Улаанбаатарыних сургуулийн монгол хэл, уран зохиолын тэнхимийн эрхлэгч, хэл бичгийн ухааны доктор, профессор Г.Билгүүдэйтэй ярилцлаа.
-Таны аавыг эрдэмтэн, зохиолч, утга зохиолын онолч, шүүмжлэлч, аман зохиол судлаач , орчуулагч гэдгээр нь монголчууд андахгүй.Аавынхаа удам угсаа, нутаг усыг сонирхуулаач?
-Аав минь удам дамжсан бичгийн хүн л дээ. Өвөө маань Шанжмятав гэдэг хүн байсан. 1880 онд төрсөн хүн. 1933 оны намар 53 настайдаа нас барсан гэдэг. Нутагтаа их мундаг бичээч гэгддэг байсан юм билээ. Бичээч нар дундаасаа гаргацтай сайхан бичдэгээрээ гойд ялгарсан хүн байж. Нутаг усны хүмүүсийнхээ өмнөөс зарга хийхдээ гаргууд хүн гэж дуулсан. Аав минь Шанжмятав гэдэг хүний найман хүүхдийн хамгийн бага нь. Өвөөгийн аав нь Цэвэг-Очир гэж хошууны захирагч хүн байсан гэдэг. Мөн л бичиг үсэг сайтайгаараа гайхагдсан хүн байж. Түшээт хан аймгийн улс. Хошуу ньДайчин вангийн хошуудын урд талд. Булган аймгийн Могод, Сайханы урд хэсэг, Хишиг-Өндөр, Гурванбулагийн хойд хэсгийг хамарсан том хошуу байсан гэдэг. Аавын удамд хиа хүн хүртэл байсан юм билээ. Бичиг үсэгтэй хүн л ноёныг дагаж таарна. Цэвэг-Очир гэж хүний аав нь Гомбо бичээч гэдэг хүн байж. Гэхдээ баримт муутай. Нэг сонин түүх бий. Хишиг-Өндөрийн сургууль 1924 онд байгуулагдахад анхны багшаар нь миний өвөө ажиллаж байсан баримт байдаг. Нэг жил багшлаад халагдсан байдаг юм. Авзагын хүрээний 16 хүүхдэдхичээл заадаг байж. Ах ламынхаа хашаанд монгол гэр бариад өнөө 16 сурагчаа ээлжээр дуудаж монгол бичиг заадаг байсан баримт бий. Богдод тоглосон Нямын Цэгмид гуай анхны сурагчдынх нь нэг. Марк цуглуулдаг Болдхэтийн аав Сэрээтэр гуай бас анхны шавь нь. Одоо Хишиг-Өндөрийн сургууль аавын нэрэмжит болсон.
-Аав, ээжээс хэдүүлээ вэ?
-Ээжминь жирийн л нэг ажилчин хүн байсан. Алдар нь Дулмаа. Архангай аймгийн Хашаатын хүн л дээ. Бид аав, ээжээс зургуулаа. Том гурав нь эмэгтэй. Наранцэцэг, Саранцэцэг, Солонгос гэсэн нэртэй. Бага гурав нь эрэгтэй. Бэрхээдэй, Билгүүдэй, Бүрэндэй. Эгч нар маань бүгд тэтгэвэртээ суусан. Том эгч залуудаа худалдагчаар ажиллаж байсан юм. Кранчийн курст хүртэл сууж байсан хүн. Хоёр дахь эгч нийтийн хоолны технологич мэргэжилтэй. Энэ мэргэжлийн анхны төгсөлт нь. Төмөр замд ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарсан. Аав, ээж хоёр минь бага эгчийг хамаатныдаа өргүүлсэн. Биддотно харилцаатай байдаг. Аав Солонгосын дайн дуусаад удаагүй үед Хойд Солонгос руу яваад ирсэн юм. Яг ирэх үед нь төрсөн учраас Солонгос гэсэн нэр өгсөн гэдэг. Эдийн засагч мэргэжилтэй. Одоо Хөвсгөлийн Рашаантад амьдардаг. Том ах зураач. Дүү маань компьютерийн чигийн хүн.
-Эрдмийн хүний ажил цаг наргүй, үр хүүхэд гэр бүлдээ зарцуулах цаг тэр бүр гардаггүй гэсэн үгийг олон хүнээс сонсч байсан. Таны аав хүүхдүүддээ хэр цаг гаргадаг байсан бэ?
-Ер нь их анхаарна шүү. Тэг ингэ гэж зааж зааварлаад байхгүй ч биеэрээ үлгэрлэнэ. Манайх хоёр өрөө байртай. Аав жижиг өрөөнд юмаа бичээд суучихна. Шөнийн нэг, хоёр цаг хүртэл сууж ажилладаг хүн байсан юм. Аавын энэ хичээнгүй чанар бидэнд үлгэр болсон.
-Ш.Гаадамба гуайзохиолчдоос хэнтэй илүү дотно нөхөрлөдөг байсан бэ?
-Ц.Дамдинсүрэн гуайтай.
-Ц.Дамдинсүрэн гуайн шавьгэдэггүй билүү?
-Тийм харилцаатай байгаагүй. Аавыг их сургууль төгсөх үед нь буюу тавиад оны эхэн үед Ц.Дамдинсүрэн гуай зохиолчдын хорооны дарга, “Цог” сэтгүүлийн эрхлэгчээр ажиллажбайсан. Танилцаагүй байх үедээ Дамдинсүрэн гуайн хүн гэгдэх болсон л доо. Утга зохиолын хүрээнд дэгдсэн маргаанд оролцсон гэдэг юм. Тэр үед Ц.Дамдинсүрэн гуай “Бух Гомбо” гэдэг өгүүллэг бичиж л дээ.Амьдралд байдаггүй юм бичлээ, Дамдинсүрэн эрдэмтэн болсондоо эрдэж дэмий зүйл хийж байна, сайн зохиол бишгэх мэтээр шүүмжилж эхэлсэн гэдэг. Тэр өгүүллэгээр далимдуулж Ц.Дамдинсүрэн гуай руу хэвлэлээр дайралт хийж эхэлсэн байдаг. Их ч олон хүн шүүмжбичсэн юм билээ.Тэр үед аав “Уран шүүмжлэлийн нэгэн хэтэрхийллийн тухайд” гэсэн нэртэй шүүмж бичсэн юм. Амьдрал дээр янз бүрийн юм байж болно, энэ үүднээсээ ийм өгүүллэг байж болно, яагаад ийм хүн байж болохгүй билээ гэсэн утгатай. Шүүмж судлалын нэр томьёонд “Бух Гомбын маргаан” гээд орчихсон байдаг. Аав ганцаараа Дамдинсүрэн гуайн өгүүллэгийг өмөөрч бичсэн юм. Энэ үеэс хойш Гаадамба бол Дамдинсүрэнгийн үнэнч шавь нь, Дамдинсүрэн захиалга өгч шүүмж бичүүлсэн гэх мэт яриа гарсан. Үнэн хэрэгтээ танихгүй, мэдэхгүй үедээ бичсэн шүүмж л дээ. Дараа нь танилцаад насаараа нөхөрлөсөн улс. Дамдинсүрэн гуай аавд хэд хэдэн номоо дурсгасан байдаг. Монгол бичгээр гүйлгээ, сайхан бичнэ. “Сайн нөхөр Гаадамбадаа дурсгав” гэсэн үг л бичнэ. Шавь гэсэн үг байхгүй. Ц.Дамдинсүрэн, Ш.Гаадамбын бүлэг гэж зохиолчдын дунд ярьдаг. Бүлэг биш л дээ, энэ хоёроос өөр хүн байхгүй. Үнэндээ үзэл бодол нь таардаг байсан хэрэг. Зохиолыг нь муу байхадсайн гэж магтсан хэрэгбиш л дээ. Шүүмж даахаар юмтай байсан учраас энэ өгүүллэг өнөө хэр мартагдаагүй. Гэтэл тэр үед “Бух Гомбо”-ын талаар гарсан ихэнх шүүмж зохиолыг биш, зохиол бичсэн хүмүүсийг нь яриад байсан хэрэг. Цаад утга санаа нь Дамдинсүрэн гуайг Зохиолчдын хорооны даргаас буулгах зохиолчдын дайралт байсан юм. Аав энэ хандлагыг анзаарсан учраас шүүмж бичсэн. Ингэж л холбогдсон улс.
-Санаснаа шууд хэлдэг зан ньэргээд олны дургүйцлийг төрүүлдэг байсан болов уу гэсэн өнгө намтраас нь анзаарагддаг?
-Аав шударга хүн байсан. Зөв юмыг буруу болгох гээд байгаа улсыг тэвчихгүй. Утга зохиолын амьдралд тийм зүйл байсан хэрэг л дээ. Жараад онд их сургуулийн багш байхдаа утга зохиолын дугуйлан удирдаж ажиллуулдаг байсан юм. Их сургуулийн монгол хэл, уран зохиолын ангийнхнаас гадна ямар ч сургуулийн оюутан суух боломжтойдугуйлан байсан. Өнөөгийн алдартай зохиолчид бүгдээрээ л тэр дугуйлангаас төрсөн. Их сургуулийн багшийн ажлаас халсан гол шалтгаан нь энэ дугуйлан.Зохиолчдын хорооны даргын үгэнд “Тэнхимийн эрхлэгч байж залууст буруу юм ярьдаг” гэсэн утгатай өгүүлбэр хүртэл байдаг юм. Чөлөөт уран зохиолыг сурталчилсан, үгүйсгэх үзэл баримталдаг гэх мэтээр өөлдөг байж. Ийм шүүмжлэл явсаар намын шийтгэлээр аавыг багшийн ажлаас нь халсан байдаг. Буруугаа ойлгохгүй, залуусын хүмүүжилд хайнга хандлаа гэсэн шалтгаанаар. Аав жараад онд “Зохиолчийн хөдөлмөр” гэсэн ном гаргасан юм. Монголын зохиолд өндөр шаардлага тавиад байсан хэрэг л дээ. Жинхэнэ зохиол ийм байх ёстой гэж. Загварын муу зохиол гэж ярина. Утга зохиолд загвар, схемчилсэн зохиолууд байсан. Ихэнх зохиолдмундаг ажилчин байж л байдаг, тэр хүн яагаад ч тийм болчихсон юм бүү мэд. Дугуйланд ийм маягаар зохиолуудыг муу, сайн гэж ярина. Тэр нь зохиолчдын байгууллагад хүрч, хэсэг зохиолчийн дургүйг хүргэсэн хэрэг.
-Жараад онд Ч.Лодойдамба зохиолчтой хэвлэлээр айхтар маргасан гэсэн яриа байдаг. Тэр ямар учиртай юм бэ?
-Тавиад оны маргааны үргэлжлэл байгаа юм. Ч.Лодойдамба гуай Соёлын сайд байхдаа Д.Нацагдоржийн “Ламбугайн нулимс” өгүүллэгийн тухай “Нэгэн гайхамшигтай өгүүллэгийн тухай” гэсэн өгүүлэл бичсэн байдаг юм. Хүрээний явдалтай хүүхэнд хууртагдсан ламын эмгэнэлийг үзүүлжээ гэсэн утгатай. Харин аав “Нэгэн гайхалтай өгүүллийн тухай” гэсэн гарчигтай шүүмж бичсэн. Ламыг хошин шог дүр гэсэн утгатай. Гэтэл Ч.Лодойдамба гуай “Баримт түшиж ярих сайхан” гэсэн хариу бичсэн байдаг. Аав “Буцаагаад хариу бичих гэсэн чинь дээрээс зогсоосон” гэж ярьдаг байсан.
-“Монголын нууц товчоо”-ны нууцыг тайлсан хүн, энэ мундаг сурвалжийг утга зохиол талаас нь Ш.Гаадамбаас илүү гарч судалсан хүн байхгүй гэдэг. Яагаад “Монголын нууц товчоо”-г судалж эхэлсэн юм бол?
-Аав 1958 оны намар хойшоо аспирантурт явсан юм. Сэдвээ Монголын хүүхдийн уран зохиолоорхамгаална гээд. Очоод судлаад үзэхэд хүүхдийн уран зохиол гэхээр зүйл бараг байгаагүй юм билээ. Тэгээд багшаасаа “Би сэдвээ өөрчилье. Монголын нууц товчоог судалбал ямар вэ” гэж асууж л дээ. Аавын багш нь Монголын уран зохиол судалдаг Г.И.Михайлов гэж хүн байж. Багш нь “Дэмжиж байна. Монголд ганц судалсан хүн нь Ц.Дамдинсүрэн. Захиа бичээд зөвшөөрөл гуй” гэсэн зөвлөгөө өгсөн байдаг юм. Ц.Дамдинсүрэн гуай ч дэмжсэн. Судалж явсаар 1961 онд “Монголын нууц товчоо бол Монголын уран зохиолын дурсгалт бичиг мөн” гэж дүгнэсэн байдаг. “Нууц товчоо”-г Дамдинсүрэн гуай орчуулж, Хөдөөгийн Пэрлээ гуай археологи, түүх талаас нь судалсан. Нууц товчоо судлал гээд ярихаар өрнөдийн орноос Франц, Герман, Орос эхлүүлсэн байдаг. Энэ гурван орны орчуулгын хувьд эхнийх нь Германд 1935 онд хэвлэгдсэн юм. 1953 онд бас нэг орчуулга гарсан нь Белгийн эрдэмтэн Антон Мостартынх. Орос, герман, франц гэсэн гурван хэлний орчуулгыг шүүж үзээд буруу зөрүүг нь тайлбарласан “Нууц товчооны зарим хэсэг” гэдэг алдартай номыг бичсэн хүн. Өвөр Монголд хорь орчим жил амьдарсан, монгол хэл гаргууд мэддэг байсан учраас ном нь сайн болсон хэрэг. Аавын “Нөхөр шорлогодой гэдэг үгийн учир” гэсэн өгүүллийг нь Мостарт гуай олж үзээд “Гайхамшигтай өгүүллийг чинь олж уншаад их баярлалаа” гэсэн захидал ирүүлсэн байдаг юм. Эртний мэдэгдэхгүй үг хэллэгийг тайлбарлахад олон хэл мэдэхээс гадна ардын аман зохиолыг сайн мэддэг байх хэрэгтэй. Тэр давуу тал нь аавд байсан.
-Утга зохиолын онолын анхны номуудыг гаргасан хүн нь таны аав. Өрнийн утга зохиолын онолын чигийн номнуудыг анх орчуулсан хүн байх аа?
-Тиймээ, 1969 онд гэхэд Аристотелийн “Туурвил зүй”-г орчуулсан.Одоогоос 3000 гаруй жилийн өмнөх Грекийн утга зохиолын онолын гол эх сурвалж шүү дээ. Дараа нь Францын Буалогийн “Яруу найргийн урлаг”-ийг орчуулсан.
-Ааваас тань үлдсэн хамгийн нандин өв юу вэ?
-Ааваас үлдсэн хамгийн нандин өв гэвэл номын сан нь. Орос ном их уншдаг хүн байсан юм. Жараад онд оросууд “Всемирная литература”гэж сонгодог зохиолын 200 боть хэвлэсэн. Эртний Грек, Ромоос эхлээд бүх л сонгодгийг багтаасан ботиуд байдаг. Аавын номын санд тавь жараад боть нь бий шүү.
Ц.БААСАНСҮРЭН