А.Александр: Задгай онгоцоор нисэхэд яг л шувуу болчихсон юм шиг мэдрэмж төрдөг

Дэлхийн уламжлалт
хар­­вааны аваргаар шалгар­сан анхны Монголын Уламж­­лалт харвааны хар­ваач, уулын
шүхрийн мэр­гэж­лийн тамирчин, багш зааварлагч, Хэт хөнгөн онгоц болон автожирын
нисгэгч  А.Александртай ярилцлаа. Тэрээр  Төв айм­гийн Эрдэнэ сумын Баян давааны ард орших
“Цон­жин болдог” хэмээх түү­хэн га­зарт МУ-ын Гавьяат нисгэгч Т.Сугарын нэрэм­жит
Хөн­гөн онгоцны хөгж­лийн “Нислэг төв”-ийг үүс­гэн байгуулжээ. Ингээд түүн­­тэй
ярилцсанаа хүргэе.

-Таныг найзууд
чинь нисч болох бүхнээр л нис­дэг гэж ярьдаг юм билээ. Уулын шүхрээр (параг­ладер)
гадаадад хэд хэдэн тэмцээнд орсон гэл үү?

-Далавчтай, далавчгүй,
дээрээ сэнстэй сэнсгүй гээд маш олон төрлийн онгоцны бараг бүх төрлөөр нисч үзсэн.
Уулын шүхрээр 1996 онд Франц руу явж тэмцээнд орж байсан юм. Бас Болгар явж байлаа.  Миний хамгийн дээд амжилт бол 12 дугаар байр.
Олон улсын чанартай тэм­цээн байсан юм. Ер нь нисдэг бүх хэрэгслэлийн  хамгийн чухал үзүүлэлт бол хурд. Хурдтай байж
л агаарт тог­то­но. Шувуу  хурдтай байж л
агаарт тогтдогтой адил. Уулын шүхрийн өөрийнх нь хурд цагт  35-45 км байдаг. Тэр хурдыг л барьж явахад асуудал
байхгүй.

-Хэр их бэртэж
байв?

-Газрын хатууг ёстой
нэг үзнэ шүү дээ. Дельтаплан гэдэг гурвалжин далавчтай, хэвтэж нисдэг төхөөрөмж
байдаг юм. Нэг удаа нисч байгаад Хуушийн амны дээр маш хүчтэй агаарын хуйлрал­танд
орж огцом эргэн шидэг­дэж нэг мэдхэд би өөрөө далавчны дээр байрлалтай унаж байсан
юм. Азаар миний дэргэд миний шавь нар байсан учир намайг тэр дор нь Гэмтлийн эмнэлэгт
аваачсан.

-Тэр үед дахиж
нисэхгүй дээ гэж бодож байсан уу?

-Хүн уначихаад айдаг
даа, зүрх  үхдэг. Харин би тэгээгүй. Юунаас
болоод уначихав, дараа нисэхдээ энийг анзаа­рах ёстой юм байна шүү гэж бодож байсан
/инээв/.  Ер нь би хүссэн зүйлийнхээ ард гарч
байж санаа амардаг шиг байгаа юм.

-Таныг дэлхийн
уламж­лалт харвааны анхны мон­гол харваач гэж сонссон?

-Тийм ээ. Анх надад
миний найз орос бизнесмэн хүн нум сум бэлэглэж “тэн­гэр­лэг дайчин хүн нумгүйгээр
байж болохгүй” гэж хэлж байсан юм. 2006 оны үед санагдаж байна. Гэнэт нөгөө нумаа
татмаар санагдаад гадаа гарч  хэд хэд сум
тави­лаа. Тэгсэн хажууханд байсан хэсэг хүмүүс инээлдээд явчих­сан. Улсын сурын
шигшээ багийнхан бэлтгэлд гарчих­сан байж таарсан хэрэг л дээ. Тэгээд  сурын талбай дээр очиж  бэлтгэл хийж эхэлсэн хэрэг. 2008 оны наадмаар
дээгүүр орох боломж байсан ч аз дутаад ганц хуруудчих­сан. Тэр  наадамд орж чадаа­гүй. Гэхдээ тэр жилийн наад­маас
өмнөх бараг бүх хар­ваанд дээгүүр орж байлаа.

-Таны өмсгөл, нум
сум бусдаас арай өөр юм аа?

-Би харваж эхлэнгүүтээ
нум сум анх хаана үүссэн, ямар хэлбэртэй байсан гээд нэлээд нарийн судалсан юм.  Тэгээд, 12-13 дугаар зууны манай эртний дайчдын
хэрэг­лэж байсан нум ямар сайн байж, тэр үедээ гайхамшгийг бүтээ­сэн болохыг мэдсэн.
Тэр үеийн  нумаар 200 сум тавь­сан ч яах ч
үгүй, хүйтэн халуунд хуви­ралт бага байв. Гэтэл одоо­гийн нум сум бол юун 200 сум
харвах. Дөрвөн сум тавиад л амраахгүй л бол дараагийн сум бол дутаж бууна шүү дээ.
Харамсалтай нь үүнийг манай нум үйлд­вэр­лэдэг дархад мэддэг хэрнээ яаж ч чаддаггүй
юм.  Тиймээс би Тайванийн нум хийдэг маш сайн
дарха­наар дээр үеийн нум хийлгэж 331м хол зайнд харваж ре­корд тогтоож байсан.
Одоо­гийн нумнаас огт өөр л дөө. Тэр л нумаараа 2011 онд Солонгосын Пусанд болсон
тэмцээнд тэргүүн бай­ранд орсон. Тэр тэмцээнд 32 орны 370 гаруй тамирчид оролц­сон
юм. Дэлхийн бүх орон өөрийн өвөрмөц хар­ваа­тай. Хоорондоо харвах зай, бай нь хүртэл
ондоо. Энэ тэм­цээнд нэг л дүрэм байдаг. Олимпийн нум, сум хэрэглэх­гүй. Уламжлагдан
ирсэн  эвэр элэгтэй нумаар сум уралдуу­лан
харвана. Орон орны зай хүртэл өөр. Канад, Амери­каас эхлээд сонин нумтай хүмүүс
ирнэ. Солонгосууд чавх шиг, африкийнхан на­рий­­хан гээд их сонин. Унга­рын бай
гэхэд л хөдөлдөг гахай байх жишээтэй. Одоо харин нэг их харвах зав ч гарахаа больсон.

-Та багаасаа л
нисэх хүсэлтэй байсан уу. Аав, ээжийн нөлөө байв уу?

-Би Ховдын Буянтын
хүн. Аав маань Фрунзын дээд командлалын академи төг­сөж ирээд насаараа цэргийн алба
хашиж тэтгэвэрт гараад буцсан. Харин ээж мань хойд зүгийн хүн, сэрүүн байгаа. Нисэх
бол миний хар багын мөрөөдөл. Би Зөвлөлтийн 14 дүгээр сургууль, Төмөр замын коллеж
дүүргээд  1993 онд Москвагийн иргэний агаа­­­рын
тээврийн их сур­гуульд сурж байсан. Тэгээд эх орондоо ирээд МИАТ-т нэг жил,  ЦЕГ-ын тусгай тасагт таван жил ажилласан. Энэ
хугацаанд женерал авиа­цыг Монголд хөгжүүлье гэсэн бо­дол толгойноос огт гараагүй.
Тэгээд л гавьяат нисгэгч агсан Т.Сугар багш­даа 
шавь орж тэнгэрээр чөлөө­тэй нисэж эхэлсэн дээ.

-Цагдаагийн ерөнхий
газарт байхдаа аль ангид нь алба хааж байсан юм бэ?

-Цагдаагийн ерөнхий
газ­рын 3-р Тусгай тасагт. Хаана ноцтой гэмт хэрэг гарна. Тий­шээ явна. 1994 онд
Авдран­таас гурван хоригдол оргож байсан даа. Оргохдоо гурав, дөрвөн хүний амийг
хороо­гоод, хүн барьцаалж зугтсан айхтар хэрэг. Тэр  хоригд­луу­дын араас манай бүлэг явж байлаа.

-Хэдүүлээ явсан
бэ. Тэр үед яг юу болсон юм бэ?

-Тухайн үед манай
отол­тын бүлэгт тав зургаан хүн байдаг байсан. Мөрөөр нь хөөнө. Түгшүүр аваад Төв
аймгийн Жаргалант сум руу явлаа. Хоригдлууд барьцаал­сан машинаа ууланд хаячи­хаад
уулын хяр бариад явсан байсан. Хөөж байгаад мөрийг нь алдчихдаг байгаа. Бугын хэвтэр
орчихсон байсан юм.  Гэтэл “Мөр таарлаа” гэсэн
мэдээ гэнэт ирсэн. Мэдээ аваад л  модны зах
руу ортол оргосон хоригдлууд өөдөөс гал нээж бага зэргийн буу­дал­­цаан болж тэд
баригдсан юм.

-Бусад аялал жуулч­ла­лын
баазаас танайх их со­дон юм. Агаарын аяллыг манайхан хэр сонирхож байна?

-Женерал авиацын төлөө­­­­лөл
болсон хэт хөнгөн онгоцоор иргэдэд агаарын аяллын үйлчилгээ үзүүлээд бараг хоёр
жил болж байна. Нислэгийн баазтай болох санаа надад аль эртнээс төр­сөн. Өөрийнхөө
мэдэрч ирсэн тийм сайхан мэдрэмжийг бус­дад хүргэхсэн гэж их хүсдэг байлаа. Хаана,
ямар баазтай болох талаар багагүй судал­гаа хийж, тохиромжтой газар  нэлээд хайсан. Тэгээд 2010 онд “Цонжин болдог”-ийн
зүүн талд газар авахаар хөө­цөлдтөл бүгд аль хэдийнэ эзэнтэй болсон байсан. Яг одоо
манай байгаа энэ жалга дагуу хэсэгхэн газар л эзэнгүй байдаг байгаа. Энэ газрын
хаана нь нислэгийн зурвас байх гээд зураг төслөө гар­гаад Эрдэнэ сумын Засаг дарга
Жам­бал­доржоос зөв­шөө­­рөл авч уг төвөө нээсэн. Хүмүүс  сүүлийн үед агаарын аяллыг нэлээд  сонирхож байгаа шүү. Ганц манайхан ч биш гадныхан
ч их ирж бай­на. Ер нь хүмүүс амралтын өдрүүдэд гэр бүлээ­­рээ ирж амрах дуртай.

-Яагаад “Х-ТЕАМ”
гэж нэр­лэ­сэн юм бэ?

-“ТЕАМ” баг гэсэн
утгатай. Харин “Х” гэдэг экстрим буюу эрсдэл. Аливаа үйлдлийг аюултай гэдгийг мэдсээр
байж тэр аюулыг сөрөн давж ялалт байгуулахыг хэлнэ. Манай бааз руу эргэхэд “Хөх
тэнгэрт хүслээрээ” гэсэн хаяг байгааг харсан биз дээ. Тэр үгийн ид шидийг нисч байж
л мэднэ дээ.

-Тэгвэл хүмүүс агаарт гараад хамгийн
түрүүнд юу мэдэрдэг бол?

-Хүмүүс маш бага өндөр,
хурд­тай нисч агаараас сай­хан зүйлийг мэдэрдэг. Манай онгоц чинь задгай. Задгай
учраас биеэрээ агаар­тай харьцаж яг л шувуу шиг нисч байгаа мэт мэдрэмж төрдөг.
Битүү том онгоцонд суугаад нисч байгааг нь цон­хоор хара­­­хаас биш биеэрээ салхи
мэдэрч чадахгүй шүү дээ.

-Одоогоор танайх
хэдэн төрлийн онгоцоор иргэдэд үйлчилж байна вэ?

-Автожир, дель­талёт
гээд хоёр төрлийн онгоц байна. Хоорондоо заг­ва­рын хувьд өөр. Гэхдээ өөр өөрийн
онц­лог болон давуу талтай. Дель­талёт онгоц нь шувуу шиг далавчтай хэрнээ доо­роо
гурван дугуйтай тэр­гэн­цэртэй. Анх уулархаг орч­мын хүмүүс дельтаплан гэдэг нис­дэг
далавч бүтээж ниссэн бол талын хүмүүс уг далав­чин дээр хөдөлгүүртэй тэр­гэн­­цэр
бүтээж тавиад нис­лэг үйлддэг бол­сон. Харин авто­жир маань хархад нисдэг тэрэг­
шиг хэрнээ газраас хөө­рөх нь онгоц шиг буух нь нис­дэг тэрэг шиг марзан нисдэг
төхөө­рөмж юм. Автожирын цорын ганц давуу тал нь маш хүчтэй салхинд ангижрахгүй
нислэг үйлддэгт байдаг. 

-Дельталёт онгоц
хам­гийн дээд тал нь цагт хич­нээн километр хурдтай явах боломжтой вэ?

-Маш ашигтай хурдаар,
маш бага шатахуун зарцуулж зорьсон газраа хүрдэг онгоц. Дельталёт 100 морины хүч­тэй
мотортой. Москвагийн “Агаарын гүүр” компанид үйлд­­­­­вэрлэсэн. “Жи-13” буюу  сузуки мотортой. Дээд хурд нь 125 км цаг. Ямар
ч нислэ­гийн үед Монголын уур амьс­га­лыг бодолцох хэрэгтэй. Манай аэродром нь далайн
түвшнээс 1400 метрийн өн­дөрт байдаг учраас маш их сий­рэгжилттэй байдаг. Сий­рэг
агаарыг хутгаж явахад ямархуу хэмжээний энерги шаардагдах нь тодорхой. Тиймээс онгоцныхоо
хөдөл­гүү­рийн хүчин чадлыг бодол­цож нисэх хэрэгтэй. 100 мори­­ны хүчин чадалтай
онго­цоор хөөрөхдөө 60 морины хүчээр нисч байвал цаана нь 40 хувийн хүчин чадлын
нөөц  байна гэж тооцоолдог.

-Тэгэхээр үлдсэн
40 хувийн хүчин чадал юунд хэрэгтэй юм бэ?

-Үлдсэн хувийг тооцоо­лоо­гүй,
санаандгүй, гэнэтийн үед ашиглах юм л даа. Ер нь бүх хүчин чадлаараа хэзээ ч нисдэггүй.

-Ямар түлш хэрэглэх
үү?

-АИ-95 хэрэглэнэ.
30 лит­рээр бараг 400 километр явна. 100 километрт  7-8 литр шатахуун зарцуулна. Энэ онгоцыг тариа
будаанд хор цацах ажилд их ашигладаг юм. 1000 га газарт хор цац­лаа гэж бодоход
газрын тех­ни­кээр дор хаяж арван хоног зарцуу­ла­хаас гадна хаа хо­лоос усаа зөөнө,
найруулна, хүн хүч, шатахуун тос гээд бөөн асуудал үүсдэг.  Нэг га-д гур­ван тонн ус орно. Манай онгоц бол
эдийн засгийн хувьд авч үзвэл нэлээд хэм­нэлт­тэй. 120 литрийн саванд бэлдмэл хийнэ.
Нэг цацахад 20-40 га-г 15 мин орчим цац­на. Нэг га-д дөрвөн литр бэлд­мэлийг бүр
хэт тоосруулж цацдаг. Энэ мэт давуу тал ихтэй учраас олон хүмүүс түрээсэлдэг.  Харин автожи­рыг урлагийнхан клип, кино­ны  зураг авахад их хэрэглэ­дэг. Хамгийн сүүлд “Зэрлэг
цэцэгсийн хүлэмж” киноны зураг авалтын зарим хэсгийг бид хамт явж авч өгсөн.

-Тэгвэл автожирын
хүчин чадал хэр вэ?

-Автожир гэдэг онгоцоо
Германаас оруулж ирээд удаагүй байна. Дэлхий дээр автожирын төрөл, загвар болох
1500 гаруй ийм онгоц нислэг үйлдэж байна. Ма­найд байгаа энэ автожир бол “МТО спорт”
загварынх. 100 морины хүчтэй. 30-185 кило­метр хурд­­­тай ниснэ. Сүүлийн үед хэт
хөнгөн онгоц­­ны зо­хион байгуулалт илүү на­рийсч даац нь нэмэг­дэж бай­гаа. Хуулиараа
бол гур­ван хүн суухыг хориг­лосон байгаа шүү дээ.

-Хэт хөнгөн онгоцны
нис­лэгийн үед өөр юуг хориг­лодог бол?

-Энэ онгоц бол задгай
ил харааных. Тиймээс шөнө, цастай, бороо­той, манантай зэрэг орчинд нислэг үйлдэх  хорио­той. Үзэгдэх орчноо харж байх ёстой.

-Тэгэхээр өвлийн
ули­ралд нислэг үйлдэх боломж­гүй гэсэн үг үү?

-Яахав болно л доо.
Авто­жир бол хасах 30 хэмээс дээш тохиолдолд нисч болох­гүй гэсэн дүрэмтэй. Гэхдээ
би дельталётоор өнгөрсөн жил хасах 32 хэмд нисч байсан.

-Тэгээд яасан?

-Яагаа ч үгүй. 

-Хэт хөнгөн онгоц
эмзэг гэхээр осол их гардаг юм шиг санагдлаа?

-Хамгийн сонирхолтой
баримт хэлье. Би 1986 оноос хойш нисч байна. Ийм төр­лийн онгоц нэг ч удаа техни­кээс
болж осолдож байгаагүй. Хамгийн найдвартай техни­кийн шийдлийг гаргасан учраас тэр
гэж хэлэх гээд байна л даа. Харин Жене­рал авиацид ихэвчлэн мундаг нисгэгчид алдаа
гаргадаг.

-Яагаад?

-Дур мэдэж элдэв арга
туршиж үзэж байгаад осол гаргах тохиолдол цөөнгүй. Түүнчлэн архи, авиац хоёр хэзээ
ч нэг шугамд байдаггүй. Ялангуяа нислэгийн өмнө шарталтын байдалтай байж байгаад
нисэх юм бол нислэг биш там болж хувирдаг. Архи болохгүй гэсэн л бол болох­гүй.
Миний шавь нартаа болон өөртөө тавьдаг ганц шаардлага энэ.

-Ийм бааз байгуулахад
чамгүй хөрөнгө орно биз?

-Мэдээж онгоц гэдэг
утгаа­раа багагүй хөрөнгө зарсан. Нэг автожир дунджаар 120 гаруй сая төгрөгийн үнэтэй.
Гэхдээ миний эцсийн зорилго бол ерөнхий зориулалттай нисэхийн салбарыг хөгжүү­лэх.
Өнөөдөр Монголд гадны жуулчид ирээд хэдэн хийд, сүмээр л аяллын маршрут нь хязгаарлагдаж
байна. Хүн нэгэн хэвийн зүйл үзэж ха­раад байхаар уйддаг. Дахиад манай оронд ирэхийг
хүсэх­гүй шүү дээ. Харин агаарын аяллаар огт өөр мэдрэмжийг тэдэнд санал болгож
болно.  Одоо манай нөхцөлд жене­рал авиац
хөг­жих шатандаа орчихоод бай­на. Тэрнээс биш ганц хоёр клубийн хэм­жээнд байдаг
бай­сан.

-Танай онгоцоор
нисэ­хийг хүсвэл хөлс мөнгөний хувьд ямар байдаг бол?

-10 минут нь 50 мянган
төгрөг. Маш боломжийн үнэ, мэдээж Европд бол илүү үнэтэй шүү дээ.

-Өдөрт хичнээн
хүн үйлчлүүлж байна?

-Хоногтоо арваад хүн
тогт­мол ирнэ. Манайд байн­гын ирдэг хүмүүс ч бий.

-Үйлчлүүлэгчдээс
хуга­цаа­гаа уртасгадаг ч юм уу, арай өөр үйлчилгээ авах тохиолдол байх уу?

-Байлгүй яахав. Эхлээд
хүмүүс чинь нисч үзэхдээ айна. Гэр бүлээрээ ирчихээд эхнэр, хүүхдүүдээ түрүүлж нисгэнэ.
Өөрөө болохоор айгаад нисэхгүй. Их сонин ш дээ. Тэгээд өөрийнх нь ээлж болохоор
больё гэх нь ч бий. Би тэр үед нь “надад итгээд зүгээр суу” гэдэг юм. Нөгөө айж
байсан хүн чинь агаарт хөөрөөд ирэхээр эхлээд дуу  нь ч гарахаа байна. Дотоод холбоогоороо “зүгээр
үү, ямар байна” гэхээр хэсэг байж байгаад “Үгүй ээ мөн сонин юм аа. Ниснэ гэдэг
чинь ийм сайхан байдаг юм уу” гэдэг. Арван 
минутын дотор тэр хавийг тойроод танилцуулчи­хаад “одоо газардана” гэхээр
дахиад жаахан нисье гэдэг. Төлбөр мөнгөн дээр санаа зоволтгүй өгнө гээд нисэх тохиолдол
гарч байсан.  Бүр тав, зургаан цагаар түрээс­лээд
явах хүмүүс ч бий.  Хосуу­дад зориулсан үйлчил­гээ
ч байна.

-Ямар үйлчилгээ юм бол?

-Найз охиндоо хайраа илчлэх гэсэн  залуус их ирнэ. Найз охиныг нь аваад нисэх хооронд
манай шавь нар “Би чамд хайртай” гэсэн бичиг бариад, найз залуу нь бичиг­ний голд
цэцэг бариад суу­чих­на. Тэгээд маршрутын дагуу нисээд буцаж ирэхэд “Тэр доор харагдаж
байгаа бичгийг чамд зориул­сан юм биш үү. Ямар гоё юм бэ” гэхээр баярлана гэж жиг­тэй­хэн.
Залуу хосуудын хувьд энэ хэзээ ч мартагдахгүй сайхан дурсамж шүү дээ.

-Шавь гэснээс та хэр олон гарын шавьтай вэ?

-Одоо миний хажууд хамт нислэг хийж байгаа хоёр гарын шавь байна.
Г.Мягмар­сүрэн болон А.Билгүүн  гээд. Маш
ирээдүйтэй залуу­чууд байгаа. Манай сургал­таар төгссөн дөрөв, таван залуу бий.
Энэ хэдээ сайн нисгэгч болгочих юмсан гэж их хичээж ажиллаж байна даа.

-Онгоцондоо эвдрэл, гэм­тэл гарсан тохиолдолд өөрсдөө засах уу?

-Аливаа гэмтэл үүссэн тохиолдолд нэг л дүрэм бий. Үйлдвэр рүү
нь гэмтлийн талаарх мэдээллийг явуулах. Онгоцны тогтсон цагийн зас­вар үйлчилгээ
гэж байна л даа. 25 цаг, 50 цаг яваад тосны шүүлтүүрийг солих, 75 цаг яваад  тос масло, агаар шүүгчээ солих гээд цагийн үйлчилгээг
өрсдөө хийж бол­но. Тэрнээс биш мотор хугар­сан тохиолдолд үйлдвэр рүү нь явуулна.
Бидэнд тийм эрх байхгүй. Үйлдвэр өөрсдөө цаанаасаа тохиргоог нь хий­гээд баталгаа
гаргаж өгдөг. Бид өөрсдөө оролдсон тохиол­­долд та нар өөрсдөө оролдсон байна гээд
хүлээж авахгүй.

-Түрүүн та нисэхдээ нэг газартай холбогдоод бай­сан. Ямар учиртай
юм бэ?

-Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй бүх онгоц нисэх­дээ Агаарын
хөдөлгөөний албанд мэдэгддэг. Хаана, ямар нислэг үйлдэх гэж бай­гаа­гаа мэдэгдэх
ёстой. Өөр төрлийн онгоц нислэг үйлдэж байгаа онгоц­той агаарын шугамд давхац­чих
вий гэсэн­дээ тэр л дээ. Хувийн онгоц­той хүмүүс дур­тай үедээ Чин­гис олон улсын
буудалд ни­сэх, буух эрх хаагд­мал шүү дээ. Одоохон­доо манайд Женерал авиа­цын
хууль байгаа ч төдийлөн мөрдөж чадахгүй байна.

Д.ДАВААСҮРЭН