Хууль зүйн байнгын хорооны өнгөрсөн мягмар гаригийн хуралдаанаар
УИХ-ын гишүүн Н.Алтанхуяг нарын Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульд нэмэлт өөрчлөлт
оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцсэн. Уг асуудлыг оройн 20 цаг өнгөртөл хэлэлцсэн
учраас өмнөх дугаарт нийтлэгдэж амжаагүй.
Асуудлыг хэлэлцэхийн өмнө хууль санаачлагч УИХ-ын гишүүн Н.Алтанхуягийн илтгэлийг
байнгын хорооны гишүүд сонслоо. Н.Алтанхуяг гишүүн “Эрүүгийн байцаан шийтгэх тухай,
Прокурорын байгууллагын тухай хуулийг УИХ-д өргөн мэдүүлсэн. Шалтгаан нь 2002 онд
Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийг баталж, шүүх, цагдаа, мөрдөн байцаагч, хэрэг бүртгэгчийн
үйлдсэн гэмт хэргийг шалгадаг тусдаа механизм бий болгох үүднээс Улсын ерөнхий прокурорын
дэргэд Мөрдөн байцаах албыг байгуулсан юм билээ. Монгол Улс 12 жил үндсэндээ энэ
механизмыг туршиж, амжилттай явж ирсэн. Харамсалтай
нь, 2014 оны нэгдүгээр сард хуульд өөрчлөлт оруулан уг Мөрдөн байцаах албыг татан
буулгаж, чиг үүргийг нь АТГ, цагдаа, бусад газарт тарааж өгсөн байдаг.
зөрчих, хууль хяналтын байгууллагынхны үйлдэж буй хэргийг харьяалах газаргүй болсон.
Цагдаа цагдаагаа байцаах ийм зөрчилт байдалд хүрсэн. Социализмын үед ч цагдаа цагдаагаа
байцааж байгаагүй. Өнгөрсөн жил хагасын хугацаанд ийм алдаатай үйлдэл болсон нь
нотлогдсон учраас буруу механизмыг засч, залруулах зорилгоор хоёр үндэслэлийг дэвшүүллээ.
Нэгдүгээрт, хуучин шигээр Улсын ерөнхий прокурорын дэргэд Мөрдөн байцаах албыг байгуулъя.
Хоёрдугаарт АТГ-т харьяалуулах болсон их олон хэрэг байгаа. АТГ хээл хахуультай
холбоотой хэргүүдийг АТГ-т үлдээе гэсэн санааг тусгаж хуулийн төслийг боловсруулсан.
Үүнийг нэг байгууллагатай ноцолдож буй мэтээр сонин хэвлэлээр бичиж, зориуд зохион
байгуулалттайгаар миний эсрэг суртал нэвтрүүлэг явуулж байгаа. Ер нь бол Монгол
Улсын төрийн тогтолцоонд томоохон хор хохирол учруулахуйц, даамжраад явбал Монголын
нийгмийг айдас хүйдэст автуулахуйц, хэнийг ч хэзээ барьж аваад шорон гяндангаар
айлгаад байдаг тогтолцоо бэхжих суурь тавигдсан учраас өөрчлөх шаардлагатай гэж
үзсэн. Нэг жишээ хэлж өгье. 1933 онд Дотоодыг хамгаалах газар гэж байсан. Тэр газрын
нэг дүрэм байсан. Тэр нь дээд эрх баригчид болон цэргийнхнийг дайчлан баривчлахдаа
удирдлагатай нь зөвшилцдөг дүрэмтэй байж. Түүнийг 1936 онд буюу гурван жилийн дараа
хүчингүй болгосон. Хүчингүй болгоход их хэмжээний эрх мэдэл Дотоодыг хамгаалах газарт
очсон. Дотоодыг хамгаалах газар эрх мэдлээ яаж ашигласан бэ гэвэл тэр үеийн хэлээр
Монголын том толгой лам нарыг баривчлах ажиллагааг эхлүүлсэн. Ингээд удирдлагатай
нь зөвшилцдөг, удирдлагаас нь асуудгийг болиулангуут Монголын хамгийн сор болсон
21 толгой ламыг баривчилж бүтэн жил тамлаж байцаасан. 1937 онд 19-ийг нь буудаж
алсан. Энд их ноцтой асуудал үүсч байгаа. Ямар асуудал вэ гэхээр тэр үеийн Чойдогсүрэн
прокурор “Энэ лам нарын хэрэг бол хэрэг биш байна. Мөрдөн байцаалтад буцаая” гэсэн.
Тэгэхэд нь Дотоодыг хамгаалах газрынхан “Прокурорынхон хувьсгалын эсэргүүтэй тэмцэхэд
саад хийж, эсэргүү нарыг өмгөөлж хамгаалж байна” гэсэн. Өнөөдөр яг энэ байдал давтагдаж
байна. Би өнөөдөр хувь хүнийхээ хувьд эсэргүү нарыг хамгаалмаар байна. Монголчуудаа
хамгаалмаар байна. Ийм махны машиныг зогсоох цаг болсон. Олон хүн хэлмэгдэж байх
шиг байна.
Намайг Ерөнхий сайд байхад миний нүдэн дээр компанийн захирлыг эхнэртэй
нь, орлогч захирлыг эхнэртэй нь, дахиад 16 хүнийг нэг өдөр шоронд хийсэн. Энэ бол
буруу үзэгдэл тогтсоныг нотолж байгаа зүйл. Тэгэхээр энэ бүхнийг хэдүүлээ бага дээр
нь, жил хагас болсон дээр нь хурдан залруулмаар байна. Өнөөдөр бизнес эрхлэхэд ямар
ч боломжгүй боллоо. Мөнгө гарч ирсэн бүх хүнийг харддаг, мөшгөдөг, шоронд хийж байгаад
хэргийг нь хүлээлгэдэг тогтолцоо явж байна. Тийм учраас УИХ-ын гишүүд минь, та бид
төр барьж байгаа юм бол Монгол Улсынхаа төр, иргэдээ, баялаг бүтээгчдээ, төрийн
алба хаагчдаа хамгаалах цаг болчихож. Хэрэг хийсэн хүний тухай би яриагүй байна.
Дахиад хэлэхэд, Чойдогсүрэн гэдэг хүнийг жилийн дараа буудчихсан юм билээ. Одоо
прокурорынхныг айлгаж, сүрдүүлдэг. Өөдөөс нь үнэнийг нь хэлэхээр “Та нар Хувьсгалын
эсэргүүтэй тэмцэхэд саад болж байна” гэдэг. Үүнийг би дахин дахин хэлээд байгаа
нь хэд хэдэн хүний үгтэй таараад байгаа юм. “Н.Алтанхуяг аа чи хувьсгалын эсэргүүтэй
тэмцэхэд саад болж байна. Эсэргүү нарыг өмгөөлж байна” гэж. Тийм биш ээ. Монголын
төр байх юм бол байсан шиг байгаад, ард иргэдээ, гэм буруугүй хүмүүсээ гэмтэн болохоос
нь хамгаалдаг, зохиомол гэмт хэрэгт өртөхөөс нь сэргийлдэг байх ёстой. Жил хагасын
хугацаанд асуудал хүндэрсэн учраас энэ хуулийн төслийг боловсрууллаа. Хэдүүлээ энэ
хуулийн төсөлд буруу зөрүү зүйл байвал засч янзлаад гаргая. Хуулийг гаргаад авбал
өөрсдөө бодлогоо тодорхойлж, үйл ажиллагаагаа явуулахад хэрэгтэй гэж үзэж байгаа.
Ингэхгүй бол бид барьцаалагдсан маягаар кнопдох, УИХ-ын гишүүний кнопын эрхийг барьцаалдаг
боллоо. Энэ бол үнэхээр эмгэнэл. Тийм учраас би иргэддээ хандаж хэлмээр байна. Н.Алтанхуяг
хувь хүний зүгээс бодсонгүй. Монголын иргэд минь эрх чөлөөтэй, Монголын төр минь
зөв шударга яваасай билээ гэсэндээ энэ асуудлыг дэвшүүлж байгаа. Ер нь Монголын
төрийг, тэнд байгаа хүмүүс гэмтэн, авлигач, хулгайч, дээрэмчин гэдгээр харуулж нэр
хүндийг нь шалан дээр унагах оролдлого, гүтгэлэг, кампанит ажил сүүлийн 2-3 жил
өрнөж байна. Үүнийг яс махаараа мэдэрсэн хүн нь би. Ийм учраас би ганцаараа хуулийн
төслийг өргөн барьсан. Өөр бусад хүмүүсийг хөлдөө чирмээргүй байна. Тиймээс хэдүүлээ
асуудлыг цэгцэлье, алдааг засах зориг зүрх бидэнд байгаа гэж итгэж байна. Хуулийн
технологийн хувьд асуудал үүсэх юм шиг байсан. Гэмт хэргийн, Эрүүгийн хэрэг хянан
шийдвэрлэх тухай хуульд орж болох юм шиг байсан. Д.Дорлигжав сайдын өргөн барьсан
Прокурорын тухай хуультай зарим санаа нь байгааг ч анхаарч, аль нэг газар нь шигтгэж
шийдээрэй. Хүсэл зоригийн тухай та бүгдээс нэг зүйлийг хүсэхэд үнэхээр монголчууд
тэр дундаа төрийн эрх барьж байгаа гишүүд маань асуудал дээр аль нэг улс төрийн
өнцгөөс харалгүй, Монгол Улсын тусгаар байдал, иргэдийн нийтлэг эрхийн төлөө
1937 оны хэлмэгдүүлэлтийг дахин давтахгүйн төлөө оюун ухаанаа уралдуулж, алдаа завхралыг
засахад нэмэр болно гэж найдаж байна” хэмээлээ. Түүнийг ийнхүү мэдээлэл хийсний
дараа УИХ-ын гишүүд ажлын хэсгийн гишүүдээс асуулт асууж хариулт авлаа. УИХ-ын гишүүд
ямар асуулт асууж ажлын хэсгийнхэн хэрхэн хариулж байсныг тайлбаргүй хүргэе.
УИХ-ын З.Баянсэлэнгэ: -Бодит асуудал. Энэ бол өнөөдөр
УИХ-д яригддаг, нийгэмд байгаа зүйл. Тиймээс гажуудсан энэ үзэгдлийг бид засах ёстой.
Улсын ерөнхий прокурор байхдаа прокурорын дэргэд мөрдөн байцаах газар байх ёстой
гэж ярьж байсан хүн өнөөдөр өөр зүйл ярьж байна. Хуулийн тухай хуулийг бид баталсан
хуульд үнэлэлт дүгнэлт өгдөг, буцаах эрх нь УИХ-ын Тамгын газарт л бий. Гэтэл АТГ-ын
2015 оны тавдугаар сарын 22-нд УИХ-ын даргад хүргүүлсэн Мөрдөн байцаах албаны гомдол
мэдээллийн дагуу шалгаж байгаа хэргийн танилцуулга дээр ч, хуулийн төсөлд өгсөн
саналд ч “Хуулийн төслийг түүний үзэл баримтлалд нийцүүлэн боловсруулах гэдэг шаардлагыг
хангаагүй” гэжээ. Энэ асуудлыг ярьдаг байгууллага нь АТГ мөн үү.
АТГ-ын дарга Н.Ганболд: -Хууль санаачлагч Н.Алтанхуяг
гишүүний хуулийн төсөлтэй бид анхааралтай танилцсан. Тэгээд дэмжих боломжгүй байна
гэдгээ илэрхийлж хариуг нь өгсөн. Хамгийн гол нь Хуулийн тухай хуульд, аливаа хууль
боловсруулахдаа гарах үр дагавар, хүрэх үр дүн, шалтгаан нөхцөлийг тодорхой судалдаг.
Гэхдээ бид хууль санаачлагчийн эрх хэмжээнд халдаагүй гэж үзэж байна. Энэ дээр зөвлөх
хэлбэрээр хариултуудыг өгсөн. Тухайлбал, Мөрдөн байцаах албыг дахин байгуулахад
тэнд байгаа мөрдөн байцаагч нар авлигын хэргийг шалгах нөхцөл нь байна уу, үгүй
юу. Гарах үр дагавар нь ямар байх вэ. УИХ-ын дэргэдэх байгууллагын мөрдөн байцаагч,
Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаагч хоёрын эрх зүйн чадамж өөр болчихож байгаа юм.
Олон талаас нь нөлөөлөх боломж бий болдог. Үүнийг практик ажил хийж байгаа хүний
хувьд би тэгж ойлгож байна. Практик ажил хийдэг хүний хувьд асуудлыг би ойлгож байгаа.
Ингэж дүгнэж бичих болсон нөгөө шалтгаан нь АТГ-ын харьяалалд Эрүүгийн байцаан шийтгэх
хуулийн 10 зүйл анги байдаг. Төрийн албан тушаалтан албан тушаалаа хэтрүүлэх, урвуулах,
төрийн бус нэгжийн албан тушаалтан албан тушаалаа хэтрүүлэх, урвуулах, төсвийн хөрөнгийг
зүй бусаар зарцуулах, үндэслэлгүй хөрөнгөжих, хээл хахууль өгөх, авах, зуучлах,
мөнгө угаах гэсэн гэмт хэргүүд байдаг. Энэ дотроос төрийн албан тушаалтан албан
тушаалаа урвуулах, хэтрүүлэх замаар бусдад давуу байдал олгож хувийн ашиг сонирхлоо
гүйцэлдүүлэх эс үйлдэл, үйлдлийн хор хохирол маш том явдаг. Үүнийг аваад хаячихаар
АТГ-ын Авлигын эсрэг хуульд заасан чиг үүргээ хэрэгжүүлэхэд боломжгүй болж байгаа
юм.
УИХ-ын гишүүн Ө.Энхтүвшин: -Та түрүүн хэллээ. Хэрвээ
мөрдөнг салгавал авлигатай тэмцэх чиг үүргээ хэрэгжүүлж чадахгүй болно. Зөвхөн хээл
хахуультай тэмцдэг болчихно гэлээ. Тэр юу гэсэн үг вэ. Мөн мөрдөн танайд шилжсэнээс
хойш хэчнээн хүнтэй холбоотой хэдэн хэргийг шалгаж шийдвэрлэсэн байна. Энэ нь өссөн
үү, буурсан уу. Сүүлийн үед Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг та бүхэнд хандаж, “Хилийн
хоригийг хавтгайруулж битгий аваач” гэж байх жишээтэй. Дараа нь УИХ-ын дарга, “Хорихоос
өөр аргаар байцаалтыг явуулаач” гэсэн байсан. Энэ нь асуудал хэмжээнээсээ хэтрээд
байгаа учраас арга хэмжээ авч байгаа нь энэ байх. Үүний дагуу байдал өөрчлөгдсөн
үү.
АТГ-ын дарга Н.Ганболд: -Түрүүн хэлсэн. Авлигын эсрэг
хуульд манай байгууллагын хараат бус байдлыг баталгаажуулсан нэг зүйл заалт байгаа.
Тэнд АТГ-ыг өөрчлөн байгуулах, татан буулгах асуудлыг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн
зөвлөмжийг үндэслэн УИХ хэлэлцэж шийдвэрлэнэ гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, түрүүн
хэлсэн 10 зүйл байж авлига болдог. Би ингэж томъёолсон. Хилийн хорионы асуудлаар
Ерөнхий сайд асуулга тавьсан. Монгол Улсын хэмжээнд тухайн үед 300-аад хүнд хилийн
хорио тавьсан байсан. Үүн дотроос манай байгууллагатай хамааралтай 20 хүн, үүнд
дотроо дөрөв нь гадаадын хүн байсан. Хорихоос өөр төрлийн асуудлыг бид явуулж байгаа.
Яаж вэ гэвэл өнөөдрийн хэмжээнд 468 хүн ШШГЕГ-ын 461 дүгээр ангид хоригдож байгаагаас
дөрөв нь манай саналаар болсон гэснээр УИХ-ын гишүүдийн асуулт, хариулт дуусав.
Үүнээс цааш УИХ-ын гишүүд үг хэллээ.
Тухайлбал, УИХ-ын УИХ-ын гишүүн З.Баянсэлэнгэ “Хуулийг дэмжихээс
өөр аргагүйд хүргэсэн. Ганболд дарга шүүх Амарсайхан гэдэг хүнийг хорьсон гэж өөрсдийгөө
цэвэр авч үлдэх гэж байна. Та нар Н.Энхбаяр даргыг балгас шиг газрыг идсэн гээд
ял өгсөн. Газрын өмчлөлийг шалгахаар нийслэлийнх юм билээ. Нийслэлийн газрыг яагаад
хүн идээд шоронд явчихсан юм бэ. Зүйлчлэлийг та нар хийдэг. Танайхаас айж байна.
Би чуулганы хуралдаан дээр ноцтой баримтыг гаргаж дэлгэнэ гэж бодож байгаа. Хүмүүс
хуулийн мафийн сүлжээ танайд үйлчилж байна гэж ярьдаг нь үнэн. Манай УИХ-ын гишүүдийн
70-80 хувь нь барьцаалагдсан нь үнэн. Хүмүүс танайхаас болж хөл гараа хүртэл тайруулж
байна. Бид хүнээ дээдлэх ёстой учраас энэ байгууллагын зөрчлийг ярих ёстой” гэв.
Тэгэхэд УИХ-ын гишүүн Л.Болд: “Хэлэлцэх цаг нь болсон. Энэ УИХ дахин
авч үзээд зөв, бурууг нь ялгах хэрэгтэй. 1937 онд буудчихдаг байсан. Орчин цагт
арай тэгж чадахгүй ч хэцүү байна. Түрүүн ноцтой баримт дэлгэнэ гэж байна. Надад
ч тийм баримт бий. Цаг нь болохоор хуулийн байгууллагад хандаж асуудлыг тодруулж
ажиллана. ” гэж байлаа. Р.Гончигдорж гишүүн ч энэ үеэр “Н.Алтанхуяг гишүүнээс надад
гомдол ирсэн. Энэ хуулийг санаачилсных нь дараа Г.Дэнзэнг баривчилж байгаа юм. Маргааш
нь эзэмшилд нь байдаг байгууллагад нь нэвтэрч орсон байгаа юм. Дараа нь Тагнуулын
ерөнхий газраас Н.Алтанхуягт зарлан дуудах хуудас ирж байгаа юм. Уг нь УИХ-ын гишүүний
халдашгүй байдлыг хуулиар тогтоосон тэр хүрээнд зөвхөн гэмт хэрэг үйлдэж байгаа
үед нь нотлох баримттайгаар баривчилснаас бусад тохиолдолд ямар нэг албадлага болон
бусад хүч хэрэглэж болохгүй гэсэн заалт байгаа юм. Тэгээд хуулийг өргөн барьсантай
холбогдуулаад АТГ-ын албан ёсны веб хуудсан дээр Н.Алтанхуяг гишүүнийг хууль санаачилсантай
нь холбогдуулж, түүний хууль санаачлах бүрэн эрхэд нь халдсан тайлбар бүхий “Ажлыг
нь хийлгээгүй АТГ-ыг ажилгүй болгохоор шийджээ” гарчигтай нийтлэл гарсан. Энэ бол
маш эмзэглэх зүйл” хэмээлээ. Тэрчлэн УИХ-ыг гишүүн Х.Тэмүүжин “Манай мөрдөн шалгах
үйл ажиллагаа явуулж байгаа цагдаа, тагнуул, АТГ хэрэглэж байгаа хуулийнх нь болхи
байдлаас болоод хүний эрхийн зөрчил гарч байгаа юу гэвэл байгаа. Тиймээс хүний эрхийн
зөрчилтэй холбоотой дүгнэлтийг нэг байгууллага руу чиглүүлээд ярьж эхэлбэл Монгол
Улсад авлигатай тэмцэх үйл явц, хүний эрх гэдэг хоёр үнэт зүйл зөрчилдөж эхэлж байна.
Үнэхээр шийдье гэж байгаа бол процессын хуулиудаа эргэж харах хэрэгтэй. ЭБШХ дээрээ
гүйцэтгэх ажлын хууль бичсэнээсээ болоод бид маш том алдаанд орж байгаа. Эрүүгийн
төлөөлөгч эрүүдэн шүүх ажиллагаагаар ямар ч хариуцлага хүлээхгүй эрх зүйн орчинтой
болж байгаа учраас АТГ-ынх байна уу, цагдаагийнх байна уу ялгаагүй хуульд захирагдахгүйгээр
гэмт хэрэг хийж байгаа. Энэ бол нэг байгууллагын асуудал биш гэдгийг зааглах ёстой.
Мөрдөн байцаах алба АТГ-т шилжсэн түүх хөшигний ард маш эмгэнэлтэй шүү. Хангалттай
баримт, хангалттай эзэнтэй үйл явдлыг энэ хэлэлцүүлгийн явцад дэлгэж болно. Энэ
бас өөр сэдэв. Энэ бол оператив үйл ажиллагаа явуулдаг арга хэрэгслээрээ прокурор
болон АТГ газар ганцаараа биш цагдаа, тагнуулын байгууллагатай зодоон хийсэн учраас
сүүлдээ ийм үр дагаварт хүрсэн шүү. Тэгснээс биш өнөөдрийн АТГ-ыг буруутгах үндэслэл
ерөөсөө биш. Маш олон хэргийг нэр устай нь прокурор дээр хэрэгсэхгүй болгоод авлига
аваад, тэр нь батлагдаад, АТГ-т шалгах гэтэл прокурор АТГ-ын мөрдөгчдыг өөрийн Мөрдөн
байцаах албаараа эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаад зодоон үүссэнээс болсон шүү” гэж
байлаа. Ийнхүү хуралдаан дуусахад хуулийн төслийг дэмжье гэсэн томъёоллоор санал
хураалт явуулсан. Тэгэхэд байнгын хорооны хуралд суусан 13 гишүүний 10 нь дэмжсэнээр
асуудлыг УИХ-аар хэлэлцэхээр болов.
Л.МӨНХӨӨ