Франц улсын Засгийн газраас шинжлэх ухааны доктор, профессор, яруу найрагч Сэндэнжавын Дуламыг “Эрдмийн дал мод” шинжлэх ухааны дээд одонгоор шагналаа. Тус улсаас манай улсад суугаа ЭСЯ Засгийн газрынхаа эл эрхэм хүндтэй шагналыг түүнд өчигдөр гардуулав. С.Дуламтай ярилцлаа.
–Францын Засгийн газраас энэ онцгой шагналыг хоёр улсын соёлын харилцаанд оруулсан хувь нэмрийг тань үнэлж хүртээж байна уу?
-Франц хэлээрээ “фальм академик” гэдэг шагнал юм. Яг махчилбал, эрдмийн дал мод гэсэн үг л дээ. Дотроо алтан дал мод, мөнгөн дал мод гэхчлэн зэрэглэлтэй юм шиг байна лээ. Зөвхөн эрдмийн хүмүүст олгодог. Миний шавь нарын нэг Алтангүль гэж франц хэлний багш бас энэ шагналыг авлаа. 1808 онд Наполеоны буй болгосон одон гэдэг юм. Их сургуулийн багш профессорууд, шинжлэх ухааны академийн эрдмийн хүмүүст олгодог одон юм билээ.
–Шинжлэх ухааны салбарт зөвхөн өөрийн харилцаатай улс орнуудын эрдэмтдэд олгодог юм уу?
-Тэгж л таарч байгаа юм. Нэлээн олон жил хамтарч ажилласан хүмүүст олгодог байх. Миний хувьд 1985 онд тэндэхийн хэл иргэншлийн дээд сургуульд нь багшаар уригдаж очоод тэр үеэс Монголыг судалдаг Францын эрдэмтэдтэй холбоо тогтоож ажилласан.
–Та Францад Монголын соёлын лекц олон жил тавилаа. Гол нь юу байсан бэ?
-Миний гол лекц бол өөрийнхөө судалдаг монгол соёлын бэлгэдэл зүй, Монголын домог зүй, бөө мөргөл гэсэн хэдэн чиглэлийг голлодог юм. Тэгээд ер нь хамрахгүй зүйл байхгүй дээ. Сүүлийн үед францчууд монгол соёлоос идээ ундааны соёлыг их сонирхож байна. Миний хамтарч ажиллаж байгаа Франсуа Раблегийн нэрэмжит Турын их сургуульд ЮНЕСКО-гийн түшиц тэнхим гэж байдаг юм. Францчууд бол идээ ундааны соёлоороо дэлхийд бараг тэргүүлдэг, түүнээ ЮНЕСКО-д бүртгүүлсэн байгаа юм. Тэгэнгүүт ЮНЕСКО-гийн түшиц тэнхим байгуулаад, тэндээ дэлхийн олон угсаатны соёлыг бас сонирхож судалдаг. Энэ талаар бас өнгөрсөн намар очиж лекц уншаад ирсэн. Би Турын Их сургуулийн ЮНЕСКО-гийн тэнхимийн гадаад гишүүн нь гэж явдаг юм. Тэд чинь их глобал юм судалдаг хүмүүс шүү дээ. Түүн дотроо ерөөсөө л давтагдашгүй өвөрмөц ямар соёл байна түүнийг л судалдаг.
–Манай соёл иргэншлийг ер нь хэрхэн хүлээж авах юм. Ойлгох юм уу?
-Юу ярина вэ. Одоо бол тэнд яг Монголын халуурал болж байгаа. Нэг удаа дэлхийн номын яармаг гэж боллоо л доо. Тэнд би лекц уншихаар очоод байв. Ёстой л дэлхий шиг ном дэлгэчихсэн байдаг юм байна лээ. Олон улс орнуудын павильонууд гарчихсан. Тэр дотор өдөр шөнөгүй хамгийн олон хүн шавсан нэг асар байсан нь Монголын асар байсан. Ерөөсөө л өдөр шөнөгүй хүмүүс шавчихсан. Монголын тухай ном, тэнд болж байгаа лекцийг алдана гэж байхгүй. Тэгээд энэ юу болж байна вэ гэж нэг найзаасаа суусанд “Монголын халуурал болж байна” гэж хариулж билээ. Би ч их гайхсан. Тэгээд аль хэр удаан үргэлжилдэг халуурал юм дээ, халуурал гэдэг чинь тэгсгээд л намждаг биз гэсэнд “Энэ ямар ч байсан арван жилтэй” гэж байгаа юм. Ер нь энэ бол гадаадад Монголынхоо соёлыг сурталчлах боломж юм шүү.
-Юуг сонирхож асуудаг вэ?
-Хамгийн гол асуудаг юм нь бол манай Монголын бэлгэдэлт соёл. Маш их сонихрдог юм. Энгийн жишээ хэлэхэд, ямар нэгэн идээ ундаа европчуудын хувьд тийм ч айхтар бэлгэдэлт шинжтэй байдаггүй юм байна л даа. Гэтэл манайд бүх юм бэлгэдэлтэй. Сүү, тараг, бяслаг, бүрээзгий хүртэл бэлгэдэлтэй. Мах шүүс гэхэд л ясныхаа эрэмбээрээ бэлгэдэлтэй. Ямар хүнд ууц тавьдаг юм, ямар хүнд дал дөрвөн өндөр өгдөг юм, ямар хүнд богцог чөмөг өгдөг ямарт нь өгч болдоггүй вэ гэхчлэн бэлгэдэлтэй байх жишээтэй. Энэ бүгдийг маш их гайхаж, энэ бол үнэхээр гайхалтай соёл юм байна гэж үздэг.
-Монгол хүний бэлгэдлийн сэтгэлгээг ойлгоход ер нь амаргүй шүү дээ. Төвөгтэй. Тийм юмыг европчууд ойлгодог гэж үү?
-Ямар ч л байсан маш их сонирхдог. Ийм юм хорвоо дэлхийд бас байдаг аа. Үнэхээр соёл юм аа, дээд эрэмбийн соёл юм аа л гэж хэлж байгаа юм.
–Гэтэл энэ бэлгэдлээр юманд ханддаг нь зарим талаар урагшлахад саад болж ирсэн талтай юм биш үү дээ?
-Яалаа гэж. Одоо орчин үед бол харин ч их хэрэг болно гэж би харж байгаа. Дөнгөж саяхан соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл гэж маш том форум боллоо. Дэлхийн томоохон мэргэжилтнүүд ирлээ. Тэд нэг л зарчим дээр нэгдээд хэлж байна. Танай монголчууд соёлоо бүтээлч үйлдвэрлэл болгох маш их нөөц бололцоо байна. Танай соёлын өв бол үнэхээр гүн зузаан байна. Энэ гүн зузаан соёлоо хадгалж хамгаалаад, тэндээсээ соёлын контент гаргаж дэлхийн зах зээлд гаргаж чадвал энэ л танай хөгжлийн нэг том гарц болохоор байна. Ирээдүйд үүгээрээ хөгжих бүрэн боломж байна гэж хэлж байгаа юм л даа. Энэ юу вэ, цөмөөрөө бэлгэдэл шүү дээ.
–Контент болгох гэдгийг жишээ нь та хэрхэн харж байна вэ?
-Өөртөө хамгийн ойрхон зүйлээр жишээлэхэд, манайд баатарлаг тууль гэхэд л хамгийн хураангуй багаар бодоход 250 гаруй, цааш нь дэлгэрүүлбэл 400 гаруй тууль байна. Үлгэрүүд гэвэл хэдэн арван мянгаар ярина шүү дээ. Энэ чинь л нөгөө соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийн түүхий эд нь юм шүү дээ. Аж үйлдвэр түүхий эдгүйгээр урагшаа явахгүй биз дээ. Тэгэхээр соёлын аж үйлдвэрийн түүхий эд нь энэ байж байна. Мэдээжээр, урьдын хуучин цагт хүүхдэд үлгэр уншдаг хэлбэрээр биш шүү дээ. Боловсруулаад соёлын контент болгоод, орчин үеийн баатруудыг бүтээж одоогийн хүүхэд багачуудын сайн мэддэг майнкрафт гэх мэтийн оронд нэвтрүүлэх боломж байгаа байхгүй юу.
–Таны судалгааны нэгэн салаа мөчир болох бөө мөргөлийн судалгаа Европоор тэгэхдээ эрдэм судлалын хүрээнд түгчихсэн. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд манайд хүмүүс олноороо бөө болж, тэднээс тусламж хүсэх нь олон нийтийн сэтгэл зүйн бас нэг өрөвдмөөр үзэгдэл болтлоо хүрээгээ тэллээ шүү дээ. Та хэлээч, нийгмийн чухам ямар үед нь ийм үзэгдэл хүрээгээ хүчтэй тэлдэг юм бэ?
-Юуны өмнө, оюун санааны чөлөөт байдал дэлгэрмэгц хүн юу хүсч бодсоноо илэрхийлдэг ийм цаг үед урьд нь хориотой байсан бүх юм дэлгэрч байгаа тал бий. Бас арилжааны тал нь давамгайлаад энэ үзэгдлийг өөрийг нь таньж мэдээгүй, ойлгоогүй сайн мэдэхгүй тохиолдлыг ашиглаж нэг хэсэг хүмүүс ашиг хонжоо олж байгаа. Ашиг хонжоо олж байгаа юм дэлгэрдэг жамтай шүү дээ. Тийм дэлгэрэл болж байгаа юм. Намайг яг судалгаагаа явуулж байсан ерээд оны үе бол хуучин цагийн уламжлалт, удам судар, ёс заншлаа баримталдаг тэр хүмүүс хараахан тэнгэртээ халиагүй байж байсан үе. Тэр хүмүүс бол яг уламжлалт соёлоо хадгалж байсан. Социализмын үед бурууддагаа буруудаад шорон оронгоор ороод зарим нь нууц байдалдаа гэр бүлийнхээ хүрээнд байсан. Энэ нь жинхэнэ нөгөө мөргөл гэдэг нь байсан юм.
–Монгол, Францын соёлын харилцаа одоо ямар түвшинд, ямархуу чиг баримжаатай байгаа вэ?
-Монгол Францын харилцаа бүр дундад зууны үеэс, XIII, XIV зууны үеэс эхэлснийг хүмүүс мэднэ. Шашны элч нар Гильом Рубрук, Плано Карпини, за тэгээд олон хүн мэддэггүй юм даа, 1944 онд Монголд ирсэн эцэг Юк гэдэг хүн байна. Энэ хүмүүсийн Монголын тухай бичсэн ном зохиолууд нь тухайн үед гарсан. Миний бодлоор, Францын монгол судлал сүүлийн жилүүдэд олон чиглэлээр задарч салаалж хөгжиж байна. Жишээ нь, зөвхөн хөөмий, дан морин хуур, монгол хөгжим гэхчлэн бүр ингэж дагнаж судалж байна. Кортис гээд нэг залуу байдаг юм. Тэр зөвхөн хөөмий судалдаг. Ховдын Чандманьд очоод нэг хөөмийчнийг багшийгаа болгоод л, тэднээс яг л Алтайн их урсгалт голуудын хөвөөнд суугаад чимээг нь чагнаж, яаж хөөмий сурдаг номтой юм түүгээр нь хөөмийлж сурч байх жишээтэй. Түүнээ маш шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр хэдэн янзаар солонгоруулаад л. Монгол эхнэртэй. Ийм монгол судлаачид нэлээд бий. Миний найз Изабель Бианка бол Францын дарс судалдаг хүн л дээ. Дарсны соёл судалдаг. Монголд ирээд айрагны соёл судалж байх жишээтэй. Анх бид тэгж танилцсан юм. Хорин хэдэн удаа ирсэн. Нэг юм барьж авахаараа тэгж нарийн тууштай судалдаг хүмүүс л дээ. Ер нь Франц орон бол бүхэлдээ дэлхийн урлаг соёлын төв шүү дээ. Наад захын жишээ хэлэхэд, Парист урлагийн 800 галерей байна. Дэлхийн бүх өнцөг булан бүрийн уран зураачдын бүх төрөл урсгалын бүтээлийг бүгдийг нь хадгалж байдаг газар. Ер нь францчуудыг энгийнээр тодорхойлбол, энэ зовлонт амьдралыг урлаг болгож амьдардаг хүмүүс. Жирийн нэгэн метроны цэвэрлэгч байлаа гэхэд тэр ажлыг ямар их баяр баясгалантай хийнэ гээч. Дуугаа аялаад, хүн болгонтой мэндлээд, бараг хажуугаар өнгөрсөн хүн алив наад шүүрээ надад өгөөдөх, би наадахыг чинь нэг хийгээд үзмээр байна гэтэл нь хийдэг. Ямар ч ажил бай тэгж хийдэг хүмүүс. Ямар ч бэрхшээл зовлонг яаж баяр баясгалан болгож хувиргахыг мэддэг, амьдралыг яаж урлаг болгохыг, цай ууж, хоол идэхийг яаж урлаг болгох вэ гэдгийг мэддэг хүмүүс юм даа.
–Сонин хүмүүс юм?
-Ер нь их сонин хүмүүс шүү дээ. Орон дээрээ дээшээ хараад толгойгоо салаавчлаад, хийх ажилгүй юм шиг хэвтэж байсан нэг залуу гэнэт ухасхийж босоод л үүргэвчээ үүрээд би дэлхийг тойрно гээд гарч мэднэ. Биднийхээр бол, энэ ч худлаа даа гэж бодмоор, гэтэл тэр нь үнэн л байдаг. Дэвид Нилл гэж Парист төрж өссөн бүсгүй хорин гуравхан насандаа XIX зууны сүүл юм уу XX зууны эхээр билүү дээ, Түвдийг судална гээд гараад л явсан. Нүүр амаа будаад гуйлгачин чавганцын дүртэй болчихоод Түвдээр хөндлөн гулд явсан байдаг. Судлаад өчнөөн ном бичсэн. Ном нь манайд орчуулагдсан байх аа. Тэр бол Түвдийг судалсан Европын бараг анхны эрдэмтний тоонд орно доо. Түвд хэл, заншил бүх юмыг нь судалчихсан.
–Таны хамгийн ойр нөхөрлөж яваа ямар хүмүүс байна. Монгол нутгаарх аяллын сонин хачин цөөнгүй л байлгүй?
-Изабель Бианка гэж Турын их сургуулийн профессор байна. Хүндэт легионы одонтой. Тэр хүн бол миний хамгийн ойр дотнын хүн дээ. Бие биеэ харцаараа ойлгодог. Энэ хүн миний тухай ном хүртэл бичсэн.
–Саяхан байх аа?
-Өнгөрсөн 2013 онд хэвлэгдсэн юм.
–Энэ ном гадуур хэр түгсэн байдаг юм бол?
-Их сонирхолтой. Энэ ном хэвлэгдсэн даруйдаа 2013 оны Азийн утга зохиолын шагнал хүртсэн юм. 1997 онд Страсбургийн их сургуульд намайг урьж нэг лекц уншуулсан юм. Тэгээд галт тэрэгний буудал дээр үдэж өгөөд “Би ингэхэд таны тухай нэг ном бичнэ дээ” гэхгүй юу. Энэ маань сэтгэл нь жаахан хөдөлж дээ, их сайхнаар үдэж өгөх гэсэн юм байлгүй гэж бодоод дотроо мушийгаад гэх үү дээ. Миний тухай номыг хэн унших юм бэ гэсгээд жаахан тоомжиргүй хариу хэлсэн юм. Дараа нь нэг утасдсан чинь хэлж байна. “Манай Турын Их сургууль тийм муу ч сургууль биш л дээ. Нобелийн шагналтан хүртэл ажилладаг юм” гэж байна. Өө, тэгэлгүй яахав, гэсэн чинь “Манай сургууль жилд 25 төсөл шалгаруулдаг юм. Хууль, хими, физик гээд бүх мэргэжлээр. Тэр 25 төслийн тэргүүн байранд нь миний төсөл орж гэнэ ээ. Манай нэг хүн утасдаад баяр хүргэж байна” гэж байна. Би бас баяр хүргэе, яасан сайхан юм гэсэн чинь “Чиний намтрыг бичих гэж байгаа юм” гэнэ. Би бүр гайхахын ихээр гайхав. Энэ францчууд чинь зүгээр л байдаг байгаа даа, би эсвэл болохоо байчихсан юм уу гэж бодоод хэлэх ч үггүй болж билээ. Тэгээд яг энэ ажлаар хэд хэдэн удаа ирсэн л дээ. Энэ ном франц хэлтэй бүх газарт тардаг юм байна. Африкийн Мароккогоос хүртэл захиа ирж ч байх шиг. Франц хэлтэй хүмүүс ямар нэг хэмжээгээр уншдаг юм байна лээ.
–Та өөрөө яруу найрагчийн хувиар Францын яруу найраг, уран зохиолоос орчуулж байгаа юу?
-Шарль Бодлер, Поль Верлений яруу найргаас хэдэн шүлэг орчуулж сонинд гаргаж байсан. Жаахан завтай сан бол би Бодлерийн ганц шүлгийн түүврийг нь орчуулаад гаргачихсан юм сан гэж бодох юм.
–Та анх ямар учир шалтгаанаар монгол соёлынхоо бүр эртний судлал руу орчихсон юм бэ. Бөө ч тэгээд мөргөл шүтлэг, заншлын хэлбэрээсээ илүү сэтгэхүйн үзэгдлийнхээ хувьд оршин байгаад байх шиг. Бас домог зүй байна?
-Монгол соёлыг сайн ойлгоё гэвэл бүр эртний домог зүйгээс нь эхлэхгүй бол юу ч ойлгох боломжгүй. Тэгвэл хуурамч мэдлэг болчихно. Домог зүй судлах болсон минь багын нэг явдлаас эхтэй юм. Дунд сургуульд байхад эртний дэлхий дахины түүх гэдэг хичээл ордог байв. Манай түүхийн багш хэлсэн юм, эртний Грекийн Геракл гэж нэг айхтар баатрын долоон их гавьяа, газар тэнгэр хоёрыг мөрлөөд зогсч байдаг Амфей баатар гээд ярьсан чинь л цээжин дотор нэг юм буцлаад явчихгүй юу. Ямар гайхамшигтай юм байдаг юм бэ гээд л. Тэр нь үнэн гэж биш тэгж урнаар сэтгэж чадаж байгаа нь гайхмаар байсан л даа. Монголд маань ийм юм байдаг юм болов уу гэж байнга боддог боллоо. Тэгээд л миний оюутан байхаасаа сонирхсон сэдэв бол домог зүй. Ер нь энэ дэлхийн хүмүүнлэгийн шинжлэх ухааны олон салбар эндээс эхлэлтэй байдаг юм шүү.
Н.ПАГМА