Төрийн соёрхолт, Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Шаравтай ярилцлаа.
–Та алдарт “Сэрсэн тал”-аа зохиогоод гучин жил болжээ?
-Би 1984 онд “Сэрсэн тал”-ыг бичсэн. Анх тоглосон хамт олон нь Үндэсний дуу, бүжгийн эрдмийн театрын найрал хөгжимчид. Энэ жил манай улсад мэргэжлийн найрал хөгжим үүсэж хөгжсөний 90 жилийн ой болж байгаа юм. Манайх найрал хөгжим цөөтэй шүү дээ. Улаанбаатарт симфони найрал хөгжим хоёр, үндэсний их найрал хөгжим ганцхан байгаа. 90 жилийн ойг улс орон даяар тэмдэглэж байна. Яах аргагүй хөгжим сонсдог, хөгжимд дурладаг түмэн олны баярт тооцогдоно. Хөгжмийн зохиолчдын тухайд ахмадуудаас эхлээд бидний үе хүртэл найрал хөгжим бичээгүй зохиолч ховор. Л.Мөрдорж, С.Гончигсумлаа, Б.Дамдинсүрэнгээс эхлээд бидний үеийг дамжаад дараагийн үеийнхэн гээд үе үеийн хөгжмийн зохиолчид найрал хөгжимд зориулан бүтээлээ туурвидаг.
Миний хувьд найрал хөгжимд зориулан олон хөгжим бичсэн байна. “Сэрсэн тал”-ын тухайд үндэсний найрал хөгжимд зориулан бичсэн миний анхны бүтээл. Маш олон тоглогдсон гэдгээрээ онцлогтой. Магадгүй миний бүтээлүүдээс хамгийн олон удаа тоглогдсон нь байх. Зөвхөн минийх гэлтгүйүндэсний найрал хөгжимд зориулан бичсэн хөгжмийн бүтээлүүдээс хамгийн олон удаа тоглогдсон гэж бодож байна. Нөгөөдөр ч бас “Сэрсэн тал”-ын 30 жилийн ойд зориулсан тоглолт ҮДБЭЧ-ын тайзнаа болно.
–Анх яаж бичиж байсан юм бэ. Сэдэл нь хаанаас төрж байв?
-1984 онд Улс тунхагласны 60 жилийн ой болсон юм. Энэ баяраар томоохон хэмжээний тоглолт болдог байлаа л даа. Тэр жил төрийн найрал хөгжмийнхөн дээр нийслэлд байдаг үндэсний хөгжимтэй газруудын уран бүтээлчид нэмэгдсэн. Нийт 150 хүнтэй найрал хөгжимчид алдарт Ж.Чулуун гуайн удирдлагаар “Сэрсэн тал”-ыг тоглож байлаа. Анх тоглогдохдоо л олон хүний сэтгэл шингэсэн учраас өдийг хүртэл дардан замаар явж байгаа байх. Хөгжмийн зохиолчийн хувьд дахиад олон жил эгшиглэнэ гэж горьдож байгаа.
–Ерөнхийдөө захиалгаар бүтсэн юм байна шүү дээ?
-Захиалга байсан. Тэр жилийн тоглолтыг Н.Жанцанноров найруулж байсан юм. Намайг дуудаад ардын найрал хөгжимд зориулсан зохиол хэрэгтэй байна гэлээ. Би тэр үед сургуулиа төгсөөд дөнгөж нэг жил болж байсан. Даалгавар өгөхөд “За, би бичье ээ” л гэж байгаа юм. Харин их амархан бичсэн дээ. Одоо бодоход тэгж их сууж байлаа, ингэж зовж байжээ гэж бодогдох юм алга. Нэг л мэдэхэд дууссан. Дуусчихаад найрал хөгжмийнхөнтэй дуугаргаж үзлээ. Ж.Чулуун гуай удирдаж байсан. Концертын найруулагч, зохион байгуулах комиссынхон гээд олон хүн сонссон. Аргагүй шүү дээ, нарийн хяналттай байсан үе юм чинь. Жаахан засвар оруулж байсан санагдаж байна.
–Их л өрнүүн, цог золбоотой хөгжим дөө. Юу бодож бичиж байв?
-Би багадаа хурдан морь унаж хөдөө өссөн. Малчны хүүхэд. “Сэрсэн тал” миний бага насны амьдралтай холбоотой. Захиалагчийн санаа юу байсан бэ гэхээр, ерөөсөө л Монгол орны сэрж буй амьдрал. Талд амьдрал сэрж байгаа тухай. Тэр дотор наадам ч орно. Монголын ард түмний сэрж байгааг, хийж бүтээх зориг, эрмэлзлийг дүрслэх учиртай байсан. Одоо наадмаар морь уралдахад “Сэрсэн тал” байнга явж байдаг. Хурдан морины уралдаантай сайхан таардаг.
–Бүтээлийнхээ нэрийг та өөрөө өгсөн юм уу?
-Би өгөөгүй. Баярын тоглолтын зохион байгуулагчдын өгсөн нэр. Н.Жанцанноров ч юм уу, эсвэл Ж.Чулуун гуай л өгсөн байх. Ярилцаж байгаад хамтарч өгөө байлгүй. Жанрын тухайд удиртгал шүү дээ. Би бол зүгээр л удиртгал гэж бичээд өгчихсөн. Сүүлд тоглолтод орохдоо “Сэрсэн тал” гэж дуудуулж байлаа. Нэр нь ч их оносон.
-“Сэрсэн тал”-ыг бичсэнээсээ хойш хэдхэн жилийн дараа Төрийн шагнал авсан байх аа?
-Хүмүүс намайг “Сэрсэн тал”-аар Төрийн шагнал авсан гэж боддог. Нэг хэсэг тэгж ярьж, бичиж байлаа. Гэхдээ тийм биш юм. Оюутан байхаасаа симфони зохиолууд бичиж байсан. 1987 онд Азийн хөгжмийн симпозиумд миний “Замбу тивийн наран” магтуу амжилттай оролцож шилдэг зохиолоор шалгарсан. Хоёрдугаар симфони гэж бүтээл Ленинградад болсон олон улсын их наадамд амжилттай оролцсон. Энэ хоёр бүтээлээрээ би төрийн шагнал авсан юм.
-“Аав ээж хоёр минь” дууны гучин жилийн ой бас энэ онд болж байна уу?
-Тэгж таарна. Бас л 1984 онд бичиж байсан. Энэ бүтээлийг дуулаагүй мэргэжлийн дуучин гэж байхгүй.МУГЖ П.Ганбат агсан П.И.Чайковскийн уралдаанд хоёрдугаар байр эзлэхдээ дуулж байлаа. Тэрнээс хойш уралдаан наадамд оролцож байгаа залуу дуучид “Аав ээж хоёр минь”-ийг дуулж байгаа. Сүүлд Т.Амартүвшин бас дуулсан. Наадамд төдийгүй шагналтнуудын концертод оролцохдоо хүртэл дуулсан байдаг.
–Ингэж дуулахдаа зохиогчоос нь зөвшөөрөл авдаг уу?
-Бидний үеийнхэн зохиогчийн эрх гэдгийг мэдэхгүй өнгөрч байна. Зохиогчийн эрхийг хамгаалах байгууллага бий болоод арваад жил болж байгаа гэдэг. Надад бол ийм газар байдаг нь мэдэгдэхгүй л юм. Гэхдээ энэ дуу сургалтын хөтөлбөрт хүртэл багтчихсан. Таны “Аав ээж хоёр минь”-ийг дуулах гэж байна гээд зөвшөөрөл авч байсан дуучныг би лав санахгүй. Ард түмний өмч болчихсон дуу л даа.
–Та Багшийн дээд сургуулийн дуу, хөгжмийн багшийн ангийг төгссөн байх аа?
-Багшийн сургуулийн хөгжмийн анги гэж буянтай сайхан сургууль байна. Тэр үеийн нэрээр Багшийн техникумыг төгссөн. Төгсөөд нийслэлийн нэгдүгээр сургуульд гурван жил багшилж байгаад хойшоо сургуульд явсан юм. Тэр үед сургуулиа төгссөн хүүхдийг улсын байгууллагад гурван жил ажиллуулж байж гадагшаа сургуульд явуулдаг байлаа.
–Орос руу мэргэжил дээшлүүлэх гэж явсан уу?
-Свердловск хотын Хөгжмийн их сургуулийн хөгжмийн зохиолчийн ангид найман жил сурсан. Оюутан байхдаа их мэрийнэ. Оросын хөгжмийн сургалт дэлхийд гайхагддаг шүү дээ. Оросууд дэлхийн хөгжмийн түүхийг бүтээлцсэн, дархлалцсан, дэлхийд алдартай хөгжмийн зохиолчдыг гаргаж ирсэн ард түмэн. Тэндээс чадах ядахаараа суралцах гэж хичээнэ. Тэнд гайгүй л сурсан юм байлгүй. Ирээд дажгүй л байна.
–Багш нарынхаа тухай ярихгүй юу. Хөгжмийн зохиолч С.Гончигсумлаагийн шавь гэдэг юм билээ?
-Ганц С.Гончигсумлаа багш гэлтгүй ахмад үеийнхнээ яримаар байна. Бидний ахмад үеийнхэн их гавьяатай, ард түмнийхээ өмнө үнэ хүндтэй хүмүүс. Алтан үе гэж хэлээд байгаа чинь дэмий хоосон үг биш. С.Гончигсумлаа багш, Л.Мөрдорж багш, Б.Дамдинсүрэн гуай нар голлодог байлаа. Монголын урлагийг ардын урлаг байхаас нь ажилласан улс. Дуурийн театр, Улсын филармони, Хөгжим, бүжгийн сургууль гээд бүгдийг байгуулсан. Тэр суурин дээр Монголын урлаг өдий зэрэгтэй явж байна. Энэ хүмүүсийн гавьяа дундаршгүй, ард түмэн хэзээ ч мартах ёсгүй. Өнөөдөр би “Сэрсэн тал”-ын гучин жил гээд яриад сууж байгаа нь бас л энэ хүмүүсийн гавьяа. Яагаад гэвэл би С.Гончигсумлаагийн шавь. Хөгжим оролддог хүүхэд байхаас л намайг өөрийн хүүхэд шигээ санаж ирсэн. Хойшоо сургуульд явуулаад, ирсэн хойно ч байнга зөвлөдөг байлаа. Зохиолоо ингэж бич, тэгж ажилла гэж зөвлөнө. Ахмад үеийн гавьяагаар Монголын урлаг өдий зэрэгтэй яваа.
–Таны “Замбу тивийн наран” магтуу ЮНЕСКО-гийн фондод орсон гэдэг дээ?
-1987 онд болсон наадамд “Замбу тивийн наран” бүтээлээрээ оролцсон гэж түрүүн хэлсэн. ЮНЕСКО-д яагаад орсон бэ гэхээр би тэр үед бүтээлээ ардын урлаг тал руу хандуулсан юм. Уртын дуу, эртний Монголын түүх соёл руу бүтээлээ хандуулсан. Дээрээс нь тэр үед хөгжиж байсан орчин үеийн арга техникийг ашигласан хэрэг. Ингэхээр шинэ хуучин хоёрыг хослуулсан арга болноо доо. Тухайн үед их л шинэлэг сонсогдсон байх. Үүгээрээ ЮНЕСКО-гийн дэргэд байдаг дэлхийн хөгжмийн фондод багтсан. Манайхаас Н.Норовбанзад гуайн “Уяхан замбу тивийн наран”, Ж.Чулуун гуайн ардын дууны хоёр хувилбар аяз байдаг. Минийх Монголын гурав дахь бүтээл болон нэмэгдэж орж байлаа.
–Хөлбөмбөгийн ДАШТ, Нобелийн шагнал гардуулах ёслолын ажиллагаа гээд хүн төрөлхтний томоохон арга хэмжээний нээлт дээр таны бүтээл эгшиглэж байсан. Олон улсын томоохон арга хэмжээг таны бүтээлээр нээхдээ зохих зөвшөөрөл авна биз дээ?
-Зөвшөөрөл авна. Зарим үед нь би өөрөө очиж оролцсон байх жишээтэй. Дэлхийн хөгжмийн сүлжээ замбараагүй том зүйл биш шүү дээ. Манай дэлхий жижигхэнээ хүрвэл жижигхэн. Америкт миний симфони зохиолыг удирдсан удирдаач, Японд миний олон бүтээлийг удирдсан удирдаач байна. Дэлхийн хэмжээний хүмүүстэй холбогдсоны ачаар оролцоход хэцүү наадамд миний бүтээл чамгүй олон удаа тоглогдсон байгаа.
–Таны бүтээлүүдийг хараад байхад Чингэс хаантай их холбоотой байдаг. Тэр ч үүднээсээ Чингэс хааны одонгоор шагнуулсан анхны уран бүтээлч болж байсан шүү дээ?
-Чингэс хааны одонгийн хоёр дахийг нь надад өгсөн. Миний өмнө П.Очирбат гуай авч байлаа. Мэдээж миний уран бүтээл Чингэс хаантай их холбоотой. Чингэс хаан дуурь байна. Хоёрдугаар симфони үндсэндээ Чингэс хааны тухай. Алтан ураг үндэсний бүжгийн жүжиг байна. Гэх мэтчилэн олон бүтээл байдаг. Монгол хүн, тэр тусмаа Монголын уран бүтээлч Чингэс хааны одонгоор шагнуулна гэдэг их том зүйл байсан. Бахархаж явдаг.
–Та хэн нэгэнд зориулан бүтээл туурвиж байв уу?
-Хүнд зориулсан бүтээл цөөхөн байх. Миний бурхан болсон найзууд бий. Тэдэндээ зориулан “Зул” гэж бүтээл бичлээ. Ер нь надад онцгойлон нэг хүнд зориулсан бүтээл цөөхөн байдаг юм.
–Таны найзууд, тэр дундаа Чинзориг, Билигжаргал гэж дундаршгүй авьяастай хөгжмийн зохиолчид байлаа. Тэднийгээ дурсахгүй юу?
-Бид гурав сайхан найзууд байлаа. Гурвуулаа С.Гончигсумлаа багшийн шавь. Хойно бас нэг сургуульд суралцаж нэг багшийн шавь болсон. Төгсөж ирээд бас л нэг тогоонд буцалсан. Бие биенээсээ салж, хол байж үзээгүй. Билигжаргал бид хоёр дөчин жил хамт явсан хоёр. Багшийн дээд сургуульд байхаасаа л нөхөрлөсөн. Тэр үед Билгээ 14-тэй, би 16-тай байлаа. Багаасаа найзалж, өвөр түрийдээ орж өссөн. Тувт хамт байсан найз минь зургаан жилийн өмнө бурхны оронд одлоо доо.
–Мэргэжил нэгтэй сайн найзууд нэгийгээ ёстой нэг зад шүүмжилнэ биз?
-Өө тэгэлгүй яахав. Хөгжмийн зохиолчид цөөхөн шүү дээ. Ховорхон мэргэжилтэй болохоор бие биенийгээ хурцалж, зоригжуулж, ойлгоно. Найзууд юм чинь шүүмжлэхдээ ёстой нэг зад авна даа. Өөд нь харуулна гэж байхгүй, хамаагүй хэлнэ. Дурсамж их юм даа. 1986 онд Ламбагуайн нулимсыг анх тоглож байх үед Билгээ маань гэртээ ганцаараа байсан. А.Долгор гадагшаа сургуульд явчихсан. Би ганц найз нь юм чинь хань болохоос яахав. Байнга л гэрт нь байж байна. Ламбагуайн нулимсыг тоглосны дараа хэдэн төгрөгтэй болчихоод түүгээрээ Саппорогийн дэлгүүрээс хивс авч байсан. Ээлжилж үүрч явсаар том өрөөнд нь дэвсэж байлаа. Хивсээ харж хөөрөөд, дээр нь завилж суугаад найрлаж байсан үе тодхон санагдаж байна.
–Сүүлийн үед ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?
-Яг өнөө маргаашдаа гэвэл өмнөд монголчуудын хийж байгаа “Үхэрт хүйтэн” киноны зохиол дээр ажиллаж байна. Сүүлийн нэг жилийн тухайд гэвэл “Чингэс хаан” дуурийн зохиол дээр ажиллалаа. Чингэс хаан дуурь миний томоохон бүтээлийн нэг. Засвар хийх ёстой байсан. Би анхнаасаа хоёр найрал дуутай, их өргөн оркестортойгоор бодчихсон байсан. Тэр хэмжээндээ хүргэж хэзээ ч тавигдаагүй. Тиймээс одоогийн нөхцөлдөө тааруулан засвар хийж байна. Багасгаж байгаа гэсэн үг.
–Л.Эрдэнэбулган найруулагчийн “Үхэж үл болно Чингэс хаан” киноны хөгжмийн зохиолыг бичсэнээс хойш киноны уран бүтээл дээр ажиллаагүй гэж бодож байлаа?
-Тэр киноны хөгжмийг бичсэнээс хойш ёстой цөөхөн киноны хөгжим дээр ажилласан юм байна. Киноны хөгжим хөгжмийн зохиолчдод их өгөөжтэй байдаг. Боломж гарвал бичиж баймаар. Миний “Сэтгэлийн эгшиг” зохиол байна. “Гэгээн алсад одох юмсан”, “Бөртэ хатан” байна. Кинонд зориулан бичсэн зохиол хүнд хүрэхдээ хурдан. “Мандухай цэцэн хатан”-ы хөгжмийг хүмүүс сайн мэддэг. Киноны ач шүү дээ.
-“Үхэж үл болно Чингэс хаан” киноны хөгжмийг “Мандухай цэцэн хатан”-ы хөгжимтэй дүйх сайн бүтээл болсон гэж ярьдаг?
-Дүйж очно гэдгийг би таалахгүй байна. Энэ бол өөр бүтээл. Одоо харин шинэ юм хиймээр байна. Захиалга орж ирэхгүй байна шүү дээ. Дуурийн театрынханд хэлээд байгаа юм. Би насаараа үнэгүй ажиллалаа. Одоо үнэтэй ажиллана аа гэж. Гэхдээ үнэ хэллээ гээд айхтар том тоо хэлэхгүй. Урлагийн байгууллагууд уран бүтээлд зарах мөнгөгүй байна гэдэг эмгэнэл. Би өмнөд Монголын кинонд ажиллаж байгаа нь тэд нарт хайртайдаа биш байхгүй юу. Хаана эдийн засгийн чадал байна, тэнд уран бүтээл төрнө шүү дээ.
–Таны удамд хөгжмийн, дуу хуурын авьяастай хүн байсан уу?
-Би эхээс долуулаа. Бүгд дуулж хуурддаг хүмүүс. Цөмөөрөө хөгжимд хайртай. Гэрийнхнээсээ хамгийн муу дуулдаг нь би. Манай ах дүү нар хөгжимд дуртай байдгийн шалтгаан нь манай аав, өвөө морин хуур тоглодог хүмүүс байсан. Дээрээс нь гарын уртай. Авдарны нүүр эрээлдэг, сийлдэг хүмүүс байлаа. Тэдний авьяас надад шингээ юм болов уу.
–Хөгжмийн зохиолчид гэр бүлээсээ саллаа гэж их дуулддаг. Таныг эхнэрээ солиогүй ганц хөгжмийн зохиолч гэдэг юм билээ?
-Уран бүтээлч хүн хэцүү шүү дээ. Цаг наргүй ажиллана. Сэтгэл их хөөрнө. Ар гэрийн амьдрал хүнд их чухал. Найдвартай, түшигтэй байх ёстой. Миний гэргий ар гэрийн ажлыг тэр чигт нь дааж яваа. Тэр хүний гавьяа их бий дээ. Өдий зэрэгтэй явж байгаа нь ханийн минь гавьяа. Манайх гурван хүүхэдтэй.
–Хүүхдүүдээс тань таны мэргэжлийг өвлөсөн хүн бий юу?
-Нэг нь миний мэргэжлийгөвлөсөн. Хойно хөгжмийн зохиолчийн анги төгсөөд ирсэн. Одоохондоо зохиол бүтээл нэг их бичихгүй байна. Яваандаа бичих болов уу гэж горьдож байгаа. Залуу ч байна даа. СУИС-д багшилж байна.
С.АЛТАНЦЭЦЭГ