“Монголын алт” (МАК) компанийн Үйлдвэрлэл, төслийн хэрэгжилт эрхэлсэн дэд ерөнхийлөгч, техникийн ухааны доктор Галсангийн Цогттой уулзаж ярилцлаа.
–Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутаг дэвсгэрт орших Цагаан суваргын ордын үйл ажиллагааг бүтэн жил зогсоосны эцэст саяхан Үндсэн хуулийн цэц хууль зөрчөөгүй гэж үзлээ. Энэ хооронд танай компанид хэр их хохирол учрав?
-Цагаан суваргын орд нь УИХ-ын 27 дугаар тогтоолоор стратегийн ач холбогдол бүхий ордын жагсаалтад байдаг. “Ашигт малтмалын тухай хууль”-ийн тавын 4, 5 дугаар зүйлд Стратегийн ач холбогдолтой ордод төр хувь эзэмшиж болно. Хөрөнгө оруулж, оруулсан хөрөнгийнхөө хэмжээгээр хувь эзэмшиж болно” гэсэн заалт байдаг. 2012 оны аравдугаар сард Европын сэргээн босголт хөгжлийн банктай 450 сая ам.долларын зээлийн гэрээ байгуулаад, энэ төслийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ажлыг эхлүүлсэн. 2013 оны эхээр Уул уурхайн яамнаас хэлэлцээр хийх санал ирүүлсэн. Тухайн үед төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэл батлагдаад хөрөнгө оруулалт гэх зэрэг бүх тоон мэдээлэл тодорхой болчихсон байсан. Уул уурхайн яамтай хэлэлцээр богино хугацаанд шийдэгдчих байх гэж байтал нилээд сунжирч, эцэст нь төр 34 хувьд нь гурван зуун тавин сая 600 мянган ам.доллараар хөрөнгө оруулалт хийж орох асуудал Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэгдээд УИХ-д өргөн баригдсан. УИХ-ын 2014 оны долоодугаар сарын 1-ний өдрийн чуулганаар энэ асуудлыг хэлэлцэж “Цагаан суваргын ордод төрийн оролцоо байх шаардлагагүй ээ” гэж шийдвэр гаргасан. Ер нь бол эдийн засгийн байдал хүндэрчбайна.Монголын үндэсний аж ахуйн нэгж төслийг хэрэгжүүлэх гэж байгаа юм байна. Цагаан суварга Оюу толгойгоос 30 дахин, Эрдэнэтээс тав дахин бага жижигхэн орд. Ийм жижиг ордод төр хувь эзэмшиж ороод эрсдэл үүрэх магадлалтай. Төслийг “МАК” компанид даатгаад явъя” гэсэн санаатай Их хурлын гишүүд олон байсан. Бидэнд бол төсөлд төр оролцсон, оролцоогүй зарчмын ялгаа байгаагүй. Ямар нэгэн асуудалгүй хуулиараа шийдвэрлээд явах, мөн гаднаас төслийн санхүүжилтийг босгох нь чухал байсан.
–Тэгтэл “гүйх нохойд гүйхгүй нохой саад болно” гэдэг шиг юм болчихсон уу?
-УИХ-ын тогтоол гараад явж байтал УИХ-ын гишүүн Л.Цог хэвлэлийн бага хурал зарлаж“УИХ-ын энэхүү тогтоол нь Үндсэн хуулийг зөрчиж байна. Ийм учраас Үндсэн хуулийн цэцэд хандана” гэсэн мэдэгдэл гаргасан. Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк болохоор 450 сая ам.долларын зээлийн гэрээгээ хэрэгжүүлж, 200-гаад сая ам.долларыг хөрөнгө оруулалтын санхүүжилт болгоод олгочихсон байсан. Төртэйхэлэлцээр хийж байх үедээ манай зүгээс асуудлаа банкинд мэдэгдсэн. Ер нь бол “Төслийн ажлаа үргэлжлүүлье. Санхүүжилтээ ч авч байя, бид төртэйгөө маш хурдан хэл амаа олчихно” гэсэн байдлаар банктай ажилласан. Хэдийгээр төрийн хувь оролцооны талаар УИХ-ын тогтоол гарсан ч Үндсэн хуулийн цэцэд УИХ-ын гишүүн хандсаныг мэдсэн, банкны зүгээс мэдээж эрсдэлээ тооцсон байх, “Та нар наад асуудлаа дотроо шийдчих ээ” гэж тодорхой хугацаа зааж өгсөн. 2014 оны арваннэгдүгээр сар хүртэл хугацаа өгч, асуудал шийдэгдэхгүй болохоор 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 10 хүртэл сунгасан. Энэ хооронд олигтой шийдэлд хүрэхгүй явсаар энэ тавдугаар сарын 20-ны өдөр Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдаанаараа “Иргэн Л.Цогийн гаргасан нэхэмжлэлд Үндсэн хуулийн цэцээс “УИХ-ын тогтоол нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчөөгүй байна. Иймээс Л.Цогийн нэхэмжлэлийг хүлээж авах шаардлагагүй” гэсэн тогтоолыг гаргалаа.
–Европын сэргээн босголтын банктай хийсэн гэрээ Л.Цогийн балгаар цаасан шувууны үлгэр болоод салхинд хийсчихэв үү?
-Гадны банкууд гэрээнд заасан мөнгийг хадгалах буюу “цоожлочихдог” юм билээ. Өөрөөр хэлбэл тодорхой заасан хугацаандаа мөнгөө, татан авалтаа хийх ёстой. Төслийн үйл явцыг үргэлжлүүлэх эцсийн хугацааг 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 10-ны өдрөөр Талууд тохирчихсон байсан. Тиймээс одоо дахин санхүүжилт хайх шаардлагатай болчихож байгаа юм. Дээр нь мөнгөө татан авалт хийгээгүйн алданги 7ОО гаруй мянган ам.долларыг манайх төлөх болчихсон.
–Бараг нэг сая ам.доллар төлөх нь ээ?
-Гаднын хөрөнгө оруулалт буурлаа гээд шуугиад байдаг. Уг нь дотооддоо хэл амаа ололцоод явчихсан бол Монгол Улсад л ашигтай байх байсан. Цагаан суваргын ордын төсөл шуудраад явчихсан бол энэ 2015 онд үйлдвэр маань бараг ашиглалтад орчих байсан байхгүй юу. Бүтэн хоёр жил алдчихаж байгаа юм. Хугацаа алдсаны хор хохирол тооцож баршгүй их. Маш олон компанитай жар гаруй гэрээ хэлцэл байгуулахаас тоног төхөөрөмж нийлүүлэх, барилга угсралтын ажил, барилгын материал авах зэргээр дөчөөд гэрээг үзэглэчихсэн байсан. Энэ гэрээнүүд төлбөр хийхгүйгээс болоод бүх ажил зогссон. Урьдчилгаагаа өгчихсөн зарим компанитай гэрээний зарим нэгэн зөрчил үүсэж байгаа. Ер нь Цагаан суваргын ордын төсөл бол нэг тэрбум 89 сая ам.долларын өртөгтэй мега төсөл. Нэг тэрбумаас дээш төслийг мега төсөл гэдэг шүү дээ.
–Төслийн хамрах хүрээ Монгол Улсын эдийн засагт хөөрхөн нэмэр болохоор л байж дээ?
-Төсөл бол хүдрийн ил уурхай, уулын баяжуулах үйлдвэргэсэн хоёр том хэсгээс бүрдэж байгаа. Европын сэргээн босголтын банкнаас авах 450 сая ам.долларын зээлийг бүрэн ашигласан бол төслийн гурваны хоёрын санхүүжилт шийдэгдээд явчих байлаа. Үлдэж байгаа гурваны нэг дээр оff take санхүүжилт буюу зэсийн баяжмалаа урьдчилан худалдах замаар санхүүжилтээ шийдээд явах арга зам байсан. Энэ санхүүжилт хэзээ олгогдож эхэлдэг вэ гэхээр төсөл 70-80 хувьтай болсон нөхцөлд зэсийн худалдан авагчид урьдчилаад мөнгөө өгдөг. Бидний төслийн санхүүжилтийн анхны модель зураг ийм л байсан. Хамгийн гол хор холбогдол юу вэ гэхээр 1500 гаруй ажлын байр бий болж, улс, орон нутгийн төсөвт жилдээ 180-аад сая ам.доллар орж байх ёстой байсан. Монгол Улс 2017 он гээд бондын мөнгөө өгч эхлэх ёстой. 180 сая ам.долларын татвар орно гэдэг бол улсын төсөвт их л нэмэртэй байх болно. Эргээд гаднын компани, байгууллагад хандах нүүргүй болчихож байгаа нь том хүндрэл.
–Европын сэргээн босголтын банкинд дахин хандаж зээл авах боломжгүй болчихсон уу?
– Саяхан Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр зурагдсан Оюу толгойн далд уурхайн төлөвлөгөөний үр дүн их хурдан мэдрэгдэж байгаа. Ер нь бол хөрөнгө оруулалт эргэх байхаа. Би дөнгөж сая гэхэд л санхүүжилт хийх сонирхолтой гаднынхантай уулзаад гарч ирлээ. Ер нь асуудал эергээр шийдэгдсэн болохоор түнш банкиндаа хандана гэж бодож байгаа. Уг төсөл чинь геологи хайгуулын ажил нь сайн хийгдсэн, Канадын стандартаар нөөц нь тогтоогдсон, тэрийг нь дахиад Австралийн стандартаар баталгаажуулчихсан их сайн төсөл шүү дээ. Уулын баяжуулах үйлдвэрийнхээ тоног төхөөрөмжийн гэрээг хийчихсэн, тоног төхөөрөмжүүдийнх нь 90 хувь нь үйлдвэрлэгдчихсэн, зөвхөн татан авчрахад бэлэн болчихсон байгаа. Дэлхийд тоног төхөөрөмжийн үйлдвэрлэлээрээ толгой цохьдог АНУ-ын “FLSmidth minerals” компанитай гэрээ байгуулж, тоног төхөөрөмжийн нийт 120-иод сая ам.долларын төлбөр төлөхөөс 105 сая орчмыг нь төлчихсөн. Ер нь төслийн гүйцэтгэл 45 хувьтай болчихсон шүү. Барилгын ажил эхэлчихсэн, хамгийн их бетоны обьемтой гурван тээрмийн суурийн ажил хийгдчихсэн байгаа.
–Эх оронч дүр үзүүлдэг популистууд аливаа ажлыг ер урагш ахиулахгүй юм. УИХ-ын гишүүн Л.Цогоос танай компани хохирол тооцож шүүхэд нэхэмжлэх гаргаж болдоггүй юм уу?
-Тэр талаар бодсон юм алга. “Цагаан суваргын ордыг стратегийн орд байхад нь ард түмэнд авч өгөх гэж би оролдсон” гэх улстөрийн хандлага давамгайлж байгаа болов уу даа.Сонгууль дөхчихсөн үед ийм хандлага бүр ч нэмэгдэнэ. Ер нь хуулинд “Стратегийн ач холбогдолтой ордыг төр эзэмшиж болно” л гэж байгаа болохоос “заавал ч үгүй эзэмшинэ” гэсэн яг таг заалт байх гүйшүүдээ. Би улс төрөөс ангид жирийн л нэг уул уурхайн инженер хүн. Ер нь Цагаан суваргын ордын төсөлболулсорныхөгжилд маш хэрэгтэй төсөл. Монгол орон байгалийн асар их нөөц баялагтай улс. Энэ нөөц баялгаа Монголын үндэсний компани хэрэгжүүлээд явчихвал улс оронд л ашигтай, хойч үед хэрэгтэй зүйл байхгүй юу. Тэрнээс өвөг дээдсээс өвлүүлсэн байгалийн баялгаа гаднынханд ашиглуулахаар өгөөд өөрсдөө загасчны гадаа морь нь усгүйн үлгэрийг давтаад байж болохгүй л дээ.Монголын компани төсөл хэрэгжүүлнээ гэдэг чинь үгүй ядахнаа ажиллах хүч нь чадваржина. Үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжинэ гэдэг бол олсон ашиг нь монгол хөрсөндөө эргээд шингэхийг хэлээд байгаа юм шүү дээ. Хамгийн шилдэг, байгаль орчинд ээлтэй технологи эх орондоо нутагшуулчихбал, түүнийгээ өөрсдөө эзэмшээд явчихбалжинхэнэ эх оронч байх болов уу гэж боддог.
-“МАК”-ийн Дорноговь дахь цементийн үйлдвэр ямар шатандаа явж байна?
– Нүүрсний үнэ цэн өндөр, зах зээл сайн байхад буюу 2011 онд МАК компани Цагаан суваргын орд, Налайхын хөнгөн блокийн үйлдвэр, Дорноговийн цементийн үйлдвэр гэсэн гурван том төсөл хэрэгжүүлэхээр зориглосон. Цементийн үйлдвэрийн бүтээн байгуулалт 80 орчим хувьтай явж байгаа. “Чингэс” бондын мөнгөнөөс 87.5 сая ам.доллар хуваарилахаар шийдвэрлэсэн. Харамсалтай өнөөдрийг хүртэл Хөгжлийн банкнаас бүрэн авч чадаагүй л байна. Олон маркийн, евро стандартын цемент үйлдвэрлэх, үнийг хамгийн доод түвшинд хүргэхээр зорьж байгаа. Налайхын орчимд баригдаж байгаа евро стандартын хөнгөн блокийн үйлдвэр зургадугаар сарын 12-нд нээлтээ хийнэ.
Л.Батцэнгэл