ҮХААЯ-ны Мал аж ахуйн бодлогын хэрэгжилтийн газрын дарга Н.Ганибалтай ярилцлаа.
–ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин манай оронд айлчилснаар 20 жил яригдсан мах экспортлох тухай асуудалд нааштай хариу гарч магадгүй мэдээлэл гарсан. Тэгвэл таныг ҮХАА-н сайд Ш.Түвдэндоржийн хамт мах экспортлох талаар Москва хотноо хуралдаад ирсэн гэж дууллаа. Ямар шийдэлд хүрэв?
-ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путины айлчлалын үеэр яригдсан манайхаас ОХУ руу мах экспортлох асуудлын хүрээнд ҮХАА-н сайд Ш.Түвдэндорж энэ сарын 6-10-ны өдрүүдэд Москва хотноо ажлын айлчлал хийгээд ирлээ. Айлчлалын үндсэн зорилгын хүрээнд ОХУ-ын Хөдөө аж ахуйн сайд Н.В.Федеров, Мал эмнэлэг хорио цээрийн албаны дарга А.С.Данкверт нартай уулзсан. Уулзалтын үеэр Монгол Улсаас ОХУ руу экспортолж буй мах, махан бүтээгдэхүүн, хөдөө аж ахуйн уламжлалт бүтээгдэхүүний тарифыг “тэг”-лэх, махны экспортын хорио цээрийн нөхцөлийг хөнгөрүүлэх, Монгол Оросын Засгийн газар хоорондын комиссын Хөдөө аж ахуйн ажлын хэсгийн анхны хурлын мөрөөр хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаар ярилцсан. ОХУ-д мах экспортлоход гарах гурван асуудлыг зайлшгүй шийдэж байж манай орноос мах их хэмжээгээр гарах боломжтой.
–Тэр нь ямар гурван асуудал вэ?
-Эхнийх нь дээр дурдсан гаалийн тарифыг “тэг”-лэх хоёрдугаарт ОХУ-д тодорхой улс орнуудаас мах оруулахад квот олгодог. Уг квотод Монголоос орж ирэх махны хэмжээг тогтоолгох, гуравдугаарт нь мал эмнэлэг хорио цээрийн асуудлыг тодорхой хэмжээнд хөнгөвчлөн хамтран ажиллах асуудлыг хөндсөн.
–Энэ гурван асуудалд Оросын талаас ямар байр суурьтай байх юм. Мах экспортлох тал дээр манай оронд хатуу ханддаг шүү дээ?
-Авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээ маань үе шаттай явагдаж байгаа. Есдүгээр сард ОХУ-аас Монгол Улсын мах экспортлох боломжтой махны үйлдвэрүүдийг аттестатчилах ажлын хэсэг ажилласан. Энэ ажлынхаа урьдчилсан дүн мэдээг манай талд танилцуулсан. ОХУ-аас манай орны 12 үйлдвэрт мал эмнэлэг, ариун цэврийн шаардлага хангасныг шалгасан. Үйлдвэрүүдэд мах нийлүүлэх хүсэлтэй байгаа бол ийм шаардлага хангах ёстой гэсэн зөвлөмжийг хүргүүлэхээр болсон гэдэг байр суурийг илэрхийлсэн. Мах экспортлох асуудлаарх эцсийн шийдвэрийг гаалийн холбооны бүс буюу Казахстан, Беларус, ОХУ гурав хамтарсан шийдвэр гаргаж байж эцсийн дүгнэлт гардаг юм билээ. Эхний ээлжинд ОХУ-ын экспертүүд дүгнэлтээ гаргасан. Ажлын хэсэгт орсон Казахстан, Беларусийн дүгнэлт ирснээр эцсийн байдлаар шийдвэрлэгдэнэ.
–Манай зүгээс ямар тодорхой асуудлуудыг тавьж байгаа юм?
-Арваннэгдүгээр сарын эхээр мал эмнэлгийн мэргэжилтнүүд ирэхээр тохиролцсон. Үүний гол зорилго нь мал эмнэлгийн хоёрдугаар шатны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх юм. Монголын малыг эрүүлжүүлэх тал дээр шаардлагатай лабораториудын тоног төхөөрөмжүүдийг сайжруулна. Манай орны малын эмч нарыг мэргэшүүлэх, шинээр хөдөө аж ахуйн мэргэжилтнүүдийг ОХУ-д сургах боломжийн талаар ярилцсан.
Арваннэгдүгээр сард хөтөлбөр боловсруулсны дараа 100 оюутныг ОХУ-ын талаас суралцуулах боломжтой гэдгээ хэлсэн. Түүнчлэн Владимирын институтид магистрантурт эрдэмтдийг бэлтгэнэ. Малын гоц халдварт өвчин болох шүлхий өвчин Монгол Улсын зүүн бүс нутаг, ОХУ-ын манайхтай хиллэдэг Буриадын нутагт сүүлийн хоёр жил гарсан.
Энэ тал дээр хамтран ажиллая гэдэг саналаа илэрхийлсэн.
–Махны квот болон тариф “тэг”-лэх асуудал нь хэрхэн шийдэгдэх юм бэ. Хугацаа хэдийд байх бол?
-Энэ асуудлыг ОХУ-ын Эдийн засгийн яам шийддэг юм билээ. Хөдөө аж ахуйн сайд нь Монголын талын мах экспортлох байр суурийг дэмжиж Засгийн газрынхаа хуралдаанд оруулна гэдгээ мэдэгдсэн. Өнөөдөр (өчигдөр) хоёр орны Засгийн газар хоорондын эдийн засаг, шинжлэх ухаан техникийн хамтын ажиллагааны XVIII хуралдаан эхэлж байна. ОХУ-д очоод тавьсан бидний санал, хүсэлтүүдийг хурлын протоколд албан ёсоор оруулж ажил болгох тал дээр ажиллаж байгаа. Айлчлал уг хуралдааны өмнө болсон тул хоёр тал хоёул тодорхой хэмжээний мэдээлэл солилцсон. Ямартай ч бидний ажил хоног хоногоор ахиж байна.
–ОХУ гаднаас мах оруулахад ямар стандартыг мөрддөг юм бэ. Монгол Улс 50 сая толгой малтай боллоо гээд цээж дэлдээд байдаг. 50 сая толгой малаас стандартын шаардлага хангах мал хэд нь байх бол. ОХУ-аас фермерийн чиглэлийн малыг авна гэх юм уу. Манай орон чинь нүүдлийн мал аж ахуйтай улс шүү дээ?
-Дэлхий нийтийн хэрэглээнд бэлчээрийн мах хэрэглэдэг орон тун цөөхөн. Монгол Улс бэлчээрийн мал аж ахуйгаараа дэлхийд эхний гуравт орно. Дэлхийн зах зээлд зарагдаж буй махнаас стандартын шаардлага хангасан махаар БНХАУ-ын Өвөр Монголын өөртөө засах орны хонины мах тэргүүлж хамгийн өндөр үнээр борлуулагдаж байна. Хонины махыг хэрэглэдэг дэлхийн хүн амын дийлэнх хувь нь дундад Азид амьдардаг. Дундад Азид гарч буй Өвөр Монголын нэг хурга 600-800 юань хүрдэг. Одоогийн зах зээлийн ханшаар бодвол 180-240 мянган төгрөг гэсэн үг. Өвөр Монголоос Дундад Ази руу мах экспортолж байгаа үйлдвэрүүд нь Монголоос амьд мал оруулах сонирхол маш их байдаг. Тэдний хувьд манай орны зүүн, баруун бүсийн аймгуудын малыг оруулж ирэхээр тооцон үйлдвэрүүдээ барьсан байдаг юм. Зүүн бүст гарч буй шүлхий өвчний асуудал манай орны мах дэлхийн зах зээл дээр гарахад хориг болчихоод байна. Тухайн үйлдвэрүүдийн зүгээс хил дээр 40 га газар гаргаад өгчих. Тэнд бид Хятад улс руу гаргах малыг тэр газар нь хорио цээрийн дэглэмийг байгуулан гаргаж байя гэсэн сонирхол ихтэй байдаг. Харин “стан”-ы орнуудын мал маллагааны арга техник, стандарт нь манай оронтой бараг л адилхан. Суурин маллагааны махны амт, бэлчээрийн малын махны чанар, амтын хувьд мэдээж өөр.
–Манай орон ОХУ-д малын мах экспортлох тал дээр 20 жил хүсэлт тавьж байна. Тэдний зүгээс стандарт, малын өвчлөлөө бууруул гэдэг хариу өгдөг. Татварыг хөнгөлөөч гэдэг байр суурийг илэрхийлээч гэсэн боловч наашаа хардаггүй гэмтэй. Бидэнд үнэхээр мах экспортлох боломж бий юу. Эсвэлөнгөрүүлсэн 20 жил шигээ өнгөрөөчихье гэж байгаа юм биш биз?
-ОХУ гаалийн татвараа тэглэх асуудал нь дээр хэлсэн Эдийн засгийн яам нь шийднэ. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путины айлчлалынхаа үеэр малын хорио цээр цэгцлэгдсэн үед махыг импортлоход бэлэн гэсэн. Экспортлох мөн чанарынхаа хувьд гаалийн тарифыг “тэг”-лэхгүй бол Монголын мах дотооддын зах зээл дээр байгаа үнэ ОХУ руу гаргаж зарах үнэ хоёрын хооронд ямар ч ашиг гарахгүй болчихно. Татварын хувьд тодорхой квоттой үед 25-30 хувь, квотгүй үед 60 хувийн татвар авдаг. Ийм их хэмжээний татвар төлөхөөр бол манайхаас мах борлуулна гэдэг мэдээж хүндрэлтэй. ОХУ-ын зүгээс мах авах тал дээр Ерөнхийлөгчийнхөө айлчлалын хүрээнд протоколын дагуу үнэхээр хүчин чармайлт гаргаж ажиллаж байгаа. Монгол Улсын зүүн аймаг, ОХУ-ын буриад тэргүүт газруудад яг адил давтамжтай шүлхий өвчин гарсан. Манай орон заавал шүлхий өвчин гарсан бүс нутгуудаасаа мах экспортлоё гээгүй. Баруун болон төвийн бүсийн шүлхий өвчин гараагүй газруудаас махаа экспортлох боломжтой. Олон улсын мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллагаас тэдэн оны тэдэн сарын тэдэнд тийм өвчин гарч тэдэнд дарагдсан гэдэг мэдээллийг өгдөг. Түүнээс биш Монгол Улсад гоц халдварт өвчин гарсан тул ОХУ та Монгол Улсаас битгий мах импортлоорой гэдэг зөвлөмжийг тавьдаггүй. Тухайн орон өөрсдөө энэ бүс нутаг нь шүлхий өвчтэй бол шүлхийгүй тэр бүсээс махаа авчихъя гэсэн боломж нээлттэй.
–Малчин Дорж өөрийнхөө хэдэн малаас экспортлочихъё гэхэд боломж хэр байх юм?
-Дээр хэлсэн аттестатчилагдсан 12 үйлдвэр бий гэж. Экспортод гарах мах үйлдвэрийн аргаар нядалгаанд орж лабораторийн шинжилгээний хариугаар эрүүл гэдэг нь батлагдвал гаргаж болно. ОХУ-аас тодорхой экспертүүд ирээд ямар учраас аттестатчилалд хийгээд байна гэхээр “Энэ үйлдвэрүүд бидний шаардлагыг хангаж байгаа тул эндээс махаа авъя” л гэж байгаа юм.
ОХУ тухайн орны үйлдвэрүүдийг A, B, C, D гэж ангилсан байдаг. Монгол Улс өнөөдрийн байдлаар C ангилалд багтаж байгаа. Энэ ангилалын бүтээгдэхүүн нь утсан болон хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн худалдаж авна гэсэн үг. ОХУ-ын зах зээлд Латин Америкаас орж ирсэн махнууд түүхийгээрээ худалдаалагдах боломжтой. Манай орон ангиллынхаа хувьд зөвхөн утсан болон хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн нийлүүлэх боломжтой байдаг тул энэ талаар бид асуулга тавьсан.
–Ямар асуулга тавьсан бэ?
-Бид их хэмжээний мах экспортлох боломжтой бол баруун бүсийн малын гоц халдварт өвчин гараагүй эрүүл газруудаас шууд худалдах боломжийг нээж өгөөч ээ гэсэн юм. Шууд худалдах боломжид нь D ангилал гэж байдаг юм байна. Энэ нь ОХУ-ын дэлгүүрт Монгол мах гэсэн нэрээрээ шууд борлуулагдах боломжтой гэсэн үг. Нэг үгээр хэлбэл түүхий мах худалдах боломжийг нээж өгөөч ээ гэсэн юм.
–Манайхаас мах экспортлох аттестатчилалд тэнцсэн 12 үйлдвэр нь орон нутгуудад байх юм уу. Эсхүл нийслэлдээ бүгд шавсан байдалтайгаар орон нутгаас махаа татах юм уу?
-Эдгээр үйлдвэрүүдээс найм нь боломжтой гарсан. Ихэнх үйлдвэрүүд нийслэлд төвлөрсөн байгаа. Нядалгааны зохион байгуулалт хийхэд жаахан хүндрэлтэй. Тухайн үйлдвэрүүд орон нутгуудад салбартай. Тэр салбаруудаасаа мах нийлүүлэх боломж нээлттэй.
–Манайхан хэдийнээс махаа экспортлох боломжтой вэ. Тулгарч буй хүндрэлтэй ямар асуудлууд байгаа бол?
-Монголчууд махаа экспортолж байсан. Одоо ч экспортолж байгаа. Өнгөрсөн онд долоон мянган тонн орчим адууны мах ОХУ, БНХАУ, хонины махыг Иран руу экспортод гарсан. Шүлхий өвчний асуудлаас болж зүүн гурван аймаг мах экспортлох тал дээр 2-3 жил хүлээгдэх магадлалтай. Харин баруун болон төвийн бүсээс мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллагатай хамтран дэлхий дээр вакцин хэрэглэдэггүй эрүүл бүс болох статус авахаар ажиллаж байна. Тодорхой хэмжээний шаардлагуудыг бид давж чадахгүй байгаа.
–Тэр нь ямар шаардлагууд юм бэ?
-Мал эмнэлгийн тогтолцооны тал дээр алдаа байна гэдгийг олон улсын байгууллагууд бидэнд мэдэгдсэн. Амьд малын шилжилт хөдөлгөөнийг бүрэн хорих барианы асуудлыг шийдээгүй байна гэсэн. Энэ шалтгаанууд дээр бид анхаарч ажиллаж байгаа. Одоо амьд малын постууд тавигдаад байна. Бусад тал дээр ер нь давгүй явна. ОХУ болон БНХАУ манайхаас мах импортлох боломж 100 хувь нээлттэй. ОХУ маргааш шийдвэрээ гаргаад “Танай баруун аймгуудаас мах авъя” гэвэл маргааш ч мах нийлүүлэхэд бэлэн, тэд шууд авах боломжтой. ОХУ-ын талын шийдвэр гарах хэрэгтэй. Өнөөдөр Монгол Улсад бөөнийхөө үнээр 4500 төгрөгөөр зарж байгаа махыг ОХУ руу экспортолно гээд 3000 төгрөгөөр зарна гэх зүйл байхгүй. Тарифын “тэг”-лэлт, квотын зарчим болон эдгээр асуудлууд шийдэгдчихвэл ОХУ манайхаас мах авах үнэ тодорхой хэмжээнд тогтоод манай мах Оросын зах зээл дээр гарч ашиг олох хэмжээнд хүрч байж мах экспортод гарна. Энэ дамжлагуудыг даван туулах арга замыг шийдээч ээ тэгвэл бид мах экспортлоно гээд байгаа юм. ОХУ-аас үхэр, адууны махыг их хэмжээгээр авах сонирхолтой байна. Адууны махны хэрэглээ байнаа гэдэг чинь цаана нь хонь, ямааны махны хэрэглээ байна гэсэн үг. “стан”-уудын орнуудад адуу, хонь, ямааны махны хэрэглээ өндөр байдаг. Бидний хувьд 70 хувьд бог, 30 хувьд нь бодын мах нийлүүлэх нөөц боломж бий.
Э.ЭНХБОЛД