүүлэлт нь дэлхийн дунджаас найм дахин их байгаагсудлаачид хэлж буй. Тийм ч учраас олон хүний хувьд энэ сэдэв амин чухалбайлаа. Элэгний хавдрын 75 хувь нь архаг В, С, Д вирусийн халдвараас үүдэлтэй гэж үздэг.Түүнчлэн энэ төрлийн хавдрын25 хувь нь архаг архидалтаас шалтгаалдаг гэнэ. Элэгний В вирусийн эсрэг вакцинаар өөрийгөө хамгаалах боломжтой. ХаринС вирусийн эсрэг вакцин байдаггүй. Элэгний В, С, Д вирустэй эсэхээ эрт оношлуулж, халдвартай гарвал эмчийн хяналтад орж, элэгний хатуурал, хавдраас өөрийгөө болон гэр бүлээ хамгаалаарай гэж мэргэжилтнүүд онцолсон.
Германы ЭСЭН их сургуулийн профессор Кристоф Йохум элэгний С вирусийн тухай ярилаа. С вирусийн халдварын үед ихэнх хүнд тодорхой шинж тэмдэг илэрдэггүй. Өвчин архагшсан үед ядарч, дотор муухайран, ажлын чадамж буурдаг байна. Өвчинхүндэрсэн тохиолдолд элэгний үйл ажиллагааны дутагдлаас үүдэн венийн даралт ихсэх, арьс шарлах, ходооны замаас цус алдах гэх мэт шинж тэмдэг илэрнэ. Түүнчлэнэлэг нь усжиж, гэдэс томорсон байдаг. Өвчний сүүлийн шат нь элэгний хавдар юм. С вирусийн халдвар зөвхөн элгийг гэмтээдэггүйбусад эрхтэнд ч нөлөөлдөг. Дотоод шүүрэл, сэтгэц, арьсны асуудал үүсгэдэг. С вирус биеийг тэр чигээр нь өвчлүүлдэг, элэгний дутмагшил, хавдарт хүргэдэг гэдгийг илтгэгч онцолсон.Дашрамд дурдахадВ вирусийн үед чхэвлийгээр өвдөх, арьс болон нүдний цагаан шарлахшинж илэрдэг. Ийм шинж илрэх үедаль хэдийнэ оройтсон байдаг аж.
С ВИРУСИЙН ХАЛДВАР ЯАЖ ТАРДАГ ВЭ?
“С вирус зөвхөн цусаар тардаг” гэж Кристоф Йохум хэлсэн. Түүнээс биш С вирус халдвартай хүнтэй гар барихад, хоол идэж байгаа халбагаар дамжихгүй гэсэн л дээ. Харин халдвартай хүний цус хүрсэн багажийг дамжуулж хэрэглэхэд халдвар авах эрсдэлтэй гэнэ. “С вирус бэлгийн замаар халдварлах тохиолдол маш бага” гэсэн нь содон сонсогдов. Учир нь манай эмч нар С вирус бэлгийн замаар дамждаг гэдэг. Гэсэн ч эр хүн ижил хүйстэнтэйгээбэлгийн харьцаанд орох үед халдвар авах магадлал бий гэж тэр тайлбарласан. Европт мансууруулах бодис судсаар тарьж хэрэглэгчид зүү тариураа дамжуулж хэрэглэснээр халдвар авах хувь өндөр байдаг.Түүнчлэн сайтар ариутгаагүй мэс заслын багаж, шивээс хийлгэх, гоо сайхны мэс засалд орохдоо халдвар авч болох юм. Эхээс хүүхдэд халдвар дамжих, бэлгийн хавьтлаар С вирусдамжих магадлал 5 хувьтай байдаг аж.
Лекцийг орчуулсан “Оном” сангийн гүйцэтгэх захирал Д.Наранжаргал доктор “Харинбидний хийсэн судалгаагаар манай орондэмнэлгийн гаралтай халдвар өндөр. Улаан тариа хийж байх үедшилэн шприц буцалгаж дамжуулж хэрэглэдэг байсан нь халдвар тархахад нөлөөлсөн гэж үздэг. Шүдний эмчилгээ, хануур, зүүтавиулах, шивээс хийлгэх,бөөрний өвчтэй хүмүүс гемодиализийн аппаратад орох нь илүү эрсдэл үүсгэдэг гэж нэмэлт дагуулав. Энэхүү лекцийг “Оном” сангаас зохион байгуулсан юм. Монгол Улсад халдвартай хүмүүсийн тоо өндөр учраас халдвар авах эрсдэл чбусад орныхоос өндөргэж илтгэгч хэллээ. С вирусийн халдвар авсан эсэхээ шинжилгээ өгч тогтоолгоно.Цусны шинжилгээ өгөхөд сөрөг гарвалгурван сарын дотор халдвар авах эрсдэлтэй байдалд ороогүйбол халдвар аваагүй гэж үзнэ. Харин шинжилгээний дүн эерэг гарвал вирус таны биед өсч үржиж байгаа эсэхийг тогтоолгох учиртай. Вирус нь тоологдож байвал эмчлүүлэх шаардлагатай. Вирустэй, эмчлүүлэх шаардлагатай гэвэл вирусийн генотипээ тодорхойлуулах юм.Элэгний өвчин аль түвшинд байгаа, хавсарсан өөр өвчин байгаа эсэхийгмөн л шинжлүүлнэ. С вирусийн зургаан төрлийн генотип байдаг ч монголчууд ихэвчлэн 1-ийн ”б” гэсэн генотиптэй байдаг гэнэ. (С вируст халдвартай хүмүүсийн 98 хувь нь 1б генотиптэй болох нь тогтоогдсон байна).
Элэгний өвчлөлийн түвшинг тодорхойлох, хатуурал байгаа эсэхийг харахын тулд элэг рүү зүүгээр хатгаж, элэгний материалыг авч шинжилдэг. Гэхдэээнэ ньхүнд тул зарим хүмүүс цэрвэдэг байна.ЭХО-д харуулахад элэгний өвчлөлийг нарийн тогтоож чаддаггүй. Цусны шинжилгээгээр өвчлөлийн түвшинг тогтоох арга хямд, бас монголчуудад дөхөмтэй гэнэ. Нэгэнт элэг нь хатуурсан бол удаан бас үнэтэйч үр дүн багатай эмчилгээ хийхэд хүрдэг. Эм хэрэглэх үед гаж нөлөө ихтэй учраас элэгний хатуурал, хавдарт хүрэхээсээ өмнө эмчлүүлэх шаардлагатайг мэргэжилтнүүд сануулав. С вирус 8-24 долоо хоногийн эмийн эмчилгээгээр бүрэн эдгэхболомжтой болсон. 1989 онд элэгний С вирусийг нээснээс хойш сүүлийн хоёр жилд эмчилгээнд хувьсгал гарч, маш олон үр дүнтэй эм мэндэлжээ. SVP12 гэсэн тэмдэглэгээг тогтоогоод авчихад гэмгүй. Эмийн эмчилгээ дууссаны дараа 12 долоо хоногийн дараа вирус тоологдохгүй бол бүрэн эдгэрсэн гэсэн тэмдэглэгээ юм шүү. Монголд өмнө нь С вирусийн эмчилгээнд интерферон, рибавирин хавсарч хэрэглэдэг байсан ч 45 хувийн үр дүнтэй байжээ.Эмийн нэрийг харахдаа төгсгөлийг нь анзаараарай. asvir төгсгөлтэй эмүүд вирусийг дарангуйлдаг, buvir төгсөлтэй эмүүд вирусийн үйл ажиллагааг таслан зогсоох үйлчилгээтэй гэсэн утга илэрхийлдэг байна.
Лекцийн төгсгөлдтанхимд суусан хүмүүс илтгэгчээс асууж тодруулахболомж олдлоо.
-Нэгэнт элэгний хавдар болсон, элэгний хатууралд орсон хүмүүст ямарболомж байгаа вэ. Элэг ургуулах технологийн боломж ирээдүйд бий болох уу?
-Элэг ургуулах оролдлогобайсан ч амжилтад хүрээгүй. Ойрын арван жилдэлэг ургуулж чадахгүй байх. Элэгний хавдартай хүнд элэг шилжүүлэх боломж бий. Гэсэн ч тийм болтол нь битгий яв гэж хэлмээр байна.
-Халдвартай гэр бүлийн гишүүнээс халдвар дамжих магадлал бага гэдгээ тодруулаач?
-Шүдний сойз, үс сахал,хумсныхутга, хайчаа сольж хэрэглэхгүй байх хэрэгтэй. С вирус гадаад орчинд тэсвэртэй. Хатсан цусанд гурав хоног амьдрах чадвартай байдаг болДОХ-ын вирус гадна орчинд амьдарч чаддаггүй.Шивээс хийдэг багажийг ариутгасан эсэхийг мэдэх боломжгүй учраас эрсдэлтэй.
-Төрөлхийн вирусийн халдвартай хүүхэд төрөх магадлал байдаг уу?
-Хүүхэд төрөх үед эхэсээс халдвар дамжих магадал байж болно. Эхийнхөх ньхагараагүй, үрэвсэлгүй, арьс бүтэн байвал эхийн сүүгээр халдвар дамжихгүй.
-С вирусийн халдвар авахад сэтгэц, дотоод шүүрэлд нөлөөлдөг гэсэн. Эм уугаад эрүүлжсэн бол эдгээр нөлөө арилах уу?
-С вирусийн халдвар авахад сэтгэцэд нөлөөлдөг гол нөлөө сэтгэл гутрал. Оюуны нарийн ажил хийх чадвар мууддаг.Интерферон эмчилгээний үед тархинд нөлөөлдөг нөлөө нь илүү хүнд байсан. Дотоод шүүрлийн нөлөө байдаггүй. 1970 онд цөсний хүүдий авахуулах үедээ халдвар авсан эмэгтэй гэрлэж, таван хүүхэд төрүүлсэн. Нөхөр, хүүхдүүд нь С вирусийн халдвар аваагүй. Элэгний хатуурал, хавдрын дараа эмчилгээ хийлгэж эдгэсэн ч вирус огт байхгүй болно гэж үгүй. Тийм учраас өвчнөө хүндрүүлэхгүй байх хэрэгтэй.
-Эмийн эмчилгээнд насны хязгаар байдаг уу?
Насны хязгаар байхгүй. 80-82-той хүмүүс ч эм ууж байсан. Гэхдээ нас ахих тусам зайлшгүй эмчлүүлэх шаардлага байна уу гэдэг асуулт гарна гэв.
ЭЛЭГНИЙ Д ВИРУС, В-ТЭЙ ХАВСАРЧ ТОХИОЛДДОГ
Элэгний Д вирустэй хүн нэг удаа эмчид үзүүлээд эмчлүүлэх шаардлагатай эсэхийг тогтоох боломжгүй гэж Дэлхийн гастроэнтрелогийн байгууллагын ерөнхий нарийн бичгийн дарга профессор Сихан Юрдаядин зөвлөсөн.Хепатит Д вирүс нь В вирустэй хамт явдаг, дангаараа өсч үржих чадваргүй. Хэрэв энэ төрлийнвирус илэрвэл эм ууж, тариа хийх эмчилгээ байж болно.Интерфероныг нэг жил хэрэглээд эмчилгээ дуусгах магадлалтай. Учир нь интерферонд үр дүн муутай байх нь бий.
Заавал нэг жил гэлгүйгээр эм уусан эхнийгурван сарын дараа вирусээ тоолуулж, үр дүнтэй эсэхийг ньтодорхойлуулах боломжтой. Эм хэрэглэхээ байчихвал вирусийн тоо ихэсдэг. Хэрэглэхээр буурдаг тул насан туршдаа эм хэрэглэх шаардлагатай болдог гэнэ. В,С вирусийг эмчлэх шинэ үр дүнтэй эмүүд гарсан ч харин энэ хувьсгал Д вируст хараахан тохиолдоогүй л байна. Энэ нь эмийн компаниуд Д вирусийн эмчилгээнд мөнгө зарж, судалгаа хийх сонирхол багатай холбоотой. Элэгний Д вирус төдийлөн өргөн тархаагүй, тархсан газрууд нь төлбөрийн чадвар багатай улсууд учраас эмийнкомпаниудынсонирхлыг татдаггүй гэж илтгэгч хэлсэн.