Ардын дуугаараа овоглосон Л.Чулуунчимэг гавьяатынх

ААВ, ЭЭЖ НЬ ЭХ БАРИГЧ ЭМЧ НАР БАЙЖЭЭ

Олон түмнээ “Эрдэнэтийн, ардын дууны” хэмээн алдаршсан Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Лувсандагвын Чулуунчимэгийнд өнжлөө. Американ дэнж хотхон буюу “Сэлэнгэ” зочид буудлын архан талд орших гэртээ тэр биднийг хүлээн авсан юм. Цай цүй болох зуур “Та манай Баянхонгор аймгийн Заг, Жаргалант суманд цагаан морин жил ардын уран зохиолч Тангадын Галсан, ардын жүжигчин Гонгорын Хайдав гуай нартай очиж тоглолт хийж байсан даа” хэмээвэл “Хамаг залуу насаа тэнэж л өнгөрөөлөө дөө” гэж инээмсэглэн өгүүлж байна. Булган аймгийн Халиун сумын хоёрдугаар баг буюу одоогийн Орхон сумын уугуул тэрээр айлын хоёр дахь охин аж. Аав Лувсандагва, ээж Жавзан хоёр нь хоёул эх баригч бага эмч мэргэжилтэй хүмүүс байж. Гавьяатыг гурван ойтой байхад тэднийх Улаанбаатар хот руу шилжин ирж, аав ээж хоёр нь хүнсний тавьдугаар дэлгүүрт махны худалдагчаар ажилд орцгоосон байна. Тухайн үед хонины нэг килограмм мах долоон төгрөг тавин мөнгөний үнэтэй. Худалдан авагч гурван төгрөг өгч мах авахад ээж нь жигнэж, боодлын бор цаасанд боож өгчихөөд нөгөө хүн нь махаа хараад зогсчиход өрөвдөөд уйлчихдаг байсан байна. Хөдөө махыг тэгж бага жингээр зардаггүй байсан болохоор хар ухаандаа хотынхныг өрөвддөг байж л дээ. 

                          ЭРГЭЖ ИРСЭН ААВЫГАА ДАГААД ГАНИЙЖЭЭ

Ийн нийслэл хотод аж төрцгөөж байтал Эрдэнэтийн уурхайн бүтээн байгуулалтын ажил ид өрнөж, Булганы Хан¬гал, Халиун сумын нутагт уулын баяжуулах үйлдвэр байгуулагджээ. Эцэг өвгөдөөс улам¬жилж ирсэн төрсөн нутаг­таа б­айгуулагдаж байгаа Эр­дэнэтийн үйлдвэрт аав, ээж нь илгээлтээр очиж ажиллах үед Чулуунчимэг охин наймдугаар ангийн сурагч байв. Нийслэлийн 46 дугаар сургуулийн улсын тэр­гүүний бүлгийн охин тэрээр аав ээжээсээ зөрж, ангидаа үлдэнэ хэмээн нулимс унаган гуйсан гэж байгаа. Ангийн багш Жагдал нь хүүхдийн сэтгэлийг ч бодсон уу “Намар хичээл эхлэхээр багшийндаа бай даа”  гэж. Ингээд Чулуунчимэг намар нь ангийнхаа багшийнд амьдрах болов.

Монгол
Улсын гавьяат жүжигчин цолоор шагнуулав. 1996 он

ЭРДЭНЭТИЙН СОЁЛЫН ОРДОНД ДАГАЛДАН ЖҮЖИГЧИН БОЛСОН НЬ

Гэвч, Чулуунчимэг “Би яадаг ч байсан насаараа ганц ширээ тойрдог ажил хийхгүй. Сургуулиа хаяна” гэхэд найзууд нь үнэмшдэггүй байж. Тухайн үед сахилга бат тааруутай юм уу, жирэмсэн охид л жилийн чөлөө авдаг байсан ч тэрээр дургүй сургуулиасаа чөлөө аваад гэртээ очиж, аав ээждээ гэрийнх нь ажилд туслалцах болов. Наймдугаар анги хамт төгссөн Оюунчимэг гэдэг охин Эрдэнэт хотын Соёлын ордонд бүжигчин болсон байв. Тэр нэг өдөр таарч “Чи Соёлын ордонд дуучнаар шалгуулаач” гэж л дээ. Аав нь ч үүнийг дэмжиж “Миний охин дуучин болчих” гэж хэлж. Соёлын ордонд очоод шалгууллаа. Тайз нь одоо бодоход жигтэйхэн том санагдаад, сүртэйхэн байж. Богд хааны дүрийг бүтээсэн ардын жүжиг­чин Нямын Цэгмид гуай Соёлын ордны дарга. Дууриар Болгарт сургууль төгссөн “болгар” Самбуу, Н.Цэгмид жүжигчин хоёр шалгал¬тын комисс. Тухайн үеийн залуусын дуулдаг ганц хоёр дуу дуултал, ангийнх нь нөгөө бүжигчин охин “Багш аа, наадах чинь уртын дуу дуулдаг юм” гэж алтан хошуу өргөж дээ. Ардын дуу “Жаахан шарга”-ыг тал хагас дуултал Н.Цэгмид жүжигчин “Хоолой чинь өвддөг үү” гэж асууж. “Өвддөг” гэвэл “Хоолой нь өвддөг хүн дуучин болдоггүй” гэж буцаажээ. Хаврын өдөр замын хажуугаар гэр өөдөө нулимстай алхаж явахад уурхайн тэрэгний жолооч нар их л гайхаж байсныг тэр өнөөдөр дурсаж байна.

Гэвч, түүнд урлагаар амьдрах хувь заяаны харгуй цаанаасаа л заяасан байжээ. Ээж нь нэг өдөр “Соёлын ордонд өлгүүрчин авна гэж байна. 

Гэр бүлийн
хамт

 Би Цэрэнбатаа даргатай ярьчихлаа” гэсээр ирж. Яваад очвол “Өлгүүрчин биш бичээч хэрэгтэй дээ хө” гэж. Бичгийн машин ч үзээгүй охин ингэж Нямын багшийнхаа нарийн бичгийн даргаар, нэгэн өрөөнд суух болжээ. Н.Цэгмид даргыг гараад явсан хойгуур бичгийн машины үсгүүдийг цохиж, хурлын тайлан энэ тэр шивсээр бас ч дөртэй болоод авав. Бичээчээр ажил¬лаж байгаад жирэмсний амралттай хүний оронд сарын 250 төгрөгийн цалинтай дагал­дан жүжигчнээр ажилд ороод авав. “Орчлонд ийм туранхай хүн бас байдаг аа” гэж гайхаж байсан бүжиг­чин Цэрэннадмэд гэдэг бүсгүйтэй нэг өдөр дагалдан жүжигчин болж хожим хоёул гавьяатын тэмдгээр энгэрээ мялаасандаа өнөө ч талархаж явдаг аж. Дагалдан жүжигчнээр бүтэн зургаан жил ажиллаад мэргэжлийн шал­галтаа хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноровт өгч, жүжигчний үнэмлэхээ гардан авчээ. Гавьяаттай ийн хуучлах зуур тэрээр гэрийнхээ төгөлдөр хуур дээр дууныхаа ноотнуудыг цэгцлэн, завсар зайгаар нь жимсний цай хандлан барьж байна. 

ЭМЭЭГИЙНХ НЬ АХ ХАНД ВАНГИЙН ДУУЧ БАЙЖЭЭ

Зургийн цомог, ардын дууны цомгуудаа сонирхуулж, номын сангаа үзүүлэв. Ардын богино дууны өчнөөн олон номтой юм. Ингэж тэр Эрдэнэтийн чуулгад хорин дөрвөн жил ажиллахдаа ардын дуунаас гадна “Эрдэнэтийн цагаан шөнө” зэрэг нийтийн дуунууд дуулж, драмын жүжигт тоглож жүжигчин хүний хийх ёстой бүхий л ажлыг гүйцээсэн гэдэг. Тэр үедээ шанз бариад хөгжим тоглочихдог байсан гэдэг. Эрдэнэтээс хот руу шилжин ирж Үндэсний дуу, бүжгийн эрдмийн чуулгад 2002 оноос ажиллан олон сайхан нөхөдтэй болж, одоогоос дөрөв таван жилийн өмнөөс СУИС-ийн ардын богино дууны ангийн багшаар ажиллах болсон байна. Л.Чулуунчимэг ардын дуу дуулах арга барилыг аав, ээж, эмээгээсээ өвлөн авсан аж. Түүний удамд эмээгийнх нь ах Ханддорж Чин вангийн дууч Очир хэмээх мундаг дуучин байж. Энэ Очир ахынх нь төрсөн дүү Дарьсүрэн хэмээх мундаг уран үйлч бас байж. Тиймээс тэрээр дуулах авьяас, үйл мэтгэх хоёрыг удмаасаа өвлөж авсан гэж бахархах дуртай юм. Өөрийнхөө тоглолт тайзны хувцас хунарыг өөрөө л эсгэн урлачихдгаа тэрээр бидэнд сонирхуулсан. 1988 онд зохиогдсон ардын богино дуу дуулаачдын анхдугаар уралдаанд тэрээр эмээ, ээжийнхээ дуулдаг дуунаас арван хоёрыг Соёлын ордны Лхамжавынхаа хамт бэлдэн ирж оролцож байснаа бахархалтайгаар дурдав. Ер нь энэ уралдаан Ш.Чимэдцэеэ, Гэрэлмаа, Үенч, Даваахүү, Увсын Загиржав, Эрдэнэцэцэг, Хэнтийн Даваажав, Эрдэнэтийн Чулуунчимэг гэсэн сайхан дуучдыг нээж, ард түмний танил болгож өгсөн байна. 

ХАЙРТАЙ АЧИЙНХАА ӨӨЖИНГ ЗАСАН СУУНА

Чулуунчимэг гавьяатыг ийн хуучилж суутал утасных нь хонх жингэнэв. Ууган хүү Болд-Эрдэнэ нь Говь-Алтайгаас ирж явахдаа Өвөрхангайгаас ээжтэйгээ ярьсан нь энэ аж. Хүү нь Орхон сумандаа аж төрдөг, гавьяатын хошигносноор “мэргэшсэн малчин” гэнэ. Гэргий нь харин Эрдэнэтэд цэцэрлэгийн арга зүйчээр ажилладаг. Эднийх хоёр хүүхэдтэй гэж байгаа. Удаахь охин Нандинлхам эрх зүйч мэргэжилтэй, Баянзүрх дүүргийн Бүртгэлийн газарт ажиллаж байгаа. Хүргэн нь хуульч. Отгон хүү Ниндэвдэмбэрэл гэмтлийн мэс заслын эмч бол бэр нь шүдний эмч юм байна. Хүүгийнх нь нэрийг хэлмэгдлийн үед арван жил шоронд суусан түвд номд нэвтэрхий гавьж өвөө нь өгсөн аж. Тэрээр одоо хүү, бэр, ач охиныхоо хамт амьдардаг ч хайртай үрс нь зусландаа байгаа болохоор биднийг очиход ач охин Сүндарийнхаа бяцхан өөжин орыг өхөөрдөн зассан шигээ суусан. 1996 онд Эрдэнэтийн чуулгад ажиллаж байхад Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цолоор шагнасан тухай анх утсаар сонсоод өрөөндөө ороод хаалгаа түгжээд суучихсан гэдэг. Ингээд наадмаар Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуайгаас шагналаа авч байж. Яагаад тэгж хаалгаа түгжин нуугдсаны учрыг асуухад “Нэгд, ичээд, хоёрт, одоо яанаа, цаашид юу хийнээ л гэж бодогддог юм билээ” гэж тэр хариулсан. Чулуунчимэг гавьяат “Сэрвэгэр хадны зэрэглээ”, “Ханд вангийн бүсгүй”, “Хатан аялгуу” болон ардын сайхан дуунуудаар овоглосон арав гаруй тайлан тоглолтыг ард түмэндээ өргөн барьсан дуучин. Түүний “Монгол ардын богино дуу”, “Дуундаа жаргах тавилан” зэрэг цомгууд гарсан даруйдаа л түмний түгээл болон одоо өөрт нь ч олдохоо байжээ. “Ардын богино дууны дагалтат түүвэр” ном нь ч нүдний гэм болж.

НУТГИЙН АХЫНХАА БҮТЭЭЛИЙГ ШИРЭЭНИЙ НОМ БОЛГОЖЭЭ

“Дулаанхан цэнхэр орчлонд гэгэлгэн эгшиг дутвал

 Дуундаа жаргасан тавилан минь бүтэн болгож бүүвэйлдэг ээ” гэж дуун цомогтоо гарын үсгээ зурж бэлэглэсэн тэрээр бас шаггүй шүлэгч гэдгээ ч нуусангүй. Гэхдээ тэр шүлгийнхээ дэвтрийг олсонгүй гэдэг хөөрхөн шалтаг тоочихоо бас мартсангүй. Гавьяатын элэнц хуланц нь Галбын говиос гаралтай хүмүүс байсан гэнэ. Тэрээр ханан дахь гэр бүлийнхээ зургийг харж байгаад “Манайд шинээр олон хүн нэмэгдсээн. Тиймээс Сансарын зурагчин орж шинээр гэр бүлийн зураг авахуулахаар хүүхдүүдтэйгээ тохирсон. Маргааш бөөгнөрч аваад зургаа авахуулцгаана даа” гэж байсан. Ардын дуугаараа овоглосон гавьяат маань бурхан шүтээндээ дэндүү сүсэгтэй нэгэн юм билээ. Тэрээр 25 дугаар суваг телевизээс зохион байгуулсан наадмын “Ардын богино дууны шилдэг дуулаач” өргөмжлөлөө хүндтэй газар байрлуулсан харагдана. Нутгийн ах, эрдэмтэн Жигжидийн Болдбаатар академичийн саяхан бэлэглэсэн “Монгол түмний сод хүмүүс” цуврал ботийн яруу найрагч, яруу тайлбарлагч нарын дөрөв, тавдугаар ботийг ширээний ном болгон талбиж.  

Л.БАТЦЭНГЭЛ