Түрүүч нь ¹ 123 (4763), 124 (4764), 126 (4766) дугаарт
Чулуунхороот сум тариалангийн бүс нутаг. Эрээнцавын сангийн аж ахуйнханд улаанбуудай тариалалтаараа улсдаа тэргүүлдэг байсан үе бий. Аймаг, аймгаас ирсэн илгээлтийн эзэд энэ суманд суурьшин, газар тариалантай амьдралаа холбосон байдаг аж. САА тарж, “Эрээнцав хувьцаат” компани болсон цагаас улаанбуудай тариалалт хумигдсаар сүүлдээ хаалгаа барьсан түүхтэй. Энэ сумын иргэдийн олонх нь тариалангаар амьдралаа болгодог байж. Эрээнцав ХК-ийн үйл ажиллагаа зогссоноос болж олон хүн ажилгүй болж, амьдрал нь хэцүүдэж байсныг нутгийн олон мартаагүй гэнэ. Тухайн үед “Эрээнцав” компанийн ажилчдын цөөн хэд нь хувьцаагаа зарж чадсан гэнэ. Олонх нь хувьцаагаа зарж чадалгүй үнэгүйдүүлжээ. Тэгсэн хоёр жилийн өмнөөс хэнд ч хэрэггүйн дээр зарим нь байдаг эсэхийг нь ч мэдээгүй хувьцаа нь Хөрөнгийн бирж дээр үнэд орж эхэлсэн байна. Бүр хаалгаа бариад 20 орчим жилийн нүүр үзээд байсан “Эрээнцав” ХК-ийн үйл ажиллагаа сэргэж эхэлсэн байна. Энэ талаар сурвалжлахаар “Эрээнцав” компанийн тариалалт хийж буй газарт очсон юм.
Сумын төвөөс 30 гаруй километрийн зайд хаврын тариалалт хийж байв. Компа¬нийн ажилчид гэх 50 гаруй насны зургаан хүн техник угсралтын ажил хийж байлаа. Шинээр ирсэн үрсэлгээний техникийг угсарч байгаа нь аж. Хаврын тариалалтын ажлыг нугалахаар Эрээнцавын САА байх үед ажил хөдөлмөрөөрөө бусдыгаа манлайлан аварга болж байсан тариаланчид ирцгээсэн нь энэ. Залуу насаа тариалангийн талбайд зориулж, “Мягмарын аварга салааныхан” гэж өргөмжлүүлж байсан нэг салааныхан өдгөө ажиллахаар очоод байгаа нь энэ аж. Мягмарын салааны Б.Цогтсайхан, П.Цогтбаяр, Г.Мөнх-Очир, Р.Очиржав, Д.Зоригт нар гурван мянган га талбайд тариалалт хийх аж. Тэд “Биднийг залуу байхад энд бум бужигнасан тариан түрүү найгасан газар байлаа. Олон жил поолиндоо тариалалт хийсэнгүй. Тэгсэн 20 гаруй жилийн дараа 600 сая төгрөгийн үнэтэй трактортой дахин хаврын тариалалт хийдэг байна шүү. Шинэ техникүүдийг нь угсрахад хүндрэлтэй зүйл тулгарч л байна. Гэхдээ аргыг нь олоод, асууж сураглаад болгож л байна. Тариан тал¬байдаа ирэх сайхан бай¬на” гээд л ярих ажээ. Хам¬гийн сүүлийн үеийн тоног төхөөрөмжөөр Мягмарын са¬лааныхан “зэвсэглээд” байгаа гэсэн. Нэг бүр нь 600 сая төгрөгийн үнэтэй “КАТ”-ын трактор гэхэд тариалалт хийж байгаа хүн жолоо бариад байх шаардлага байхгүй. Ном уншаад кабин дотроо явсан ч боло¬хоор автоматжсан эд аж. Пооль дуусангууд трактороо эргүүлээд явуулчихад болох гэнэ.
ЭЛЭГНИЙ ЭМИЙН ТҮҮХИЙ ЭД САЛМИРИНЫГ ЭРЭЭНЦАВААС ЭКСПОРТЛОХ ГЭНЭ
Мөн “Эрээнцав” ХК-ийн захирал Г.Одгэрэл “Хаврын тариалалт дундаа орж байна даа. Хэд хоногоос дуусах байх аа” гэсээр угтан авч уулзсан юм. Энэ жил 2400 га талбайд рапс, 600 га-д салмирин гэх ургамал тарихаар болжээ. Г.Одгэрэл захирлаас “Эрээнцав” ХК-ийн үйл ажиллагааг хэрхэн дахин сэргээсэн талаар асуулаа. Тэрбээр “Гурван жилийн өмнө Хөрөнгийн бирж дээр хувьцаа босгох гээд хувьцаагаа ашиглаагүй компаниудыг хайж эхэлсэн юм. Тэгсэн “Эрээнцав” компанийн хувь¬цаа огт худалдагдаагүй байсан. Тэгээд компанийн захирал залуутай уулзаад хувьцааг нь худалдаж авсан юм. Анх хувьцааны ихэнх хувийг худалдаж авсан. Газар тариалан огт сонирхоогүй. Тэгээд компанийн эрхийг авахаар энд ирсэн хэрэг. Тэгээд л энэ их газрыг яах вэ гэж байгаад газар тариалангийн чиглэлээр ашиглаж болохыг анзаарсан. Манай компанийн Чулуунхороот болон бусад газрын 400 гаруй хүн хувьцаа эзэмшиж байгаа. Дэлхийд ганц хүний биш олон хүний хувьцаа орсон компани илүү амжилтад хүрч байна. Тиймээс энэ компанийг эргэж сэргээсэн юм” гэв. “Эрээнцав” ХК-ийн хувьцаа Хөрөнгийн бирж дээр анх нэг хувьцаа 260 төгрөгийн үнэтэй байсан гэнэ. Харин одоо дөрвөн мянган төгрөгт хүрчээ. Цаашид хувьцааны үнэ өсөх аж. Энэ намраас ашгаа хүртэхээр болоод байгаа гэнэ. Өмнөх жилүүдэд уринш хийж, газрыг дахин хагалах, боловсруулах, техник, тоног төхөөрөмж худалдан авах гээд хэдэн тэрбум төгрөгийн хөрөнгө гаргажээ. Зүүн хойд хязгаарт ирж тариалалт хийх болсон шалтгаан нь ийм учиртай гэнэ.
Эрээнцавын хил гаалиар рапс, эмийн түүхий эд болох салмирин зэрэг тариалсан зүйлсээ урд хөршид худалдаалахаар зорьж байгаа гэнэ. Засгийн газраас зүүн аймгуудын газар тариалангийн бүтээгдэхүүнийг экспортод гаргахыг дэмжиж байгаа. 600 га-д тарих салмирин гэх ургамал нь элэгний эмийн ганц түүхий эд юм байна. Элэгний эм бэлдмэл үйлдвэрлэж байгаа эмийн үйлдвэрүүд салмириныг худалдаж авах сонирхол их. Дэлхийн зах зээлд эрэлт ихтэй өндөр үнэтэй байдаг аж. Га талбайгаас арван центнер салмирин хурааж авах гэнэ. Намар арвин ургац хурааж авах юм бол урд хөрш рүү экспортлох гэнэ. Ирэх жилдээ багтаад үтрэм, агуулах барихаар төлөвлөж байгаа аж. Мөн салмирины үйлдвэрийг сумын төв дээр барихаар төлөвлөөд байгаа гэсэн.
ТАВАН МЯНГАН МАЛТАЙ П.ДАМДИНЛХАГВАГИЙНХ МЯНГА ГАРУЙ ТӨЛ ХҮЛЭЭН АВЧЭЭ
“Эрээнцав” ХК-ийн хээрийн бригадаас хөдөлж, Чулуунхороот сумын хамгийн олон малтай айлыг зорилоо. Өнгөрсөн жил дөрвөн мянга гаруй мал тоолуулсан П.Дамдинлхагвагийн гэрт очлоо. Энэ хавар төл сайн авчээ. Мянга гаруй төл хүлээж аваад байгаа гэнэ. Хонь, ямаа үхэр төллөөд дуусчихсан байв. Харин гүү энэ жил орой унагалж байгаа гэнэ. Мянга гаруй хонь хургалж, 400 гаруй ямаа ишиглэж, зуу гаруй үнээ тугаллаад байна. Харин 120 орчим гүү унагалах гэнэ. П.Дамдинлхагвагийнх малынхаа үр шимээр сайхан амьдарч байгаа айлуудын нэг аж. Гэрийнхээ гадаа шинэхэн “Ланд 200” сойчихсон сууж байна лээ. 2008 онд Төв аймгийн Сэргэлэн сумаас нүүж ирсэн гэнэ. Чулуунхороот суманд ирэхдээ 1500 гаруй малтай байжээ. Харин сүүлийн хэдэн жил Эрээнцавд өнтэй өвөл болсноос төл алдалгүй авсаар таван мянгад хүрээд байгаа нь энэ аж. П.Дамдинлхагвагийнх гурван малчинтай юм байна. Хонь, үхэр, адуугаа айл айлд хуваагаад өгчихдөг гэсэн. Тэрбээр “Хэдэн малынхаа хүчинд хэнээс ч дутахааргүй сайхан л амьдарч байна. Унах унаа, орон байр гээд дутагдах гачигдах зүйлгүй сайхан байна. Энэ нутаг надад үр өгөөжөө өгч байгаа. Тиймээс нутгийн зон олонд тусалж байх юмсан гэж бодож явдаг” гэв.
Чулуунхороот сум мал цөөтэй сумдын нэг. 2000 оны үед зуднаар сумынхан тэр аяараа хотоо харлуулж байжээ. Харин сүүлийн хэдэн жил бүгд малтай болжээ. Чулуунхороот сумын гурван айл П.Дамдинлхагвагийнд цалинтай мал хариулдаг байна. Сард нийгмийн даатгал төлөөд 300 мянган төгрөгийн цалин авчихдаг гэсэн. Мөн цалин өгөхөөс гадна гурил, будаа, мах зэрэг шаардлагатай зүйлсийг нь худалдаж аваад өгчихдөг болохоор цалингаа хэрэгтэй зүйлд нь зарцуулдаг байна. Мөн малчдадаа тус бүр хоёр жилийн өмнө 50 тоо толгой мал тасалж өгчээ. Анх 20 хүрэхгүй шахам хэдэн богтой байсан айлууд 300 гаруй малтай болжээ. Төв аймгийн Сэргэлэн сумаас алс хол энэ суманд нүүж ирсэн энэ айл ингэж л аж төрж байна. Дашрамд дурдахад, гурван жилийн өмнөөс Чулуунхороот сумын Засаг даргын Тамгын газраас нутгийн малгүй өрхийг малжуулах төсөл санаачлан хэрэгжүүлсэн байна. Энэ төслийн хүрээнд гурван айлд 30 эм хонь, арван эм ямаа өгч хоёр жилийн төлийг өгчээ. Төллөх 40 тоо толгой малыг хоёр жил болгоод дараагийнхаа айлд шилжүүлдэг байна. Ингэж явсаар гурван ч айл зуу гаруй малтай болсон гэсэн.
ХӨХ НУУРТ ХУН ЧУУЛДАГ БОЛЖЭЭ
П.Дамдинлхагвагийн зусаж байгаа газраас холгүй манай улсын хамгийн нам дор газар болох далайн түвшнээс дээш 552 метр өргөгдсөн Хөх нуурын хотгор гэж бий. Хамгийн нам дор орших энэ хөх нуур цэв цэнгэг. Цэлийсэн тэнэгэр талд хөхрөн мэлтэлзэх нь гоо аж. Нуурт 1970-аад онд биологийн ухааны доктор Аюурын Дулмаа гуай загас нутагшуулсан аж. Гэтэл хэдэн жилийн өмнө хэсэг хүн нуурын загасыг хэдэн арван тонноор нь Хятад руу гаргаж худалдаалсан байна. Үүний уршгаар загасгүй болсон нуур хэдэн намрыг мэлмэрэн мэлмэрэн үдсэн ч ойрын жилүүдээс хун чуулдаг болсон гэнэ. Намрын сэрүүн унаж, усны шувуудын элэг жиндэж эхлэх үеэс хун шувуу Хөх нуурт ганганалдаж байгаад халуун орныг зорин оддог болжээ. Хун үдэлдэг болсон болохоор ч тэр үү нуурын ус цэнхэртэн цэнхэртэн нэмэгдэж байгаа гэнэ. Хунгийн чуулган үзэх гэсэн жуулчин ч намар цагт тасрахаа байсан гэнэ.
Хөх нуурын эргээс хөдөлж зүүн хойд зүг рүү давхисаар Чулуунхороот суманд ирэв. Энэ сум Ховд аймгийн сумд шиг олон ястны өлгий нутаг. Халх, буриад, барга, үзэмчин, дарьганга, казак, дөрвөд, хотон, баяд, урианхай, захчин зэрэг 20 гаруй ястан аж төрдөг. 1960 оны эхээр Увс, Баян-Өлгий, Ховд, Хөвсгөл зэрэг аймгийнхан илгээлтээр ирж суурьшиж байжээ. Алс холоос зүүн хойд хязгаарт ирж суурьшсан хүмүүсийн хүүхдүүд хамаатан саднуудтайгаа уулзахаар зүүн хязгаараас баруун хязгаар нутаг руу явдаг байна. Үүнтэй холбоотойгоор Чулуунхороот сумын залуучуудын дунд “Увс аймгаас 1970 оны үед нүүж ирсэн айлын хүүхэд хотод очоод найз охинтой болж. Тэгсэн нөгөө охин хамаатан нь байж таараад баларсан гэсэн. Нутаг, усыг нь сайн судалж байж дотносохгүй бол ах, дүүстэйгээ гэрлэх юм болох вий” гэх яриа ч гарчээ.
Их найрагч Д.Нямсүрэн энэ л буйдхан сумын гудамжаар алхаж, тэнэгэр шаргал талыг нь ширтэж, суут бүтээлүүдээ энэ буйдхан газрын ус, агаар байгаль дунд бичиж туурвисан болоод ч тэр үү цаанаа л утга уянгын нам гүм орон мэт санагдана.. Цэцэрлэгийн жаал нь хүртэл ”Эх орон минь дуу шиг сайхан
Эх нутаг минь шүлэг шиг сайхан
Эргэх дөрвөн цагт амьд явах сайхан
Эрээнцавд бороо орох сайхан” гээд л их найрагчийн “Дөрвөн цаг” шүлгийг цээжээр унших аж. Чулуунхороот сумынхан энэ шүлгийг бүгд мэддэг байна.
Хэдэн жил усаа татаад байсан Улз гол эргээ хальсан дүүрэн устай халгин цалгин ирсэн байна. Зүүн хойд хязгаар гурван улсын хилийн зааг дээр орших Чулуунхороот сумаар иймэрхүү сонин сайхантай байна. Алс хилийн зааг дээр Эрээнцавд үе үе зөөлөн бороо шиврээд даанч сайхан зун болж байна лээ.
Э.ХҮРЭЛБААТАР