Банкуудшимтгэл, хураамж авч байна гэх шүүмжлэл бий. Энэ шүүмжлэлд эргэж харахаар хэд хэдэн өнцөг байна. Шимтгэл авах зайлшгүй шалтгаанууд байгаа гэсэн үг л дээ.Гадаадын банкуудын хувьд шимтгэл, хураамж гэдэгүйл ажиллагааныхаа өртөг зардлыг нөхөх нэг хэлбэр байдаг. Энэ талаар өчнөөн жишээ дурдаж болно. Гадны улсуудад хүүг зарласан болон бодит хүү гэж ангилдаг, бодит өртгийг зарласан хүү дээр шимтгэлээ нэмээд гаргаж ирдэг жишиг бий. Асуудлыг илүү өргөн хүрээнд харъя. Манайулстай адилхан чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоотой бүх л улсад шимтгэл хураамж авдаг. Монгол шиг эдийн засаг, нийгмийн тогтолцоотой барууны аль ч улсад очсон хэн ч тодорхой шалгуур, шалгаруулалттай үйлчилгээтэй тулгарчбайдаг. Монгол Улсын Засгийн газар гаднаас мөнгө зээлж, хөрөнгө татахдаа ч зээлийн шимтгэл төлдөг.
Үйлчилгээний байгууллагууд харилцагч, үйлчлүүлэгчдээ өөртөө татах нь зүйн хэрэг. Нэг хэсэг нь ямарч шалгуур нөхцөл тавилгүй, манай бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ хүссэн бүхэнд нээлттэй гэцгээдэг.Ресторан, дэлгүүр, үсчин гээд үйлчилгээний газруудыг хэлээд байна л даа. Нөгөө хэсэг нь харилцагчдадаа тодорхой шалгуур тавьдаг, харилцагчдаа сонгодог бүтээгдэхүүн үйчилгээ үзүүлэгчид. Тодруулж хэлбэл арилжааны банк, санхүүгийн байгууллагууд, их дээд сургууль, коллеж, тендерээр бараа, ажил үйлчилгээ авах байгууллагууд харилцагчдаа сонгож үйлчилдэг. Сая дурдсан байгууллагуудын хувьд үйлчилгээг нь авахыг хүссэн хүн л хураамж төлж анкет, баримтыг нь авдаг. Жишээ нь, арилжааны банкууд манайхаас зээл аваач гэж үйлчлүүлэгчээс хүсч, ирэнгүүт нь зээл гаргаад өгдөггүй гэсэн үг. Зээл хэлбэрээр гаргах мөнгөө эргэж авах баталгаатай хүнд өгөхийн тулд тодорхой шалгуур тавьж таарна. Банкууд хүлээж авсан хураамжаа юунд зарцуулдаг вэ гэсэн асуулт хар дагуулдаг нь нууц биш. Тэгвэл энэ мөнгийг анкетуудыг хүлээж авах, анхан шатны боловсруулалт судалгаа хийх зэрэг техникийн шинжтэй ажлынхаа зардалд зарцуулдаг. Энгийнээр хэлбэл, банкуудүйлчлүүлэгчээ сонгох ажлынхаа төлөө хураамж авдаг юм. Хураамжтай анкетыг зөвхөн тухайн үйлчилгээг хүссэн хүн л мөнгөө төлж авдаг. Жишээ нь Дулмаа цалингийн зээл авахыг хүссэн учраас л зээлийн анкетыг хураамж төлж авдаг гэсэн үг. Хүн бүр зээл авахыг хүсдэг. Хэрвээ зээлийн хүсэлтийг үнэгүй тавьдаг байсан бол хүссэн бүхэн хандаж таарна. Зүгээр л нэг өгөөд үзье гэсэн болгоныг хүлээж аваад байвал тэр хэрээр үр ашиггүй зардал ихэснэ. Тодруулж хэлбэл банкуудын авдаг хураамж үр ашиггүй зардлыг хязгаарладаг.
Ирсэн анкетуудыгбанкнаас судалж үзсэний дараатодорхой шалгуур хангасан хэд нь л зээлийн судалгааны шатанд үлдэнэ. Эхний шатны судалгааны зардалд л хураамжийг тооцож авдаг гэсэн үг. Гэхдээ энэ шат үйлчилгээний үндсэн хэсэг биш. Харилцагчаа сонгож, шаардлагатай үйлчилгээг үзүүлэхээс үндсэн үйлчилгээ эхэлдэг. Их, дээд сургууль ч ялгаагүй. Элсэхийг хүссэн залуусыг шалгаад тэнцсэн тохиолдолд сурах зөвшөөрөл олгоно. Шалгалт өгөхдөө бага хэмжээний мөнгө төлдөг нь хураамж.Элссэн үед нь сургалтын төлбөр авдаг нь үндсэн үйлчилгээний төлбөр. Банкны шимтгэлийн хураамжаасаа ялгарах онцлог нь энэ. Шимтгэлийг анкетийг нь хүлээж авсан зээлдэгчтэй тохиролцож байж авдаг. Энэ мөнгийг зээлийг судлах, олгохтой холбоотой гарсан техник зардалд зарцуулдаг юм. Харилцагчдадаа хэрэгцээтэй мөнгийг хэдийд ч бэлэн байлгахтай холбоотой зардал ч үүнд мөн багтана. Тодруулбал банкинд байгаа, зээл олгогдохоор хүлээгдэж байгаа сул мөнгө бүхний цаана хадгаламжийн хүүгийн зардал урсаж байдаг. Бас 10 сая төгрөгийн зээл судлах, 1 тэрбум төгрөгийн зээл судлах зардал ялгаагүй юм бишүү гэдэг яриа ч байдаг. Эрхлэх гэж байгаа үйл ажиллагааны цар хүрээ, хэмжээнээс хамаарч авах гэж байгаа мөнгөний хэмжээ яригдах нь тодорхой. Энийг дагаад том, жижиг эрсдэлээ тооцох гээд багагүй цаг, хүн, хүч хөдөлмөр зарцуулах нь дамжиггүй.Мөн гол зардал нь 10 сая төгрөгийг бэлэн байлгах, 1 тэрбум төгрөгийг бэлэн байлгах гэдэг санааных биш. Банкууд зарим тохиолдолд гадагшаа явж хямд хүүтэй эх үүсвэр татах, хөрөнгө оруулагчидтай уулзах гээд л зардал гарна. Энэ бүхэн зардал учраас бас л тооцогдох учиртай.
Сая дурдсан энэ зардлуудыг шууд хүүнд шингээж авдаггүй нь цаанаа нарийн учиртай. Зээл олгоход хэрэглэж байгаа мөнгийг зөвхөн санхүүгийн зах зээл дэх бодит үнээр хүргэх гэж тэр. Зээл судлах үеийн банкны үйл ажиллагааны техник шинжтэй зардал зээлийн хүүнд шингэхээс хамгаалж буй хэлбэр гээд ойлгочихож болно. Эдгээр зардлыг хүүнд шингээвэл харилцагч хугацаанаас хугацаанд илүү өндөр төлбөр төлөх нөхцөл үүсч болзошгүй гэсэн болгоомжлол бий.
Шимтгэл гэдэг маань нэг утгаараа зардал нөхөх зориулалттай авч байгаа төлбөр гэж харагдаж байх боловч эдийн засгийн агуулгаараа мэргэжлийн үйлчилгээний төлбөр юм. Эдийн засгийн чөлөөт зах зээлийн нийгэмд өөрийн үйлчилгээний чанар, хурд, мэргэжлийн түвшин, тэнд ажиллаж байгаа хүний ур чадвар зэргээс шалтгаалж үйлдвэрлэгч өөрөө үнээ тогтоодог. Энэ бол үйлдвэрлэгч, үнэ тогтоогчийн суурь язгуур эрх юм. Жишээлбэл: 7 одтой зочид буудлын ресторан, ажилтны хоолны газар хоёрт яг адилхан хоол идэхэд тэнд төлж байгаа хоолны үнэ маш зөрүүтэй байдаг. Гэтэл тэнд ашигласан хүнсний бүтээгдэхүүн, зарцуулсан тог, зарцуулсан цаг яг адилхан гээд үнээ адил тогтоогоогүйн шалтгаан бол тогоочийн ур чадвар, байгууллагын нэр хүнд зэрэг болоод үйлдвэрлэгч өөрөө үнээ тогтоох эрх юм. Үүнтэй адил үсчин, гоо сайхны газрын мастер үсчин болон энгийн үсчний үнэлгээ, хувийн машинаар таксины үйлчилгээ үзүүлэх болон VIP таксигаар үзүүлэх үйлчилгээний үнэлгээ гээд олон жишээг хэлж болох юм.
Үнэ тогтоох эрхийн бас нэг том жишээ бол өмгөөлөгчийн хөлс гэдэг ойлголт байдаг. Зах зээлд өмгөөлөгч ийм ажил хийж, ийм хуулийг уншиж танилцаад үйлчлүүлэгчдээ зөвлөгөө өгөхөд ийм зардал гаргах ёстой, ийм л хөлсөөр ажиллах ёстой гэсэн үнэ тогтоосон жишиг хаана ч байдаггүй. Гагцхүү тухайн өмгөөлөгч өөрийн урчадвар, дадлага туршлага, тухайн асуудлаар мэргэшсэн байдаг зэргийг харгалзан өөрөө хэнээс ч хараат бусаар хөлсөө тогтоодог бөгөөд энэ хөлсөнд яг ийм зардлыг хаах гэж авч байгаа шүү гэдгийг хэнд ч тайлбарлах үүрэг хүлээдэггүй. Гагцхүү тэр үнийг үйлчлүүлэгч нь хүлээн зөвшөөрч байвал гэрээ байгуулан үйлчилгээгээ үзүүлдэг.
Үүний нэгэн адил арилжааны банкууд ч мөн адил өөрийн зээл, хадгаламж, баталгаа, батлан даалт зэрэг үйлчилгээг мэргэжлийн түвшинд үзүүлэхэд үнээ өөрөө тогтоох эрхтэй юм. Энэ бол арилжааны банкны түүхэн үүсэл хөгжил, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн жишиг юм.
Үйлчилгээний шимтгэл бол дэлхийн улс орнуудад үйлчилдэг жишиг гэдгийг ганц жишээгээр нотолъё. Манай улс, Засгийн газар, хэн ч тэр гадаадаас урт хугацааны зээл авахдаа 0.5-0.7 хувьтай нь тэнцэхүйц шимтгэл төлдөг. Олон улсын үйлчилгээний жишиг нь ийм л дээ. Наад зах нь гадаадын аль нэг улсад очоод хурдны замаар нь зорчиход ашиглалтын шимтгэл гээд авч л байдаг. Баар, рестораны үүдэнд такс авдаг жишээ дэлхийн ямар ч улсад байдаг. Тэгэхээр шимтгэл хураамж бүү ав, шимтгэл хураамж авбал төд л гэж хэл хэмээн шаардах нь хувийн бизнест хөндлөнгөөс халдсан хэрэг болж таарч байна.
Шимтгэл, хураамж хууль зүйн хувьд ч ялгаатай ойлголт.
Шимтгэл бол үйлчилгээний төрөл, зориулалт, онцлогоос шалтгаалж үнийн дүнгээс нь тодорхой хувиар тооцон авдаг төлбөр бол хураамж нь тогтмол тогтоосон мөнгөн төлбөр байдаг. Хуульд тусгасан ялгаа нь энэ. Өөр бусад хуулиудаас ч энэ ялгааг харж болно. Нийгмийн даатгалын шимтгэл, эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэл гээд бидний цалингаас тодорхой хувиар хувьчлан авч байгаа төлбөр бол шимтгэл. Харин хураамж тогтмол тоо байдгийн хамгийн ойрхон жишээ бол ямар нэг гэрчилгээ, тусгай зөвшөөрөл авах бол тогтоосон хураамжийг төлнө,нотариатын үйлчилгээ авахад мөн тогтмол хураамж төлнө. Заримхураамжийн хэмжээг хуулинд тэд байна гэж тодорхой заадаг ч тохиолдол байна. Ямартай ч энэ хоёр ойлголт тусдаа гэдэг нь дээр дурдсан жишээнээс харагдаж байна.
Ерээд оноос хойш дэлхийн жишигт хүрч хөгжсөн салбар бол банк. Өнөөдөр банкны гол үйлчилгээг гар утас байхад л хийж болох хэмжээнд хөгжчихсөн. Технологийн ийм дэвшилд зүгээр ч нэг хүрчихдэггүй. Банкууд энэ чиглэлдээ хөрөнгө оруулалт хийсэн учраас бид байрныхаа мөнгийг гар утсаараа түвэггүй хийж байгаа юм. Арилжааны банкуудын салбар энд тэндгүй ажиллаж байна. Гэрийнхээ ойролцоо аль ч банкны салбарт ороод үйлчлүүлж болж байна. Зарим банкны салбар бүр сум болгонд хүрч үйлчилж байгаа. Салбар нээгдэх хэрээр банкуудаас гарах зардал нэмэгдэнэ. Банкууд энэ зардлаа хүүний зөрүүнээс, зээлийн шимтгэл, хураамж гэж авч байгаа хэдэн төгрөгнөөс бүрдүүлж, өнөөдөр салбартаа ажиллаж байгаа 15 мянга гаруй хүнийг ажлын байраар хангаж, бусдын адил олсон орлогоосоо татвараа төлж үйл ажиллагаагаа явуулсаар байна.
Ц.БААСАНСҮРЭН