-СТРАВИНСКИЙН АВАНГАРД БАЛЕТЫГ ҮНДЭСНИЙ ХӨГЖИМД ХӨРВҮҮЛЭН ТАВИХ ГЭЖ БАЙНА-
“Гэгээн хаврын ёслол” гэж Оросын хөгжмийн зохиолч хорьдугаар зууны неокласицизмын удирдагч Игорь Стравинскийн балет байдаг. Энэ балетыг нийслэлийн Улаанбаатар чуулга үндэсний хөгжимд хөрвүүлэн энэ сарын 24-нд “Гэгээн хаврын тахилга” нэрээр тайзнаа тавих гэж байгаа юм байна. “Гэгээн хаврын ёслол” балетыг балетмейстр Өлзийсайхан ерээд оны эхээр ДБЭТ-т дэглэн тавьж байсан ч олон тоглоогүй, тэгсгээд хаагдсаныг хүмүүс санаж байгаа болов уу. Уг балетыг анх хэрхэн бичиж хэрхэн тавьж байсан талаар олон сонирхолтой баримт байдгийн заримаас хуваалцъя. Урлагийг ивээн тэтгэгч бөгөөд Парис дахь “Оросын балет” компанийн эзэн Дягилевын захиалснаар Стравинский 1913 онд бичиж мөн оныхоо тавдугаар сарын 29-нд анх тоглосон байдаг. Тайз, хувцасны дизайныг манайхны сайн мэдэх Оросын алдарт зураач, эртний соёл судлаач Николай Рерих хийснээр барахгүй мөн цомнолыг нь бичсэн бол балетмейстр Вацлав Нижинский дэглэн найруулсан байна. Стравинскийн авангард хөгжим бүжгийн дэг найруулгын хамт маш их шуугиан дэгдээж анхны тоглолтын үеэр үзэгчид бараг л бослого гаргасан байдаг.
Энэ үед Стравинский залуу байж, хөгжмийн зохиолчийнхоо хувьд чухамдаа тэгтлээ нэрд гараагүй байсан үе. “Гэгээн хаврын ёслол” балет нь Дягилевын захиалгаар 1910 онд тайзнаа тавьсан “Галт шувуу”,1911 онд тавьсан “Петрушка”-гийнх нь дараа гаргасан гурав дахь балет юм. Николай Рерихийн өвөрмөц шийдэл нь Стравинскийн балетын үндсэн санаа, үзэл концепцийг нь баяжуулж өгчээ. Тэрбээр “1910 оны нэгэн өдөр, “Галт шувуу”-ныхаа сүүлчийн хуудсыг бичиж дуусгаж байхдаа агшин зуурын төсөөлөлд би автав. Тэр төсөөлөлдөө онгон шүтлэгийн ариун зан үйлийг харсан минь: гэгээнтнүүд тойрч суугаад өөрөө үхэж байгаа залуу бүсгүйн бүжгийг харцгааж байх юм. Тэд Хаврын бурхан тэнгэрийг тайтгаруулахаар бүсгүйг тахил болгон өргөж байна. Миний шинэ балетын сэдэв санаа иймэрхүү байв” гэж 1939 онд зохиолынхоо гар бичмэл дээр тэмдэглэсэн байдаг байна. Ингээд тэр үедээ “Гэгээн хаврын ёслол” балетаа бичиж эхэлжээ. Балет хоёр ангитай. Эхний хэсгийг “Газар дэлхийгээ шүтэхүй”, хоёр дахь хэсгийг “Өргөл” гэж нэрлэдэг. Хөгжим дөчин минут үргэлжилдэг юм.
Стравинский зохиолынхоо санааг эртний орос ардын бүжгээс олсон гэдэг. Тэр нь дундад зууны оросууд амьдралыг тэтгэгч газар дэлхийн үржил шимийг хүсэн, жилийн жилд ургац арвин байхыг бэлгэдэн тэнгэр бурханд тахил өргөдөг ёс заншлыг өгүүлсэн ардын бүжиг юм байж.Ингээд балетын анхны тоглолтын үеэр үзэгчид балар эртний бүжгийн төрөл, хөгжмийн жигд бус хэмнэл, найрал хөгжмийн хачин жигтэй дуугаралт, хачин зөрчилт хөг бүхий этгээд найрлыгсонсоод шооконд орсон байна. Нижинскийн дэглэлт ч сонгодог балетын дэгийг хайр найргүй эвдсэн байв. Балетмейстр Нижинскийд Стравинскийтэй ажиллах, түүний хөгжмийг ойлгож энэ балетыг босгоно гэдэг туйлын хүнд бэрх ажил байж.Хоёр дахь тоглолт нь зургадугаар сарын 4-нд болжээ. Харийн түвэгтэй дуурьсалтай хүнд хэцүү хөгжим, догшин ширүүн хэрцгийдүү гэмээр хэмнэл бүхий бүжигт дургүйцсэн үзэгчид үе үе танхим дүүрэн шүгэлдэж, хашгиралдаж эсэргүүцсэн байна. Хүлээн зөвшөөрөгч болон эсэргүүцэгч үзэгчид хоёр хуваагдан маргалдаж, зодоон цохиондоо тулж, бөөн үймээн дэгдээжээ. Эцэст нь цагдаа нар ирснээр үймээн самуун дагуулсан балетын тоглолт өндөрлөсөн байна. Стравинский сэтгэлээр унаж театрыг хар гүйхээрээ орхин гарсан тухай баримтад тэмдэглэсэн байдаг. Анхны тоглолтууд нь ийнхүү үймээн самуун болон хувирсан боловч үнэн хэрэгтээ энэ нь хүмүүсийн сонирхлыг ихээр татаж тун удалгүй “Гэгээн хаврын ёслол” балетыг алдар хүндийн оргилд гаргажээ. Энэ хөгжим хорьдугаар зууны дэлхийн хөгжмийн хөгжилд хамгийн хүчтэй нөлөө үзүүлсэн бүтээлүүдийн нэг юм. Адармаатай хэцүү эхний тоглолтуудын дараа Стравинский хэлэхдээ балетмейстр Нижинскийг өөрийнх нь хөгжмийн цаад үзэл санааг огт ойлгоогүй гэсэн байдаг. Стравинский энэ зохиолоороо хүний оюун сэтгэлийн дотоод эрч хүчийг дүрслэхийг хүссэн байна. Олонх хөгжмийн зохиолчид ийм зорилгоо их олон цохивор хөгжмийн зэмсгүүдийн тусламжтайгаар илэрхийлдэг бол Стравинский тэгээгүй. Бүтэн оркестрт ердөө хоёр яруу хэнгэрэг дуугарч байх жишээтэй. Түүнчлэн зохиолынхоо туршид Оросын ардын хөгжмийн үндсэн төрхийг хадгалсан нь байнга сонсогдож байдаг. Игорь Стравинскийн тухай товчхон танилцуулахад, тэрбээр1882 онд Санкт-Петербургийн ойролцоо Хаант Оросын Ораниенбаумд төрж 1971 онд Америкт насан өөд болсон. Хорьдугаар зууны хөгжмийн модернизмын удирдагчдын нэг тэрбээр энэ зууны хөгжимд хамгийн хүчтэй нөлөөлсөн хүн юм. Орост хувьсгал эхлэхэд тэр Швейцарьт шилжин суурьшаад тэндээсээ Парист суух болжээ. Улмаар 1939 онд Дэлхийн хоёрдугаар дайн эхлэхэд АНУ-д гарсан, Франц, Америкийн иргэншилтэй Оросын хөгжмийн зохиолч юм. 1928 он хүртэл Парист бүтээлээ туурвисан. Энэ үедээ тэрбээр хөгжмийнсонгодог дэгийг эвдэж орчин үеийн сонгодог буюу неоклассик чиглэлээр бичих болсон байна. Дягилевын балетын компанид тавьсан гурван балет нь орос ардын үлгэрийн сэдэвтэй. Нийслэлийн “Улаанбаатар” чуулга хорь гаруйхан төрлийн хөгжмийн зэмсэг бүхий үндэсний хөгжмийн жижигхэн ансамбль дээр энэ гайхамшигтай баялаг симфони бүтээлийг хэрхэн хөрвүүлж, этник хэлбэр формын монгол бүжгээр хэрхэн илэрхийлэн үзэгчдэд хүргэх нь маш их сонирхол татаж байна.
Н.ПАГМА