ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС… Хурандаа Н.Гаравсүрэнтэй хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна.
-“НАВСГАР ХЭЛТСЭЭ
НАДААС АВ” ГЭЖ ХҮРТЭЛ ХЭЛЖ ҮЗСЭН. БИ ДАРГААС АЙЖ ЯВААГҮЙ-
Хурандаа Н.Гаравсүрэнтэй уншигч та бүхнийг уулзуулж
байна. Эл эрхэм Нийслэлийн цагдаагийн газрын дарга, Цагдаагийн ерөнхий газрын
тэргүүн дэд даргаар ажиллаж явсан. Тэрбээр 1965 онд Эргүүлийн ротын цагдаагаар
ажлынхаа гарааг эхэлж байжээ.
-Таныг
цэргээс халагдаж ирээд л цагдаа болсон гэдэг. Эндээс яриагаа эхлэх үү?
-Би Завхан аймгийн Отгон сумын хүн. Цэрэгт ирээд Улаанбаатар хотын
барилгын цэргийн ангид хуваарилагдсан. Халагдаад л цагдаагийн байгууллагатай холбогдчихсон
хүн. Одоо болтол цагдаагийн байгууллагаа бараадсаар л явна. 1965 онд Хотын цагдаагийн газрын Эргүүл ротод сэргийлэгч болсон.
Миний ажлын гараа улаан погоонтой сэргийлэгч эргүүл хийхээс эхэлсэн. Явган, морьтой
гээд л хотын гудамж, зуслангаар эргүүлд явна. Тэр үед цагдаагийн байгууллагад
цөөн хүн ажилладаг, машин тэрэг гэж байсангүй. Хол газарт мориор, хотын гудамжаар
явган эргүүлд гардаг байлаа. Тухайн үед машин гэвэл дарга нарын А 69 л байсан.
1970 оны дунд үеэс л цагдаагийн байгууллага машин, тэрэгтэй болж эхэлсэн дээ. Эргүүл
ротод сэргийлэгчээр жил гаруй ажиллаад, Салаан дарга болсон. Салаан даргаараа долоон
жил ажиллаад, районы цагдан сэргийлэх хэлтэст ахлах байцаагч болж дэвшсэн. Ингээд
хэв журмын тасгийн дарга, Сэргийлэн хамгаалах гарнизоны орлогч, эргүүл ротын
дарга, Сүхбаатарын районы цагдан сэргийлэх хэлтсийн дарга хүртлээ дэвшиж ажилласан.
Нийслэлийн цагдаагийн газрын дарга, Цагдаагийн ерөнхий газрын тэргүүн дэд дарга
гээд ер нь л цагдаагийн газарт хурган дарга хийж байгаад чөлөөндөө гарсан.
-1965
онд сэргийлэгч болохдоо цагдаагийн курс төгсч
байв уу?
-Тэр үед цагдаагийн бэлтгэх нэг, хоёр жилийн курс байсан. Миний хувьд
олон жил сэргийлэгчээр ажиллаж байсан Шагж гэдэг хүнийг дагаж, эргүүл хийдэг байлаа.
Цагдаагийн байгууллага цэргийн дүрмийг мөрддөг байсан үе. Тийм болохоор хатуу
чанга шаардлагатай, сахилга шаардсан ажил байсан юм. Буу үүрээд л эргүүлд гарч
байлаа. Одоо ямар нэгэн курст суугаагүй хүнд шууд буу үүрүүлээд гаргана гэвэл хүмүүсийн
санаанд багтахгүй байх. Ард иргэдийн дунд
сэргийлэхийн нэр хүнд сайн байлаа. Гудамж, талбайд ч хэрэг зөрчил барагтай бол
гарахгүй. Ийм үед ажиллаж байсандаа баяртай байдаг. Иргэддээ баярлаж явдаг. Иргэд
сэргийлэгчийн үгэнд сайн ордог, хүндэлдэг байлаа.
-Тэр
үед ихэвчлэн ямар хэрэг гардаг байв. Хүн амины хэрэг цөөхөн гардаг байсан уу?
-Хэрэг одоо үетэй харьцуулах юм бол цөөн гардаг байсан нь үнэн.
Гэхдээ гардаг л байсан. Танхай, хулгай, дээрэм, хүчин гээд 13-14 тооны төрлийн хэрэг
ихэвчлэн гардаг байлаа. Тэр үед хүн ам цөөхөн архи дарсны үйлчилгээ бага байсан.
Орон байрны, иргэдийн өмчийн хулгай олон гардаг байлаа. Айлын гэрээс эд зүйлсийг
нь хулгайлдаг хэрэг олон гарна. Тэр үед айлуудын гэрт одоотой адил эд хөрөнгө их
байсангүй. Ихэвчлэн мөнгөн аяга, эмээл хазаар, халтар манан хөөрөг, хурган дотортой
дээл, каракуль захтай пальто алга болдог байлаа. Жилдээ нэг дүүрэгт 2-3 хүн амины
хэрэг гарна. Золгүй байдлаар амиа алдсан 60-70 хэрэг гардаг байсан. Тухайн үед олны
анхаарал татсан хэрэг гэвэл Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны хоёр генералын гэрт
хулгай орж, эд зүйлсийг нь хулгайлсан. Бас Шинжлэх ухааны академийн ерөнхийлөгчийн
гэрт хулгай орсон хэргүүд л шуугиан тарьж байсан.
-Айлуудын
гэрийн цагаан бүрээсний хулгай олон гарч, Сүхбаатарын районы цагдан сэргийлэгч нар
илрүүлж байсан гэдэг. Энэ талаар ярихгүй юу?
-1968 он санагдаж байна. Өмнө огт гарч байгаагүй хулгай гардаг юм
байна. Намар байсан болохоор айлууд гэрээ дулаалж, шинэ цагаан бүрээс худалдаж
авч барьдаг байлаа. Тэгсэн гэрийн цагаан бүрээс хулгайлсан хэрэг хэд хэдэн удаа
гарлаа. Шөнө гэрийн эздийг унтаж байхад бүслүүрийг хутгаар огтлоод, хаяаны манаас
шорооноос сугалаад авчихдаг байв. Хэрэг илрэхгүй долоо хонож байлаа. Шөнийн рапорт
уншиж байтал дугуйтай хүн шуудайтай аргал
зөөгөөд явж байсан гэх мэдээлэл байсан. Улмаар дугуйтай хүмүүсийг шөнөөр шалгах
үүрэг өгсөн. Тэгсэн 56 дугаар дэлгүүрээс доор 32-ын тойрог орчимд дугуй хөтөлсөн
хүн хоёр шуудайтай зүйл тэгнээд явж байж. Түүнийг шалгаж, олон айлын бүрээсийг цэвэрхэн
авсан, эрхэлсэн тодорхой ажилгүй залууг саатуулан, хэргийг илрүүлсэн.
-Та
“Энэ навсгар хэлтсээ ав” гэж Сүхбаатарын районы Цагдан сэргийлэх хэлтсийн дарга
байхдаа дээд албан тушаалтнууддаа хэлж байсан
гэдэг. Таныг мэдэх хүмүүс дарга нараас айдаггүй байсан гэх юм билээ?
-Сүхбаатарын районд бусад дүүргийг бодоход их хэрэг гардаг байсан.
Иргэдээс жилд хоёр мянга гаруй өргөдөл, гомдол ирдэг. Үүнээс 1500 гаруй өргөдөл
гомдлыг эрүү үүсгэн шалгадаг байлаа. Тэр үед 8-10 төлөөлөгч 17 хэсгийн байцаагчтай
ажиллаж байлаа. Хэрэг бүртгэлийн ажил явуулдаг. Жижүүр төлөөлөгч нар ээлжээр гарна.
Ачаалал ихтэй нойргүй хонох нь энүүхэнд. Гэртээ ч харих завгүй ажиллаж байлаа.
Манай орлогч дарга Рэнцэндорж өрөөнийхөө диван доогуур хөнжил, цагаан хэрэгслээ
аваад хийчихсэн байдаг байлаа. “Цаггүй цагдан сэргийлэх” гэсэн нэр хочтой хүртэл
болж байсан үе. Иргэд өглөө ажилдаа явна. Орой ирэхэд гэрт нь хулгай орчихсон байх.
Эсвэл булган малгайг нь булаана. Ажил тараад үдэшлэг, уулзалт болж өч төчнөөн дуудлага
ирнэ. Бидэнд амралт гэж үнэндээ байдаггүй байлаа. Захиргаадалтын үе байсан. Нам
захиргаанаас эхлээд Улсын цагдан сэргийлэх газар, Хотын цагдан сэргийлэх газар гээд
намайгаа захирдаг, зандардаг улсууд их байсан. Энэ нь тун их ядаргаатай байсан.
Өөдөөс нь байнга ярдаглаад байх хэцүү. Тэд
“Гэмт хэрэг их гарч байна. Эзэнгүй хэрэг олон гарч байна. Чи муу ажиллаж байна.
Танай хэлтэс ажлаа хийхгүй байна” гээд загнана. Үнэндээ чадах чинээгээрээ ажиллаад
байхад гэж бодогдоод ажлыг нь өгчих юмсан гэж хүртэл бодно. Бүр “Навсгар хэлтсээ надаас ав” гэж хүртэл бухимдаж
хэлж байсан. Би даргаас айж яваагүй. “Албан тушаалаасаа доошоо бууна л биз. Ажил
олдож л таараа” гэж боддог байсан. Дээд шүүхийн даргын хүүхэд, Төв хорооны захиргааны
хэлтсийн орлогч эрхлэгчийн хүүхэд дээрмийн хэрэгт холбогдож, манай дүүргийн районд
шалгагдаж байсан. “Миний хүүхдийг хэн оролдоод байгаа юм” гээд дарамт шахалт хүртэл
ирж байлаа. Дарга ч бай, энгийн иргэд ч бай бүгдэд нь ижил үйлчлэх гэж хичээдэг
байв.
-Таныг
цагдаагийн албан хаагч нарт бие хамгаалах арга барилыг анх заасан гэдэг. Байлдааны
самбог цагдан сэргийлэгч нарт заадаг байсан гэсэн. Энэ талаар ярихгүй юу?
-Сэргийлэгч болсны дараа орос багшаар хоёр сар гаруй байлдааны самбогийн
хичээл заалгасан. Үдээс өмнө хүний биеийн анатоми үзнэ. Тэгээд үдээс хойш арга мэх
заана. Энд эмзэг цэг бий, тэнд хүний мэдрэлийн судас байгаа, ингэж өчнө гээд гар,
хөлийн мэх заалгасан. 80 гаруй мэх сурсан юм. Ингээд багшлах, шүүх эрхийн үнэмлэхтэй
сэргийлэгч болсон юм. Тэгээд л офицер, сэргийлэгч нарт байлдааны самбогийн хичээл
заасан. Тэр үед байлдааны самбогийн мэхүүд нь хамгаалах, хориглох нарийн дэг журамтай
байсан. Өөрийгөө болоод бусдыг гэмт халдлагаас хамгаалах чиглэлийн хичээлүүд ордог
байсан. Бие хамгаалах урлагийг сурчихсан байхад тэр хамгаалах зүйл чинь тухайн хүнтэйгээ
байдаг зүйл. Цагдаа нарт одоогийнх шиг олон багаж, хэрэгсэл байдаггүй байсан.
-1989-1990
онд болж байсан жагсаалын үед та Сүхбаатар дүүргийн Цагдаагийн хэлтсийн дарга,
бүр Хотын цагдаагийн газрын даргын албан тушаал хашиж байсан. Тэр үед цагдаагийн
байгууллага хэрхэн ажиллаж байв?
-Жагсаал цуглаан Сүхбаатар районы нутаг дэвсгэрт болдог байсан.
Манай хэлтэс 1989 оны өвлөөс маш их ачаалалтай ажилласан. Хэлтсээ гурван хэсэг болгож
хуваачихаад ээлжгүй ажиллаж байлаа. Намайг 1990 оны зургадугаар сард Цагдаагийн
ерөнхий газрын орлогч бөгөөд хотын цагдаагийн дарга гэсэн албан тушаалд дэндүү эгзэгтэй
үед томилсон. Дүүргийн цагдаа нарыг удирдана гэсэн үг. Энэ нь миний өмнө нь хийж
байсан ажилтай адил чиг үүрэгтэй байв. Харин шинэ зүйл нь жагсаал цуглааны асуудал
байлаа. Мөн намуудын удирдлагууд, олон нийтийн байгууллагуудтай харилцах, жагсаал,
цуглаан зохион байгуулагчидтай ажиллах асуудал байсан. Эдгээр нь тухайн үедээ
цоо шинэ зүйл байсан. Гэхдээ манайхан тэр үеийг гайгүй сайн давсан гэж бид дүгнэдэг.
Жагсаал, цуглааныг хэрхэн намжаах, давах талаар Польшийн Элчин сайдыг урьж зөвлөгөө
авч байсан. Тэр хүн Польшид гарсан жагсаал, цуглааны үед Цагдаагийн даргаар нь ажиллаж
байсан юм билээ. Тэгээд тэрбээр бидэнд нэгдүгээрт, жагсаал цуглаан хийгчидтэй үг
хэлээ ололцох, хоёрдугаарт, цагдаагийн байгууллага жагсаал, цуглаан болбол нийгмийн
хэв журмыг сахиулах гэж байгаагаа ард иргэдэд ойлгуулах, тохирох, зөв шаардах, хамгаалалтанд
ажиллаж байгаа цагдаагийн алба хаагчид нэг л даргын үгийг сонсож үүргийг биелүүлэх
учиртайг бидэнд хэлсэн. Мөн жагсагчдын дундах гол үймүүлэгчдийг хэрхэн таних вэ,
яаж ялгах вэ, хэрхэн баримтжуулах вэ, байшин барилгуудыг хэрхэн ашиглах тактик гэх
мэтийг зөвлөсөн. Гэхдээ тэр үеийн жагсагчид цагдаагийн үгэнд ордог, үгийг нь сонсдог,
соёлтой байсан.
-“Жагсаал
зохион байгуулж буй С.Зоригт арга хэмжээ ав” гэх тушаал дээрээс ирэхэд таныг биелүүлээгүй
гэх яриа байдаг?
-Тэр үед жагсаал, цуглаан хийхдээ зөвшөөрөл авах тухай 96 дугаар
зарлиг гэж гарсан. Зөвшөөрөл авалгүй жагсаал зохион байгуулбал хариуцлага тооцох
ёстой байсан. Гэтэл С.Зориг жагсаал зохион байгуулахдаа зөвшөөрөл аваагүй хийсэн
байдаг. “Зөвшөөрөл авалгүй жагсаал зохион байгуулсан С.Зоригт арга хэмжээ ав” гэсэн
тушаал надад ирсэн. Мөн прокурор руу бас дээрээс тушаал ирсэн байсан. Түүний өрнүүлсэн
жагсаал олныг хамарч, маш өргөн далайцтай болж, бараг хүн бүр дэмжиж байсан. Гэтэл
түүний дундаас ганцхан хүнд арга хэмжээ авах нь хэр оновчтой вэ гэж бодсон. Тэгээд
С.Зоригийн ойролцоо ажилладаг Хадбаатар гэх залуу ирж уулзахад нь “Зоригт арга хэмжээ
авна” гэж хэлсэн. Түүний маргааш нь Зоригтой утсаар ярьж “Чамайг 300 төгрөгөөр торгохоор
болсон” гэхэд “Гаравсүрэн гуай, надад мөнгө байхгүй ээ” гэсэн. Тухайн үед ийм том
хөдөлгөөн болж байхад би ганц хүн торгоод ч яахав гэж бодсон. Цагдаагийн газраас
С.Зоригт ямар арга хэмжээ авсан бэ гэхээр нь “300 төгрөгөөр торгосон” гээд хэлчихсэн.
Энэ хэрэг тэгээд л өнгөрсөн. Үүнээс хоёр жилийн дараа Б.Пүрэв генерал “Чи Зоригийг
торгоогүй юм байна лээ” гэсэн. Хэнээс ч мэдсэн юм. Би тэгэхэд нь “Торгоогүй нь ч
зөв болсон байх аа” гэхэд генерал “Тийм ч байхаа даа” гэсэн шүү. Сүүлд шинэ Үндсэн
хууль хэлэлцэх үед С.Зоригтой тааралдаж, торгох, торгуулах тухай арга хэмжээний
талаар ярьж, инээлдэж байлаа. Юм гэдэг сонин шүү.
Үргэлжлэл
бий.
Э.ХҮРЭЛБААТАР